Ədəbi tənqidimizin çağdaş durumu

və yaradıcılıq problemləri

Azad ədəbi atmosferin, söz, fikir sərbəstliyinin olmadığı şəraitdə bədii düşüncənin geniş vüsət kəsb etməsi mümkün deyil. Tabeçiliyində olduğumuz sovet hakimiyyəti dövründə bunun acı nəticələrini hiss etdik. Bu hökmfərmalığa son qoyulan müstəqillik dönəmi ilk növbədə onunla əlamətdardır ki, ideoloji təzyiq və buxovlardan azaddır, onun bədii-estetik təhlillə məşğul olması qarşısında heç bir maneə yoxdur. Ədəbi tənqidin müstəqillik qazandığımız dövrdəki səciyyəsini göstərmək, keçdiyi tarixi mərhələnin kəsir və məziyyətlərinin dərkini vermək, onun bədii mətnlərə hansı yeni dəyərləndirmə prinsipi ilə yanaşdığını meydana çıxarmaq xüsusi önəm kəsb edən məsələdir. Müasir ədəbi tənqidin çətinlikləri, onun hansı təbəddülatlara məruz qalması, nəzəri-estetik fikrin hansı yeni təmayüllərdən çıxış etməsini öyrənməyə ehtiyac var. Bu məqsədlə "Ədəbiyyat qəzeti"nin müzakirə saatında ədəbi tənqidimizin çağdaş durumu və yaradıcılıq problemlərindən bəhs etməyə qərar verdik. Beləliklə, müzakirəyə qoşulurlar: Akademik Nizami Cəfərov, prof. Vaqif Yusifli, prof. Nizaməddin Şəmsizadə, prof. Cavanşir Yusifli, f.ü.e.d. Məti Osmanoğlu, f.ü.f.d., "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan və f.ü.f.d. Elnarə Akimova (moderator).

Elnarə Akimova: - Xoş gəlmisiz, hər birinizi "Ədəbiyyat qəzeti"nin redaksiyasında görməkdən məmnunuq. Bu dəfə "Müzakirə saatı"mızda ədəbi tənqidimizin yaradıcılıq problemlərindən danışmağa qərar vermişik. İstərdim əvvəlcə belə bir sualdan başlayaq ki, son 27 ildə ədəbi prosesin fonunda ədəbiyyat və ədəbi tənqidin münasibətləri sizə necə görünür?

Nizaməddin Şəmsizadə: - Belə başa düşdüm ki, siz müstəqillik dövrünü nəzərdə tutursunuz.

Elnarə Akimova: - Bəli, istərdim cariliyə köklənək daha çox.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Müstəqillik dövrü həm ədəbiyyatda, həm ictimai mühitdə xüsusi bir dövrdür. Artıq əvvəlki meyarlar bu dövrdə yaramır, işləmir. Biz hamımız o dövrləri keçib gəlmişik. Şübhəsiz ki, bizim də fikirlərimizdə sovet dövründən qalma, sovet rejimindən gəlmə çox şeylər var. Bunu inkar edə bilmərik. Mən özümü Moskva məktəbi nümayəndəsi hesab edirəm. Çünki rusları oxumuşuq, onların nəzəriyyələrini mütaliə etmişik. Müstəqillik dövrünün ədəbiyyatının bir çox sahələri haqqında bizim tənqidçilər yazıblar. Məsələn, Vaqif Yusiflinin "Poeziyanın illəri və yolları", Tehran Əlişanoğlunun "Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı", rəhmətlik Aydın Dadaşovun "Müstəqillik dövrünün dramaturgiyası", sizin özünüzün, Elnarə xanım, "Müstəqillik dövrünün ədəbi tənqidi" kitabınız. Məti müəllimlə biz dərslərimizdə onlardan istifadə edirik. Amma burada bir problem də var. Problem də ondan ibarətdir ki, müstəqillik dövrünün ilk illərində həm ədəbiyyat hələ əvvəlki inersiyanı saxlayırdı, yəni bədii cəhətdən dövrün tempinə uyğun yeniləşə bilmirdi. Daha çox da ədəbi tənqid. Mən hesab edirəm ki, müstəqillik dövrünün ədəbi tənqidinin əsas problemi estetik meyar problemidir. İndi bəziləri ona metodologiya problemi deyirlər. Bu da ola bilər. Biz yeni estetik meyar axtarışlarını kifayət qədər intensivləşdirə bilməmişik.

Elnarə Akimova: - Sizcə, buna səbəb nə olub?

Nizaməddin Şəmsizadə: - O səbəb olub ki, dövr dəyişib, bizim qafalarımız dəyişməyib, hər halda kifayət qədər dəyişməyib. Səbəb nə ola bilər? Ədəbiyyatda ilhamım var, istedadım var deməklə iş bitmir. Xüsusilə tənqiddə. Mən sizə deyim ki, bugünkü tənqid belə öz nəzəri gücünü köhnə estetik meyarlarla tətbiq edir. Tutaq ki, türkçülük, Azərbaycançılıq qayələri, məfkurələri, yaxud da bədiiliyə baxış nöqteyi-nəzəri dəyişməyib.

Elnarə Akimova: - Məncə, belə deyil.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Bəlkə bir az sərt deyirəm. Bir az yumşaltsaq, kifayət qədər dəyişməyib deyə bilərik. Çünki ədəbiyyatın özündə nə kimi böyük yenilik var? Məsələn, mən Elçinin "Baş" romanını çıxmaq şərtilə elə bir böyük yenilik görmürəm.Yəni seçilən yenilik görmürəm. Eləcə də tənqiddə. Görürsünüz, o əsər çap olunandan sonra iyirmi-otuz məqalə yazıldı bu barədə.

Cavanşir Yusifli: - Bəlkə daha çox. Ancaq bu nəyi dəyişir ki? Siz dediyiniz, yəni, tənqid üçün ayırdığınız yer əsərin, mətnlərin ardınca qaçmaqdır, buna "estetik meyar axtarışları" deyilməz məncə. Ancaq sizin dediyinizdə bir həqiqət də var: "Baş" və digər əsərlər haqqında daha çox mətnə dəxli olmayan, ordakı bədii enerjini təhlilə çəkə bilməyən yazılar çıxdı.

Elnarə Akimova: - Mən də bu fikirlə razılaşmıram. Elçinin, Anarın yeni əsərlərinə tənqidin münasibəti daim operativ, ardıcıl olub. Yəni, heç tənqidçi olmayan belə bu xüsusda nəsə yazmağa borclu sanıb özünü. Deyirsiz ki, ona görə yenilik adlandırıram ki, əsər çap olunandan sonra haqqında iyirmi -otuz məqalə yazıldı. O zaman bir məsələni izah edək. Deməli, yazılan əsərin nə dərəcədə yenilik olub-olmamasının üzə çıxması üçün tənqidin rolu vacibdir. Yəni, tənqid yazdıqca əsər dövriyyəyə gəlir. Bəlkə tənqiddən kənar qalan yaxşı əsərlərimiz var.

Cavanşir Yusifli: - Sahə, məkan genişlənib, bunu da nəzərə alın, ədəbi portallarda nə qədər müzakirələr aparılır, ədəbiyyatımızın dünəni və bu günü ilə bağlı. Dünənin təcrübəsi ilə bu günün qarmaqarışıq problemləri bəzən bir müstəvidə görüşür. Bunların hamısı var. Olmayan ədəbiyyatdır, məncə.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Bəlkə də var. İndi mən burda mütləq fikir iddiasında deyiləm. Bir də bilirsiniz, bəyənmədiyimiz əvvəlki sovet dövründə müəyyən institutlar var idi, yəni ali məktəb mənasında demirəm, ictimai institutlar, ədəbi prosesi yönləndirən, o cümlədən tənqidi lazımi şəkildə fəaliyyət göstərmədiyi üçün günahlandıran institutlar var idi. Məsələn, Yazıçılar İttifaqı, Akademiyanın Ədəbiyyat İnstitutu. Bu gün o institutlar ədəbi tənqidi kifayət qədər izləmir. Məsələn, mənim yadıma gəlmir ki, Yazıçılar Birliyi tənqidə həsr olunmuş ciddi bir müzakirə keçirsin. Yaxud Ədəbiyyat İnstitutu illik icmalları müzakirə etməklə kifayətlənir. Bu o demək deyil ki, bu, tənqidə kömək edir, yön verir, yaxud deyə bilər ki, tənqid düzgün yolda deyil, onu aça bilər, izah edə bilər. Hamı "dəymə mənə, dəyməyim sənə" prinsipi ilə yaşayır, bu da ədəbi tənqidin zəifliyinin əlamətlərindən biridir.

Cavanşir Yusifli: - Məncə, indi ədəbi tənqid özünün yerini tutmaqdadır, əsərin, mətnin, müəllifin başının üstünü kəsdirməkdənsə, kənarda durmaq, susmaq və dinləmək, ortaya həm bədii mətnlərə dəxli olan, həm də ədəbi prosesi yönləndirə biləcək ideyalar atmaq üçün. Problem nədir: dediyimiz funksiya gerçəkləşmir, məqam yetişmir, istənilən ədəbi orqanı vərəqləyin, ədəbiyyat haqqında hər şey var, ədəbiyyatın özü yoxdur. Dünya ədəbiyyatından nə desən, tərcümə olunur, Allah tərəfi nəşriyyatlar da yaxşı işləyir, ancaq bizim o proseslərlə dialoqumuz alınmır hələ ki... Bunun səbəblərini axtarmaq lazımdır. Hər şeydən qabaq bədii düşüncənin özündə!

Elnarə Akimova: - Nizami müəllim, mən 1990-cı illər ədəbi tənqidini araşdıranda o dövrdə də "tənqid yoxdur", "tənqid zəifdir" kimi fikirlər səslənirdi və bunun səbəbləri üzərində araşdırma apararkən bir neçə səbəblər üzərində dayanmışdım. Məlum oldu ki, tənqidçilərdən bir qismi ədəbiyyatdan müxtəlif sahələrə yön almışdılar. Sizin də fikriniz var ki, kimi siyasətə, kimi cəmiyyətə, kimi də başqa sahələrə. Bir qismi ədəbiyyat tarixçiliyi ilə məşğul olurdu. Bir qismi belə də bir fikri əsas gətirirdi ki, yaxşı ədəbiyyat faktı yoxdur. Ədəbiyyat olsun ki, tənqid öz sözünü desin. Yaxud dövrün özünün xaotik durumu ilə izah edirdilər bunu. Bəs bu gün tənqid varmı, yoxmu? Yaxud yoxdursa, həmin səbəblərdən hansı bu gün işləkdir, yaxud ona hansı səbəblər əlavə olunub?

Nizami Cəfərov: - Mən fikirləşirəm ki, sizin bayaq verdiyiniz sual ortadan başlayırdı. Amma elə bilirəm ki, bu sual birinci verilməliydi. Bax, istənilən dövr olsun, oturursan bir məclisdə, ədəbi məclisdən söhbət gedir, görürsən biri, bəlkə də beşi yerindən durub deyir, tənqid yoxdur. Və bunu o qədər həvəs və ehtirasla deyir ki, elə bilir, tənqidin olmamasında bircə bunun günahı yoxdur, qalan hamının günahı var.

Elnarə Akimova: - "Tənqid yoxdur" fikri bütün dövrlərdə səsləndirilib. Heç cür razı sala bilməyib tənqid ədəbi prosesi.

Cavanşir Yusifli: - Bəzən bu fikirlər elə tonda səsləndirilir, arada ritmə düşür, az qalır qəzəl kimi səslənsin...

Azər Turan: - Çoxları unudur ki, çağdaş dövlət düşüncəmizin əsası olan üçlü düsturumuz ilk dəfə bir ədəbi tənqid nümunəsində irəli sürülüb. Əli bəy Hüseynzadənin 1907-ci ildə yazdığı "Tənqid edirik, tənqid olunuruq" məqaləsi ilə bu gün bayrağımızda əks olunan milli məfkurəmiz ortaya qoyulub. Demək ki, hələ 110 il əvvəl Azərbaycan ədəbi tənqidi milli ideologiyanı yaratmaq gücündə olub.

Nizami Cəfərov: - Bizim ədəbiyyatımıza tənqid anlayışını gətirən Mirzə Fətəli Axundzadədir. İbtidasında izah eləyə-eləyə ki, kritika nədir, nədən ötəridir və ilk nümunələrini də verən odur. Və onun verdiyi "tənqid nədir" sualına cavabın illüstrasiyası bundan ibarətdir ki, elə ədəbiyyat, elə yaradıcılıq var ki, məzmunu var, forması qaydasında deyil, yaxud eləsi var forması var, məzmunu qaydasında deyil. Amma eləsi də var ki, məzmunu da, forması da yerindədir: bu mənada, Nizami Gəncəvini, Firdovsini, Hafizi qeyd edir. Yəni ədəbiyyatı sırf poetika baxımından qiymətləndirilir. Mirzə Fətəli Axundzadə üçün əsas olan, mənə belə gəlir ki, birinci növbədə, ideologiya idi. Yəni tənqid perspektivli ideya, sivilizasiya gətirən sahə mənasında anlaşılırdı. İndi gəldik sovet dövrünə. Ondan əvvəl, yəni XX əsrin əvvəllərində bizdə tənqid olub. Ədəbiyyatşünaslıqda hadisə kimi biz Firidun bəy Köçərlini tanıyırıq. Amma elə bil ki tənqid o dövrdə, o vaxtda ədəbiyyatşünaslığın tərkibindəydi və ədəbiyyatşünaslıq nə dərəcədə yaxşı ədəbiyyatı seçib müntəxəbat şəklində təqdim eləyə bilirsə, o dərəcədə onun ədəbi, nəzəri, tənqidi, ideoloji səviyyəsi güclü təsir bağışlayırdı. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundzadə deyirdi ki, əsl ədəbiyyat Vaqifdir, Zakirdir. Füzuliyə münasibətində rahat bir şəkildə mövqe ifadə edirsə, bu da tənqidddir. Amma o spesifik, bizim sonralar adət elədiyimiz və həmişə görmək, axtarmaq istədiyimiz tənqid 20-ci, 30-cu illərin tənqididir ki, bunu hörmətli Nizaməddin müəllim tədqiq eləyib, Nazif Qəhrəmanov tədqiq eləmişdi. Bu dövrün tənqidi artıq tam ideoloji əsaslarladır və nəticə etibarilə də tənqiddən sui-istifadənin bütün texnologiyaları yetişdi. Tənqid olundunsa batdın.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Siyasiləşmə gedirdi.

Cavanşir Yusifli: - Axundovu çıxmaq şərtilə, bir tənqidi əsər göstərin ki, belə demək olarsa, konseptual şəkildə bədii əsərə qarşı çıxsın. Yoxdur. Demək, ənənə yaranmaq istərkən yoxa çıxdı. Anlaşılmaz cəhət nədir? Bədii əsər mahiyyətcə, bütün fəlsəfəsi etibarilə gerçəkliyi ötüb keçir, tənqidsə onu ötüb keçdiyi yerlərə dartıb gətirmək istəyir, halbuki əksinə olmalıdır. O ki qaldı sovet dövründə ixtira edilən texnologiyalara, onların təsiri hələ davam edəcək, məncə.

Nizami Cəfərov: - Bəli. Özü də hər adam o tənqidə buraxılmırdı. O işə ancaq xüsusi missiyası olan, ideoloq biri baxırdı. Bunu kim eləməliydi? Məsələn, maarif naziri Mustafa Quliyev eləməliydi. Mehdi Hüseyn eləməliydi. Və o missiyanı Mehdi Hüseyn ömrünün axırına qədər davam elədi də. Amma Mehdi Hüseynin bu gün tənqidi əsərlərini oxuyursan, içindən nəsə tapıb sitat verə bilmirsən, ümumiləşdirə bilmirsən ki, tənqid inersiyanda tənqidçi kimi ondan istifadə edə biləsən. Dövründə ən böyük xidmət göstərən odur, ən aqressiv münasibət bildirən də odur. Özü də nə deyirdisə düz qəbul edilirdi, yazısına pozu yoxdu. O dövrün bütün kontekstində nə deyirsə, məsələn, bir neçə əsərlər var ki, tənqid olunurdu; M.Hüseyn əsaslandırırdı ki, yox, doğru tənqid deyil. Baxırsan ki, misallar çox doğrudur. Yəni bu düşüncə səviyyəsində bizdə elə bilirəm ki, həmin dövrdə tənqid müəyyənləşdi və həmin tənqid, məsələn mən hətta mahiyyət mənasında deyim, Mehdi Hüseyn iştirak edir iyirminci-otuzuncu illərdə, yəni artıq təsəvvür belədir ki, sovet ədəbiyyatının müdafiəçisi kimi çıxış edib və sovet ideologiyasının əleyhinə olan şairlər, yazıçılar da o zaman həbs olunub, qovulub... Mən demirəm bilavasitə Mehdi Hüseyn tənqidinin orda iştirakı, yaxud əli var. Bu mümkün ola bilməz. Mehdi Hüseyn dövlət adamı deyildi, daha çox intellekti ilə orda iştirak edirdi. 50-ci illərdə artıq repressiya qurbanlarına bəraət verilir və Mehdi Hüseynin bu məsələ ilə bağlı bir neçə məqaləsi var. Yazır ki, vaxtilə Hüseyn Cavidin, Əhməd Cavadın, Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığında çoxlu səhvlər var idi, amma kommunist ideologiyasını düzgün təfsir eləməyən siyasətçilər onların ölümünə bais oldu. Yəni Mehdi Hüseyn burda yenə özünə haqq qazandırır və baxırsan ki, yazdığı tam ideoloji tənqiddi. Yaxud məsələn, Mehdi Hüseyn Rəsul Rzanı novator poeziya, söz yaradıcılığı ilə bağlı tənqid eləyib. Deyirdi ki, Rəsul Rza ən çox yeni sözlər gətirməsi ilə poeziyada özünü yenilikçi kimi təqdim eləmək iddiasındadır - ədəbiyyat, poeziya yeni söz yaratmaqdan ibarət deyil. Bununla da o yenə ideoloji istiqamətə üz tuturdu. Amma təbiidir ki, Mehdi Hüseyn Rəsul Rzanı həmişə böyük şair kimi təqdir edirdi. Mənə elə gəlir, tənqid nədir məsələsi ortaya çıxanda biz heç bir cavab verə bilmirik. Nə üçündür tənqid. Tənqid olduqca konyunktur məsələlərə xidmət edib.

Azər Turan: - Bizdə edib. Avropada etməyib axı.

Nizami Cəfərov: - Hər yerdə. Avropada bizdəki tipli tənqid yoxdu. Avropada mənim oxuduğum, bildiyim səviyyədə daha çox ümumi sivilizasiya baxımından ideoloji təhlil var. Avropada daha çox qlobal problemlər aktual olub - ədəbiyyat və din, ədəbiyyat və texnologiya, ədəbiyyat və ictimai fikrin hərəkətı, ədəbiyyat və dil xüsusiyyətləri, poetik texnologiyalar, bax bunlar bizim tənqidimizdə həmişə diqqətdən kənarda qalıb. Və təsadüfi deyil ki, birdən 1960-70-ci illərdə dilçilər ədəbiyyatla daha çox maraqlanmağa, məqalələr yazmağa başlayanda, bu, ayrıca bir tendensiya kimi göründü. Demək belə çıxırdı ki, ədəbiyyatın dilindən, üslubundan, poetikasından, strukturundan, bədii yaradıcılıq hadisəsi kimi dil üzərində qurulmasından o vaxta qədər danışmayıblar.

Məti Osmanoğlu: - Mənə elə gəlir ki, burda dilçilərin ədəbiyyata, tənqidə gəlməyi məsələnin yalnız bir tərəfidir. Ümumiyyətlə, 1950-ci illərdən başlayaraq, Azərbaycan poeziyasında və nəsrində çox böyük bir modernləşmə prosesinin şahidi oluruq. Ədəbiyyat dəyişir. Yəni 1920-40-cı illərin ideoloji romanı yeniləşmələrə uğrayır. Əli Kərimin poeziyası ədəbiyyata yeni hava gətirmişdi, İsa Hüseynov "Kabus" povestini 1957-ci ildə nəşr etdirmişdi....

Nizami Cəfərov: - İsa Hüseynov da ideologiya gətirmişdi.

Məti Osmanoğlu: - İsa Hüseynovun gətirdiyi ideologiya başqa bir söhbətin mövzusudur. İsa Hüseynovun yaradıcılığı hakim ideologiyanın yaratdığı ideoloji mifi dağıtmağa yönəlmişdi. Bədii ədəbiyyatda 1950-ci illərdə yaranan yeniləşmə havası öz təsirini tənqidə yetmişinci illərdə göstərdi. Həmin illərdə yeniləşmə yalnız dilçilərin fəaliyyəti ilə məhdudlaşmır. Məsələn, Akif Hüseynovun "Zamanın və nəsrin hərəkəti" kimi yaddaqalan əsəri meydana gəlir. Artıq burada nəsr ideologiyanın deyil, dəyişən zamanın meyarları ilə qiymətləndirilir. Yaşar Qarayev, Asif Əfəndiyev ədəbiyyata fərqli tənqidi baxışla yanaşırdılar.

Nizami Cəfərov: - Yox, mənim dediyim odur ki, dilçilər ayrıca hadisə kimi qəbul olundu. Dedilər ki, bu yeni bir şeydi. Bəs niyə onu deyirdilər?

Azər Turan: - Çağdaş dünya ədəbi tənqidi fikrinin qaynağında həm də dilçi Ferdinand Sossürün təklif etdiyi konsepsiya - semiotika dayanırdı.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Azərbaycanda da dilçi-tənqidçi tipi yaranmışdı. Bəkir Çobanzadənin nümunəsi var idi.

Məti Osmanoğlu: - Paralel olaraq altmışıncı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında, Azərbaycan ədəbi reallığında Bəkir Nəbiyev modeli də var idi, Asif Əfəndiyev modeli də. Bunlar başqa-başqa şeylər idi. Ancaq bu bir həqiqətdir ki, tənqid ədəbiyyatdakı yeniləşmə prosesinə şeirdən və nəsrdən təxminən iyirmi il sonra qoşula bildi...

Elnarə Akimova: - Ümumiyyətlə, yeni nəsr istilahının meydana gəlməyində və bu günə qədər də funksionallığını qorumasında mənə elə gəlir ki, həmin dövrün tənqidçilərinin böyük rolu oldu.

Məti Osmanoğlu: - Yeni nəsr anlayışı da tənqidə yetmişinci illərdə gəldi.

Cavanşir Yusifli: - Ancaq bu lokal bir hadisə deyildi, dünyada, özü də musiqi, kino, ədəbiyyat və sair sahələrdə gedirdi bu proses. "Yeni dalğa", "yeni nəsr" adıyla. Bizdə bunun spesifikliyi həm də qəbul olunma tərzində idi. Hətta 80-ci illərdə belə bu termin qıcıqla qarşılanırdı. Mərhum İsmayıl Şıxlının müsahibəsi vardı. Ancaq eyni proses bizim şeirimizdə də gedirdi, bu, diqqətdən kənarda qaldı. Poeziyanın konseptuallaşması prosesi.

Elnarə Akimova: - Anar yazılarının birində yazmışdı ki, 60-cılar ədəbi nəsli yarandı, amma ədəbi tənqidi yaranmadı. Halbuki belə deyildi məncə. Hətta bu günün prizmasından o dövrün tənqid mətnlərinə baxanda prosesə yeni gələn tənqidçilərin belə yeni nəsli inadla təhlil müstəvisinə cəlb etdiyinin, gündəmə gətirdiyinin şahidi oluruq. İndi gələk bu günə. Müstəqillik dönəmində yaranan ədəbi nəslin ədəbi tənqidi yarandımı, yarandısa onu yaradanlar kimlər oldu?

Məti Osmanoğlu: - 1990-cı illər deyəndə biz, adətən, birinci faktor kimi siyasi müstəqilliyi götürürük. Ancaq 1990-cı illər dünya miqyasında böyük dəyişmələr, belə demək mümkündürsə, inqilablar dövrü, yüksək texnologiyaların həyatın bütün sahələrinə müdaxilə etdiyi mərhələdir. Bu dövrdə dünyada qloballaşma gedir, internet dünyanı bapbalaca eləyib ovcumuzun içinə gətirir. 1990-cı illərdə, mənə elə gəlir, bu iki amil - həm Azərbaycanın taleyində baş verən siyasi proseslər, həm də bütün dünyada baş verən texnoloji proseslər ədəbiyyatla oxucu arasındakı münasibətlərə də öz təsirini göstərdi. Onu da qeyd edək ki, 1990-cı ildən sonra Azərbaycan siyasi baxımdan müstəqillik qazanmaqla yanaşı, həm də yeni ictimai-iqtisadi formasiyaya - kapitalizmə daxil oldu. Bütün dəyərlər kimi ədəbiyyata da ən çox təsir göstərən iqtisadi münasibətlər sisteminin dəyişməsi və insanların yeni formasiyada özünə yer axtarması idi.

1990-cı illərdə tənqidin meydanı boşalmadı, ardıcıl tənqidlə məşğul olan adamlar var idi. Məsələn, Vaqif Yusiflinin fəaliyyətini xüsusi qeyd eləmək istəyirəm, Vaqif müəllim Azərbaycan ədəbiyyatında fenomen insanlardan biridir: heç bir ictimai, siyasi, mədəni və digər maraqlar onun fəaliyyətinə təsir etmədi və bu adam ədəbi tənqid sahəsində qələmi yerə qoymadı. Azərbaycan ədəbiyyatında hansı hadisə baş verirdisə, Vaqif müəllimin ona reaksiyası da görünməkdəydi. Bir qədər sonra Tehran Əlişanoğlunun nəşr etdirdiyi ayrıca "Tənqid" dərgisinin də ədəbi dəyəri ilə yanaşı, ictimai əhəmiyyətini qeyd etməliyik. İradə Musayeva tənqidin mübarizə əhval-ruhiyyəsini qorumağa çalışdı. Əsəd Cahangir tənqidə fərqli düşüncə tərzi ilə gəldi. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, ədəbiyyatın və ümumiyyətlə, sənətin digər sahələrində olduğu kimi tənqid sahəsində də oxucu ilə, adresat ilə ünsiyyət qırıldı. İndi biz fərqli bir zəmanədə yaşayırıq. Mənə elə gəlir ki, bundan sonra sizin soruşduğunuz tənqid yaranmayacaq və yaranmağını da mümkün hesab etmirəm. İndi tənqid tamamilə başqa bir funksiyanın daşıyıcısına çevrilib. Hələ alışa bilmədiyimiz kapitalizmdə kitab, bədii əsər əmtəəyə çevrildiyinə görə onun bazardakı hərəkəti, oxucuya gələn yolu da piardan keçir. Ona görə də, təbii olaraq, yazıçı tənqidçiyə piar nümayəndəsi kimi baxır və tənqid də müəyyən mənada piar işini yerinə yetirir. Bizi tez-tez kitab təqdimatlarına dəvət edirlər və biz də orada çıxış edirik. Əslində, bu təqdimatların hamısı ciddi ədəbiyyat müzakirəsindən uzaq olan piar hadisəsidir və ədəbiyyatın təhlilindən çox, kitabın satışına yönəldilib.

Cavanşir Yusifli: - Bir dəfə bir ərəb şairinə sual verirlər ki, kütlə və sizin yaradıcılığınız arasındakı münasibətə fikriniz necədir. Cavab verir ki, bədii əsərin qarşısında duran oxucudur, kütlə deyil, çünki kütlənin siması olmur. Oxucu çox ciddi fiqurdur. Zaman keçdikcə əsər dəyişir. Zaman keçdikcə insanların hissləri də, fikirləri də dəyişir və biz, yaxud bizdən sonra gələn nəsillər həmin əsərləri əlli ildən sonra başqa gözlə görürlər. Məsələn, tənqid cərəyanları içərisində oxucu reaksiyasına əsaslanan, özü də möhkəm şəkildə əsaslanan tənqid var. Nizami müəllim Mirzə Fətəli Axundzadədən söhbət açdı. Hər dövrün bir stixiyası olur. Deyirlər e, ədəbiyyat müasir həyatın dinamikasını əks etdirməyə çalışır. Tənqid də bunun üzərində qurulur. Məsələn, Axundzadə və Axundzadənin tənqidi. Hətta Axundzadənin seçimi var. Tutaq ki, Molla Pənah Vaqif və Zakir. Amma bu gün Molla Pənah Vaqif daha çox, belə deyək də, mən hətta onu da təbii hesab eləmirəm, nə mənada, yəni adı çəkilir, amma Vaqif elə bil ki, prosesə girmir. Zakir isə ümumiyyətlə, yoxdur.

Elnarə Akimova: - Bəlkə ona görə Rüstəm Kamal XIX əsr ədəbiyyatını mənasız adlandırır?

Azər Turan: - Amma Rüstəm Kamalın yanaşmasında müəyyən həqiqət də var idi. Rüstəm müəllim bunu XIX əsr Avropa ədəbiyyatı ilə müqayisədə demişdi.

Nizami Cəfərov: - Amma onun ziyanı olmadı. Dedi, müzakirələr əmələ gəldi.

Cavanşir Yusifli: - Elçinin kitabı meydana gəldi.

Elnarə Akimova: - Bəli, "Aqoniya", yoxsa təkamül".

Nizami Cəfərov: - Sizə deyim ki, hərdən belə məsələləri qurdalamaq lazımdı.

Məti Osmanoğlu: - Mənə elə gəlir ki, bizdə ən böyük problem oxucu problemidir.

Cavanşir Yusifli: - Orta əsrlərdə şeirə şərhlər yazırdılar. Baxın o şərhlərə. Onlar nə istəyirdilər. Onlar mətni anlatmaq və anlamaq istəyirdilər. Yəni mən bu bədii mətni oxuyub anlamalıyam. Amma sonrakı dövrlərdə münasibət dəyişir axı. Məsələn, müasir dövrdə belə deyil. Həm dünya ədəbiyyatında, poeziyasında, xüsusən bizim poeziyada. Məsələn, ağac sözü. O sözü olduğu yerə qoymalısan ki, onun yanından keçən bilsin ki, bunun neçə yarpağı var, nə rəngdədir və sair.

Azər Turan: - Artıq burda söz iştirak etmir. İşarələr iştirak edir.

Cavanşir Yusifli: - Artıq burda sözün yerini boş qoyursan ki, insan gəlsin o boşluğu görsün. Yəni məna bu cəhətdən yaradılır. Yəni məna yaratma mexanizmi dəyişir.

Nizami Cəfərov: - Klassik forma itir yəni.

Cavanşir Yusifli: - Bəli. Əgər şərh verənlər öyrətməyə, anlatmağa çalışırdılarsa, müasir dövrün tənqidçisinin təfəkkürü dəyişir. Bilir ki, sən bu mətni öyrənməməlisən, bəzəməməlisən, əzbər deməməlisən. Sən bununla yanaşı getməlisən. Tənqid, müasir tənqid bədii əsərlə yanaşı getmir, onu tamamlayır, yozmur, bir növ kadr arxasından gələn səsə qoşulur, yaxud buna cəhd edir.

Nizami Cəfərov: - Öz mətnini yaratmalısan.

Məti Osmanolu: - Biz söhbətin istiqamətini hansı tərəfə yönəltsək də, tənqidin yerini oxucu ilə yazıçı, oxucu ilə əsər arasında görəcəyik. Zaman keçdikcə tənqidin yeri yox, funksiyası dəyişir. Oxucu kimi tənqidçinin də öz mətnini yaratmaq və oxucudan fərqli olaraq ictimaiyyətə təqdim etmək səlahiyyəti var və tənqidçinin yaratdığı mətn daha peşəkar və bəzən də daha maraqlı olur. Bu mənada, hər hansı bədii əsərin özü qədər həmin əsər haqqında Nizami Cəfərovun, Nizaməddin Şəmsizadənin, İradə Musayevanın, Elnarə Akimovanın, Vaqif Yusiflinin, Cavanşir Yusiflinin, Əsəd Cahangirin, Tehran Əlişanoğlunun həmin mətni oxuması və təqdim etməsi də maraqlıdır. Rüstəm Kamalın "Ədəbiyyat qəzeti"ndə nəşr etdirdiyi silsilə filoloji esselər mənim diqqətimi bədii mətnlərdən daha çox çəkir...

Azər Turan: - Cavanşir müəllim Rolan Bartın konsepsiyasına istinad edib danışdı indi. Bu proses Avropada 50-60-cı illərdə başladı. Bizdə isə 50-ci illərdə konfliktsizlik nəzəriyyəsi vardı. Bədii ədəbiyyat da, ədəbi tənqid də konfliktsizlik mərəzinə bulaşmış və yoluxmuşdu. Bizdə ədəbiyyatın, o cümlədən ədəbi tənqidin konfliktsizlik nəzəriyyəsindən əziyyət çəkdiyi 1950-ci illərdə Avropa Şübhə çağının ədəbiyyatını yaradırdı. Antiroman, Yeni roman çağı yaşanılırdı. Dünya tənqidinə rəğmən sosrealizmin hesabına Azərbaycan tənqidi struktual, poststruktual, kulturoloji və s. yanaşmalardan uzaq düşdü.

Cavanşir Yusifli: - Bayaq Nizami müəllim Mehdi Hüseyni xatırlatdı. Mən Axundzadə ilə məşğul olanda onun bir məqaləsini oxumuşdum. O dövrdə mənə çox təsir etmişdi. Gözəl məqalə idi. İndi onun özünün tənqidi yazılarına, bədii yazılarına baxırsan, deyirsən nə qədər primitivdi. Sonralar "Yeraltı çaylar dənizə axır" yarandı, filan. Amma tənqidi yazılarına baxırsan, görürsən ki, bu tənqid deyil, sadəcə çək-çevirlərdi. Yəni direktivlər var, onları tətbiq eləmək lazımdı.

Nizami Cəfərov: - Doğrudur, elə bil ki, Mehdi Hüseyn direktivlə reallıq arasında qalır.

Məti Osmanoğlu: - Dedik ki, tənqidin yeri bütün hallarda oxucu ilə ədəbiyyatın arasındadır. Və bu gün o oxucunun kimliyini müəyyənləşdirmək çox çətin məsələdir. Məsələn, bir şeir müsabiqəsinə mindən artıq adam qatılır. Ancaq "Azərbaycan" jurnalının tirajı 600 nüsxəni keçmir. "Ulduz" jurnalı üç yüz nüsxə ilə çıxır, onun da bir hissəsi satılmır. Söhbət bundan gedir.

Nizami Cəfərov: - Bir məsələ də var. Hər oxucu potensial tənqidçidir. Sovet dövründə ədəbiyyatın, tənqidin arxasında duran bir yiyə var idi. Düzdümü? Sovet hökuməti, Sovet dövləti sovet ədəbiyatının sahibi idi. Tənqidinin də sahibi idi. Yeri gələndə qərarlarını da verirdi, tənqid haqqında məşhur qərar yadınızdadırsa, illərlə müzakirə olundu. Nizaməddin müəllim deyir ki, Yazıçılar İttifaqında, Ədəbiyyat İnstitutunda, ya hansısa ədəbiyyatın yiyəsi olan bir mərkəzdə tənqid məsələləri müzakirə olunmur. O vaxt müzakirə elətdirirdilər də. Yəni, tənqid haqqında 1972-ci ildə qərar çıxandan sonra geniş proqramlar, planlar tutulurdu.

Bir yazımda yazmışdım ki, bu demokratiya gələndən sonra ədəbiyyata öz yerini başa saldılar. Yazıçıya öz yerini başa saldılar ki, sən ideal deyilsən. Sən ədəbiyyat olaraq, bütövlükdə ictimai fikri hərəkətə gətirən qüvvə deyilsən. Yəni o zaman sənin arxanda ideologiya dayanmışdı. Müəyyən bir missiya ilə yükləndirilmiş ədəbiyyat buraxıldı özbaşına. Əvvəl beləydi ki, nədən yazırdınsa Lenindən və ya başqa bir rəhbərdən bir sitat gətirməliydin. Bu gün ədəbiyyatın xüsusi bir səlahiyyəti yoxdur. Ədəbiyyat çoxlu sayda ictimai düşüncə sistemlərinin içərisində hadisədir. Özü də biz bəzən hamımız elə başa düşürük ki, ədəbiyyat xalq üçündür. Ədəbiyyat xalq üçün deyil. Ədəbiyyat xüsusi yaradılmış bir sistemdir. Ora hər oxucunun girməsi mümkün deyil. Onun oxucu toplaması və oxucunun sayı ilə onun keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsi tamam absurd bir şeydi. Elmi əsər necə ki, bütövlükdə oxucu üçün deyil, ədəbiyyat da elədir.

Məti Osmanoğlu: - Mənə elə gəlir ki, bu, kifayət qədər mübahisəli məsələdir. Ədəbiyyatın keyfiyyətinin oxucunun sayı ilə müəyyənləşdirilməsi nə qədər absurd görünsə də, ədəbiyyatın oxucusunun olmaması da o dərəcədə ciddi ictimai problemdir və cəmiyyətin mədəni inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır. İndi Yaponiya, ABŞ, Almaniya kimi elmdə, sənayedə, iqtisadiyyatda qabağa getmiş ölkələrin ədəbiyyatı oxuma göstəricisi də yüksəkdir, hər halda bizdən yüksəkdir. Mən bunu əvvəl də yazılarımda qeyd etmişəm, indi bir daha demək istəyirəm ki, ədəbiyyatın yiyəsi onun oxucusu olmalıdır...

Nizaməddin Şəmsizadə: - Bu maraqlı söhbətin iki qütbü var. Mənim bilirsiz ki, 1985-ci ildə çap olunan "Tənqidin ədəbi prosesdə rolu" kitabım var. Gec çap olunub. Orda yazıçı, oxucu və tənqidçi probleminə toxunmuşam. İndi bu barədə geniş danışmaq istəmirəm. "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çox zəif bir hekayə çap olunubmuş. Mehdi Hüseyn səhər-səhər gəlib hekayəni oxuyur. Çağırır hekayənin müəllifini də, qəzetin redaktorunu da. Deyir ki, əvvəla sən niyə bu hekayəni yazmısan. Sonra üzünü tutur baş redaktora: yaxşı o zəif yaza bilər, sən niyə bu hekayəni çap eləmisən. Unutmayın ki, bu ədəbiyyatın yiyəsi var...

Nizami Cəfərov: - Hətta Mehdi Hüseyn rəhəmətə gedəndə Mir Cəlal müəllim deyib ki, ədəbiyyatın yiyəsi getdi.

Nizaməddin Şəmsizadə: - İndi burda tənqidin düşdüyü vəziyyəti bir balaca təsvir edim. Biz özümüz də tənqidçiyik. Əslində özümüzdən danışırıq. Yəni mənfisi də, müsbəti də ən çox bizə aiddi. Bax, burda oturanlar yazır. Yazmayanlar durub kənarda. Məsələ burasındadır ki, indi tənqidçi təşəxxüslü yazıçıyla fağır oxucu arasında qalıb.

Nizami Cəfərov: - Vallah, heç yazıçıda da daha təşəxxüs qalmayıb.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Məsələ burasındadır ki, tənqid ədəbiyyatın mənafeyini həm naşı oxucudan, kütlədən, həm də təşəxxüslü yazıçıdan qorumalıdır.

Nizami Cəfərov: - Tamamilə doğrudur. Bununla mən razıyam. Düşünürəm ki, ədəbiyyatın mənafeyini yazıçıdan daha çox tənqidçi-ədəbiyyatşünas qorumalıdır.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Amma qoruya bilmirik.

Cavanşir Yusifli: - Məncə, ehtiyac yoxdur. Təəssüb sözünün çox işlənməsi amirliyə gətirib çıxarır.

Elnarə Akimova: - Baxır kimlər və kimlərin yaradıcılığına münasibətdə qoruya bilmir də. İndi də vicdanlı tənqidçilərimiz var axı mətnə münasibətdə obyektiv elmi-nəzəri qanunauyğunluqlardan çıxış edən.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Turgenev deyir ki, elə dövrlər olur ki, ədəbiyyat təkcə öz bədiilik mənafeyi ilə yaşaya bilmir. Onun digər mənafeləri də var. Siz dediyiniz 90-cı illərdə tənqid ədəbiyyatın bədiilik mənafelərini qorumaqla kifayətlənə bilməzdi.

Elnarə Akimova: - Nizaməddin müəllim, niyə qoruya bilməzdi? Sovet dövründə məlumdu ki, ikili standartlar var idi. Məsələn, bu günün prizmasından baxanda görürük ki, Məmməd Cəfər, Cəfər Cəfərov, Yaşar Qarayev yaza bildiklərindən zəngin tənqidçilər idilər. Sadəcə, məlum dövrdə ideoloji çərçivələrdən ədəbiyyata nəzər salmağa məcbur idilər. Bu günün məcburiyyətləri nədir bəs? Bir halda ki, bu gün rəsmi, partiyalı ədəbiyyat deyilən bir şey yoxdu. Yalnız iki ayrıntı var: istedadlı və istedadsız mətn. Tənqidçini elmi-nəzəri bazası, ədəbi zövqü varsa, buyursun istedadlı mətnlə istedadsız mətni ayırmağı bacarsın.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Təkcə elmi-nəzəri baza ilə kifayətlənmək olmaz. Fəhm lazımdı. Ədəbiyyatı dərk eləmək üçün onu sevmək və onu fəhm elmək lazımdı. Mətni duymaq lazımdır. Bizim tənqid, hətta ədəbiyyatşünaslıq konkret mətndən uzaq düşüb. Uzaqda durub mətn haqqında danışır. Mətnin içinə girəndə tənqidçinin zəifliyi ortaya çıxır. Ona görə ki biz bədii mətnlə işləməyi öyrənməmişik. Bayaqdan Nizami müəllim onu deyirdi. Direktivlər verilirdi. Ədəbiyyat metodologiyası yaradılırdı. İki şey siyasiləşəndə özünə, öz missiyasına qarşı çevrilir. Din və bədii ədəbiyyat. Məsələ burasındadır ki, bizdə o proseslərin ikisi də gedib. Şairin nə işi var siyasətdə?

Nizami Cəfərov: - Necə yəni şairin nə işi var siyasətdə? Şairin işi elə siyasətdi. Bax, Nizaməddin müəllim, mən sizin əksər fikirlərinizlə razılaşıram. Amma 1990-cı illərdə Xəlil Rza çıxdı ortaya. Xəlil Rzanın mətni - bədii, klassik texnologiyalar baxımından mənim üçün ideal deyil. Amma siyasi, ideoloji mətn olaraq, düşüncə mətni olaraq və həmin dövrün dərdlərinin tərcümanı olaraq onun heç tənqidçiyə də ehtiyacı olmadı...

Elnarə Akimova: - Bu nəyin nəticəsidir, Nizami müəllim? Xəlil Rzanı yetişdirən bir ədəbiyyat oldu. Özündən əvvəlki onilliyin ədəbiyyat faktı idi Xəlil Rza. Sovet ideologiyasının süqutundan sonra hansısa fikirlərin çarcısı, ruporu kimi yetişdi. İçindəki müstəqillik, hürr duyğusu vardı, intonasiya fərqli idi. Amma başqa bir gerçəklik də var axı. Məsələn, 90-cı illərdən sonra, sovet rejiminin süqutu öz ardınca ədəbiyyatda insan həqiqətini gətirə bilmədi.

Nizami Cəfərov: - İnsan həqiqəti mücərrəd bir anlayışdı.

Elnarə Akimova: - Amma Avropa ədəbiyyatı bu mücərrədliyə çoxdan yetmişdi.

Nizami Cəfərov: - Avropa ədəbiyyatı çox müxtəlif dövrlər keçib. Avropa ədəbiyyatında o qədər mənasız, o qədər məzmunsuz proseslər olub ki. Hətta o qədər təhqiramiz proseslər olub ki, bu gün də Avropanın ədəbiyyatşünasları, kulturoloqları o dövrü xatırlayanda deyirlər ki, biz xəcalət çəkirik. Sadəcə olaraq elə proseslər var ki, onlar baş verəndə ədəbi prosesdə tənqid tamamilə gücdən düşür, heç nəyə yaramır. Səksəninci illərin sonu, doxsanıncı illərin əvvəllərində tənqid heç nəyə yaramadı. Öldü tənqid.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Çünki 1960-cı illərin təriflənən müsbət qəhrəmanları parlaq ulduzlar idi. Ancaq bunlar alçaq üfüqlərin parlaq ulduzları idi. Və səksəninci illərdə meydana çıxan həmin qəhrəmanlar artıq ədəbiyyatdan çıxıb həyata gəlirdilər və həyatda daha güclü görünürdülər.

Elnarə Akimova: - Mən istəyirəm, Vaqif müəllim söhbətə müdaxilə eləsin. Vaqif müəllim 70-ci illərdə tənqidə gəlib və 90-cı illərdə də ən çox yazan tənqidçi olub.

Vaqif Yusifli: - Mən yetmişinci illəri xatırlayıram. Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasına daxil oldum. Elmi rəhbərim Kamal Talıbzadə idi, özüm Qasım Qasımzadənin şöbəsində idim. Daha sonra Yaşar Qarayev, Akif Hüseynov, Şamil Salmanov, az sonra da Nizaməddin gəldi. O illəri niyə xatırlayıram. Mən ümumiyyətlə, nə ədəbiyyatımızdan, nə də ədəbi tənqidimizdən ifrat dərəcədə narazı deyiləm. Bizdə yaxşı ədəbiyyat nümunələri də olub. Altmışıncı illərdə də yarandı, bu gün də yaranmaqdadır.

Elnarə Akimova: - Vaqif müəllim, müstəqillik dövrünün ədəbi tənqidi nə ilə fərqlənə bildi?

Nizami Cəfərov: - Bu dövrdə bir şey olsaydı elə bu dövrdən danışardı da.

Vaqif Yusifli: - Nizaməddin müəllim dedi Moskva məktəbini keçmişəm. Mən amma elə öz məktəbimizi keçmişəm. Yaşar Qarayev nümunə idi bizə.

Nizami Cəfərov: - Yaşar Qarayev kimisə tənqid eləmişdi? Yazıçıların qurultayında Azərbaycan poeziyasından məruzə elədi. Məruzəsində Azərbaycan şairlərindən bir misra da sitat gətirmədi. Yəni bu konyunktura tənqidi o tənqid adına üzə çıxarmamaq bizim klassik tənqid təfəkküründə olub. Bu gün biz həmin konyunkturadan istifadə eləyirik.

Azər Turan: - Nizami müəllim, siz bayaq dediniz ki, demokratiya gələndən sonra ədəbiyyata öz yerini başa saldılar. Amma 1827-ci ildə Viktor Hüqo "Kromvel"in ön sözündə "Dünya və poeziya üçün yeni əyyam başlanır" - deyirdi. Bu, sözlərlə fransız ədəbiyyatı romantizm mərhələsinə qədəm qoydu. Virciniya Vulf isə dünyanın yenilənməsi tarixini 1910-cu ilin dekabrına - postimpressionistlərin Londonda keçirilmiş sərgisinə bağlayırdı. Van Qoq, Pol Qogen, Sezanın sərgisi 1910-cu ildən etibarən düyada insan xarakterinin dəyişməsinə səbəb oldu. Bunu da söyləməyim indi məqamına düşər ki, həmin sərgini ingilis sənət tənqidçisi Rocer Fray təşkil etmişdi. Fikir verirsinizmi, bir sənət tənqidçisinin təfəkkürü qlobal miqyasda dünya insanının xarakterinin dəyişməsinə səbəb olurdu. Bax, bizdə o məqam olmayıb.

Nizami Cəfərov: - Bəli, bizdə fəlsəfi təfəkkür aşağı səviyyədə olub.

Vaqif Yusifli: - Nizami, sən bir yazında Yaşar Qarayevi filosof tənqidçi adlandırmısan. Doğrudur. Yaşar Qarayevin yazılarında müəyyən mənada fəlsəfi dərinlik nəzərə çarpırdı. Mən Beliniskinin bir sitatını xatırlatmaq istəyirəm. Deyir tənqidçi kimdir? Tənqidçi nadir istedada malik olan bir şəxsdir. Yəni hər yazı yazan, hər məqalə yazan özünü tənqidçi adlandırırsa, bu yanlış fikirdi. Tənqidçidə dərin mühakimə qabiliyyəti, ədəbiyyata böyük sevgi olmalıdır. Tənqidçi nadir şəxsiyyət tipidir - sözdən söz çəkən yox, sözü dəqiq məqsədlə söyləyən bir fiqur, yəni son məqsəd olaraq özünün ədəbiyyat anlayışını sakit tərzdə digərlərinə qarşı qoyan...

Nizami Cəfərov: - Üslubları seçməyi bacarmalıdır.

Vaqif Yusifli: - Bəli. Mən o mənada yetmişinci illərdə yaranan tənqidi nümunəvi tənqid hesab edirəm. Nəyə görə? Çünki həmin illərdə çox gözəl əsərlər yaranırdı.

Azər Turan: - SSRİ miqyasında nümunəvi ola bilərdi o tənqid.

Vaqif Yusifli: - SSRİ miqyasında "Literaturnaya qazeta"da da ən çox çap olunan Anar, Elçin, Seyfulla Əsədullayev idi. Az-çox Asif Əfəndiyev idi. Və o dövrdə mən deyim ki, tənqidə böyük maraq var idi. Məsələn, şəxsən biz tələbələr, ya aspirantlar Asif Əfəndiyevin məqalələrini səbirsizliklə gözləyirdik. Həqiqətən. O zaman "Dəli Kür" haqqında ən yaxşı yazını Asif Əfəndiyev yazdı. Onun tənqidi çox sərt, kəskin idi. Rəfiq Zəkanı, Qılman İlkini, Vidadi Babanlını tənqid eləmişdi. Asif Əfəndiyev tənqidə yeni janr - esse janrını gətirdi. Oxumamaq mümkün deyildi.

Nizami Cəfərov: - Özü də onun maraqlı bir üslubu vardı. Deyirdi, filan yazıçı o qədər zəif yazır ki, hətta filan yazıçıdan da zəifdi. Asif Əfəndiyev ən çox tənqid edən və ən çox tənqid olunan tənqidçi idi. Onun tənqidi vəhy tənqidi idi.

Vaqif Yusifli: - Gəldik müstəqillik illərinə. 90-cı illərdə heç kəs yazmırdı. Mən 90-cı illərdə yazmaqdan yorulmamışam. Hətta mən bir məqalə yazmışdım: "Tənqid niyə susur?" 1995-1997-ci illərdə bir canlanma oldu. Məsələn, Nizami Cəfərov yazdı.

Nizami Cəfərov: - Amma mən üzr istəyirəm, bir söz deyim. Mən bilmirəm, mənim yazdığım tənqiddi ya nədi? Səməd Vurğunun bir yaxşı çıxışı var Akademiyada. Deyir ki, vallah, mən belə fikirləşirəm, baxıram, bu Mehdi Hüseynin yazdığı elmdi? Sonra da deyir ki, şübhələnirəm mən. Bu elmə oxşamır. Gah belə deyir, gah elə deyir. Tənqidin xüsusiyyəti odur. Mən bir yazı yazmışdım: "Tənqid missiyadırmı, ya emosiyadırmı?" Missiya kimi elə bil ki, formalaşmayıb.

Elnarə Akimova: - Nadir Cabbarlının bir sözünü xatırlayıram. O deyirdi ki, bizdə tənqidçilər tənqidi həyatlarından epizod kimi keçirirlər, ömür kimi yox.

Vaqif Yusifli: - Mən bir sualla sizə müraciət etmək istəyirəm. Azərbaycanda neçə sırf professional tənqidçi var? Ədəbiyyatşünas nə qədər istəyirsən var. Məsələn, mən Bədirxan Əhmədlini tənqidçi saya bilmirəm. Ya Əlizadə Əsgərlini. Onlar daha çox ədəbiyyat tarixçisidirlər. Bunlar isə başqa-başqa şeylərdi.

Azər Turan: - Niyə başqa-başqa şeylər olsun ki. Avropa filoloji elminin metodologiyasında bir ədəbiyyat tarixçisi, tarixçi olmaq üçün mütləq həm də ədəbiyyat tənqidçisi olmalıdır prinsipi əsas götürülür. Amma bizdə məsələn, bir ədəbiyyat tarixçisinin bir nəsr, bir şeir nümunəsinə tənqidçi rakursundan baxması, az qala, mümkünsüz hal alıb. Nəticədə sizin dediyiniz hal meydana gəlir. Bizim uğurlu layihələrimizdən biri də məncə, "1 şeir 2 rakurs" rubrikasıdır. Amma bu layihədə ölkənin ədəbiyyatşünaslıq potensialından yetərincə istifadə etmək mümkün olmur.

Vaqif Yusifli: - Ədəbiyyat İnstitutunda professional tənqidçi barmaqla sayılacaq dərəcədə azdır. Bax, burda oturanları mən tənqidçi hesab edirəm. Müstəqillik illərində xanım tənqidçilərin də fəallığı xüsusilə seçilməyə başladı: Elnarə Akimova, İradə Musayeva, Bəsti Əlibəyli, Nərgiz Cabbarlı, Mətanət Vahid.

Nizami Cəfərov: - Özü də onların bəzisi kişi kimi yazır. Və mən bunu təqdir edirəm.

Elnarə Akimova: - Kişi kimi yazmaq deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?

Nizami Cəfərov: - Cəsarət və intellekti.

Elnarə Akimova: - Cəsarət və intellekt yalnız kişilərə məxsus keyfiyyətdi məgər?

Nizami Cəfərov: - Dədə-babadan belə deyiblər adətən.

Cavanşir Yisifli: - Yaxşı oldu ki, Vaqif Yusifli Asif Əfəndiyevin adını çəkdi. O doğrudan xüsusi bir hadisəydi. Nizaməddin müəllim fəhm adlandırdı. Mən fəhm adlandırmazdım. Bir əsəri qavramaq üçün istedad, bilik, fəhm bəs eləmir. İnsan yaşlaşdıqca müəyyən şeylərin içərisindən keçir. Adamlar var ki, yaşlanır, amma daxili təcrübə olmur. Daxili təcrübə olanda tənqidçi o mətni göydə qapır. Yəni bu göz məsələsidir. Tutaq ki, ədəbiyyat nədir? Rusların bir sözü var: videniye. Yəni görmə. Ədəbiyyat məlum olmayan bir şeyə müdaxilə etmək deməkdir. Çünki məlum olan şeyləri biz deklomasiya edə bilərik. Müəyyən bir zaman içərisində bu bizə həzz verə bilər. Amma tənqidçinin funksiyası bilinməyən şeyləri, yəni bizim cəmiyyətimiz üçün çox vacib olan şeyləri aşkarlamaqdır. Axundov həmin şeylə məşğul olurdu. Bizim tənqidin janr etibarilə şaxələnməsi və genişlənməsi Asif Əfəndiyevdən başladı. Axı ondan əvvəl deyirsiz, Mehdi Hüseyn, Məmməd Cəfər, ya Məmməd Arif var idi. Bax, o dövrlərdə Asif Əfəndiyevdən əvvəlki dövrlərdə tənqid bir bütöv idi və zahirən elə görsənir ki, bunlar ədəbiyyata güclü müdaxilə ediblər. Bu, bir düz xətt üzərində gedib məlum səbəblərə görə. Tənqid üslubları qabarıq şəkildə seçilmir və sair. Amma konseptual müdaxilə yox idi. Çünki tənqid estetik kateqoriya kimi formalaşmamışdı və əslində, ədəbiyyatşünaslıq elmi yaradılırdı. Məsələn, Mehdi Hüseynin məqalələrinə baxırsan, onu müqayisə elə Səməd Vurğunun ədəbiyyat haqqındakı çıxışlarıyla. Səməd Vurğunun ədəbiyyat haqqında çıxışları daha mükəmməldi.

Azər Turan: - Bir haşiyə çıxım. Mehdi Hüseyni deyirsiniz. Onun ömrünün sonlarında yazdığı və bəlkə də son yazısı olan "Bir ay və bir gün" kitabının çağdaş ədəbiyyatşünaslığın yeni mərhələsində yenidən incələnməsinə məncə, ciddi ehtiyac var. Mehdi Hüseynin Türkiyədə professor, esseist Suut Kamalla söhbəti var o kitabda. Suut Kamal Əhməd Haşimdən, Orxan Vəlidən, formalizmdən, "kənd romanı"nın gərəksizliyindən və s. danışır. Məncə bu söhbətin həmin kitabda yer alması elə Mehdi Hüseynin ədəbi düşüncəyə ötürdüyü ciddi bir ismarış idi.

Cavanşir Yusifli: - Hər halda tənqidin janr etibarilə şaxələnməsi və genişlənməsi Asif Əfəndiyevdən başladı. Uzun çəkməsə də. Bir yanda Yaşar Qarayev, Akif Hüseynov, Rəhim Əliyev, Vaqif Yusifli, Şirindil, Nadir Cabbarlı və Asif Əfəndiyev. Bunlar bir-birilərini hansı məqamlardasa tamamlayırdılar, həm də daxili oppozisiya vardı. Daha sonralar Tehran Əlişanoğlunun tənqiddə üslublar tədqiqatı çıxdı. 90-cı illərdə artıq belə bir sual ortaya çıxmır ki, esse formasında bunu yaza bilərsən, yoxsa yox. Əsas olan mətnin açılmasıdı. Məncə, bizim 90-cı illər tənqidinin, ümumiyyətlə tənqidin böyük problemlərindən biri necə yazmağı qavramaq məsələsidi. Məsələn, indi bizdən qat-qat cavan olan, ədəbi tənqidə gələn insanlara baxıram. Onlar istəyirlər ki, birdən-birə insanları sarsıdan, insanları həyəcanlandıran şeylər yazsınlar. Amma onun fərqində deyillər ki, əvvəlcə quru formada, akademik formada yazmağı öyrənmək lazımdı ki, faktlardan qaça bilməyəsən. O gəlib nəyə çıxarır? Misalçün, bir ədəbiyyatşünas yetişir, formalaşır. Çox gözəl yazıları da olur. Axırda gəlir moizə oxuyur. Dərs deməyə başlayır. Çox təəssüf ki, bu Yaşar Qarayevdə də elə oldu. Asif Əfəndiyevdə də elə oldu. Asif Əfəndiyevin insanlara böyük qida verən, intellektini zənginləşdirən yazıları vardı. Amma bir də gördük ki, açıq-açığına özünü Aristotellə yanaşı qoydu.

Nizami Cəfərov: - Bütləşdirdi özünü. Kökündən qopdu.

Cavanşir Yusifli: - Yaxud Yaşar müəllim. Öz üslubu olan tənqidçi idi. Əgər üslublardan, tənqidçi obrazından söhbət gedirsə, Yaşar müəllimdə görürsən ki, onun müəyyən komponentləri var. Tək, birhüceyrəli deyil. Yaşar müəllimdə mətni fəlsəfi cəhətdən qavramaq güclü idi. Nizami müəllimin yadına gələr, intibahla bağlı müzakirələr vardı. Yaşar müəllimin də bir məqaləsi vardı. Qavranılması çətin idi. Amma orda bizim klassik və müasir ədəbiyyatla bağlı elə məsələləri gətirirdi ortaya, görürdün ki, bu məsələ əslində konseptual şəkildə araşdırılmalıdır. Onu sübut edirdi. Sonra ədəbi tənqid haqqında onun proqram yazısı vardı. Orda zahirən belə görünə bilər ki, insanların adını çəkir, tənqid edir, bu yazısında o, bir çoxlarını tənqid eləmişdi, ad çəkmədən və dilçi-tənqidçilərə üstünlük vermişdi. Ancaq bunun özündə də səhvlər vardı. Həmin o dilçi tənqidçilərin yazısında yeni, orijinal ideyaların olmaması nədənsə diqqətdən yayınmışdı. Yəni o dövrdə ədəbi tənqid adına zahirən orijinallıq adına yeni şeylər olsa da, tam deyil. İdeya metoddan doğur. Bizim metodumuz varmı? Biz məsələn bir əsəri tənqid edəndə hansı metodla yanaşırıq.

Məti Osmanoğlu: - Mən tənqiddə metod məsələsinə ehtiyatla yanaşmağın tərəfdarıyam. Metod vahidliyi bəzən fərdi üslubların yaranmasına mane olur. Altmışıncı illərdən o tərəfə baxanda indi ən çox "döyülən" Mehdi Hüseyndir. Tez-tez deyirik ki, ədəbiyyatşünaslıq adına Mehdi Hüseyndən sitat gətirməli bir fikir seçmək çətindir. Bu, doğrudan da belədir. Amma paradoks bundadır ki, əsas ədəbi təyinatı nəsr yazmaq olan Mehdi Hüseynin ədəbiyyat barədə fikirləri indi daha çox xatırlanır, nəinki ədəbiyyatşünas akademik Məmməd Arifin. İndi Məmməd Cəfərdən də sitat gətirmək çətindir. Üçcildlik "Rus ədəbiyyatı tarixi" kitabı var, biz universitetdə rus ədəbiyyatı fənnini o kitabdan öyrənmişik.

Azər Turan: - Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Nizaməddin müəllim demişkən, rusşünaslığın əsasını qoyurdu o kitab.

Məti Osmanoğlu: - Mən bu yaxınlarda o kitabdan Lev Tolstoy haqqında oçerki oxudum və qənaətim bu oldu ki, Mehdi Hüseyn tənqiddə nə səviyyədə əsas qoyubsa, Məmməd Cəfərin ədəbiyyatşünaslıqda qoyduğu əsas da o səviyyədədir. Mən bunu inkar etmək mənasında demirəm. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında və ədəbi tənqidində metod vahidliyi üslubların müxtəlifliyinə yol vermir, eynilik yaradırdı.

Nizaməddin Şəmsizadə: - Bəkir Çobanzadə, Əli Nazim, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər olmasaydı, onların təcrübəsi olmasaydı, o bəyəndiyimiz tənqid ortaya çıxa bilməzdi.

Davamı gələn sayımızda

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 7 oktyabr.- S.4-7.