ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ 1964-CÜ İLİN NOBEL MÜKAFATÇISI:

Jan Pol SARTR

Fransa

Fransız filosofu, yazıçı, dramaturq, esseist, pedaqoq, ateistik ekzistensializmin nümayəndəsi Jan-Pol Şarl Emar Sartr 1905-ci ilin 21 iyununda Parisdə anadan olub. İlk təhsilini La-Roşeli liseyində alıb, Parisdə fəlsəfə üzrə dissertasiya müdafiə etmək üçün ali məktəb bitirib, Fransanın müxtəlif liseylərində və Berlində fəlsəfə dərsi deyib. Hələ tələbə vaxtı Simona de Bovuar ilə tanış olub və bu tanışlaq onun həyat yolunu müyyən etməkdə böyük rol oynayıb. Fransa müstəmləkəsində olan Əlcəzairin azadlığı və müstəqilliyi yolunda mübarizəyə qalxıb, xalqların azadlığını dəstəkləyib. Bu fəaliyyətinə görə millətçilər onun Parisdəki evini iki dəfə partlatmağa cəhd ediblər, mllətçi-yaraqlılar onun da çalışdığı "Yeni zaman" dərgisinin redaksiyasını beş dəfə ələ keçiriblər.

Sartr şöhrət zirvəsinə bir filosof kimi qalxsa da, yazdığı ədəbi nümunələr hər zaman maraqla qarşılanıb. Müəllifi olduğu "Ürəkbulanma", "Söz" və s. romanları, "Milçəklər", "Ürəkdə ölüm", "Qəribə dostluq", "İblis və Tanrı" pyesləri, "Divar", "Otaq", "Herostrat", "İntim", "Ağanın uşaqlığı" kimi hekayə və novellaları, ədəbi tənqidi məqalələri Sartra böyük uğur qazandırıb. Dünya şöhrətli fransız yazıçısı 1964-cü ildə "gerçəklik ideyası axtarışlarına sərf etdiyi böyük zəhmət sayəsində yaradıcılığı ilə dövrümüzə bəxş etdiyi uğurlu mənəvi duyğulara görə" ədəbiyyat üzrə növbəti Nobel mükafatına layiq görülüb.

Jan Pol Sartr 1980-ci ilin 15 aprelində Parisdə vəfat edib.

Divar

Hekayə

Bizi gur işıqlı otağa gətirdilər. Qaranlıqdan işığa girdiyim üçün gözlərim qamaşdı, gözlərimi qırpdım, handan-hana işığa alışdım. Otaqda dörd stol vardı və hər stolun da arxasında mülki geyimli bir zabit oturmuşdu. Oturanlar nəsə vərəqləyir, bir-biriləri ilə nə barədəsə pıçıldaşırdılar. Otaqda adam çox olduğundan hamı bir-birinə qısılmışdı. Əksəriyyəti yerlilərim olduğundan çoxunu tanıyırdım, tanımadıqlarım isə xarici məhbuslar idi. Məndən irəlidə iki sarışın qadın vardı, onları fransız qadınlarına bənzətdim.

Bu cansıxıcı mənzərə üç saata qədər davam etdi, əsəblərim sözümə baxmırdı. Özümü birtəhər, sakitləşdirməyə çalışırdım; kamerada keçirdiyim anların əzabını, iliyə qədər işləyən şaxtanı xatırladıqca bu mənzərəyə şükür edir, əsəblərimi cilovlayırdım. Otaq doğrudan da istiydi və adamın canı rahatlanırdı.

Əsgərlər dustaqları növbə ilə zabitlərin hüzuruna gətirirdilər, harınlaşmış zabitlər də məhbusların adı, soyadı və peşəsi ilə maraqlanırdılar. Çox nadir hallarda: "Sursat oğurluğunda əlin yoxdur?" - soruşur, ya da "Ayın onunda səhər harada olmusan?" - xəbər alırdılar. Çox vaxt cavabı gözləmirdilər. Məhbuslar danışanda onlar məchul bir nöqtəni qaralayır və ya da özlərini eşitməməzliyə vururdular. Tomdan beynəlmiləlçi briqada vuruşduğunu soruşdular. Tom sualdan yayınmaq istəsə də, bunun mənasız olduğunu anladı, çünki onun bütün sənədlərini əlindən almışdılar. Xuanı isə, əksinə, heç dinləmirdilər. Xuan masaya yaxınlaşan kimi özünü təqdim etdi, onlar da tələsik nəsə yazmağa başladılar.

- Siz ki, yaxşı bilməlisiz, - Xuan kəkələdi, - bu, qardaşım Xozedir, Xoze… Anarxist Xoze… Onun əvəzində özümü görürəm burda, yəni, demək istəyirəm ki, günahım yoxdur… Siyasət məni qətiyyən maraqlandırmır, heç bir partiyanın da üzvü deyiləm.

Onlar sakitcə yazırdılar. Xuan isə dil-boğaza qoymurdu.

- Heç bir əməliyyatda iştirak eləməmişəm, başqasının yerinə cavab vermək istəmirəm. - Qorxudanmı, əsəbdənmi dodaqları titrəyirdi. Əsgərlər kürəyindən vurub ona susmağı əmr edərək, kənara itələdilər. Növbə mənə çatdı.

- Pablo İbbieta sənsən?

Təsdiq elədim. O, kağıza baxıb davam etdi:

- Ramon Qris harda gizlənir?

- Bilmirəm.

- Şəxsən siz, ayın altısından on doqquzuna qədər onu harda gizlətmisiz?

- Mən onu gizlətməmişəm.

Nəsə yazdılar, sonra məni aparmqları üçün əsgərlərə göstəriş verdilər. Dəhlizdə Tom ilə Xuanın iki gözətçinin əhatəsində gözlədiyini gördüm. Mən də onlara qoşulduqdan sonra gözətçilər bizə getməyi əmr elədilər, gedə-gedə Tom əsgərlərin birindən xəbər aldı:

- Nə oldu… Sonrası necə olacaq?

- Nəyi nəzərdə tutursunuz? - əsgərlərdən biri xəbər aldı.

- Sorğu-sualı deyirəm, adını nə qoyaq, istintaq, yoxsa məhkəmə?

- Məhkəmə.

- Aydındır. Görəsən nə qərara gələcəklər?

Əsgər soyuqqanlıqla:

- Kamerada sizi həkimlə tanış edəcəklər, - deyib, susdu.

Onların kamera dedikləri yer xəstəxana zirzəmisiydi. İçəri çox soyuqdu və külək vıyıldayırdı. Gecə səhərə qədər dişlərim bir-birinə dəydi, ertəsi gün də bir dəyişiklik olmadı. Sonrakı gün yerimizi dəyişib bizi Orta əsrlərdən qalma bir kilsəyə apardılar, bura o birisinə nisbətən yaxşı idi, ən başlıcası - külək əsmirdi. Bizi orada çox saxlamadılar, yenə zirzəmiyə qaytardılar. Bu yerdəyişmənin səbəbini anlaya bilmədim. Xuan yaşca çox cavan idi, qorxduğu açıq-aydın hiss olunurdu. Əvvəl dünya Tomun vecinə deyildi, dil-boğaza qoymurdu, ispan dilində üyüdürdü özüyçün. Birdən dayandı, sakit, yazıq səslə dilləndi:

- Deyəsən hər şey bitdi axı…

- Yəqin ki… - Onunla razılaşdım.

Sonra Xuanı göstərib: - Yəqin, uşağa toxunmazlar, - dedim.

- Yəqin, - Tom razılaşdı, - qardaşı vuruşur, amma onun Xuana dəxli yoxdur.

Söhbət etdikcə Xuana göz qoyurdum, hiss edirdim ki, sözlərimizin onun üçün mənası yoxdur. Öz aləmində idi və heç nə eşitmirdi. Tom danışırdı:

- Xəbərin var, onlar Saraqosda nə oyunlardan çıxıblar? Deyirlər, guya camaatı körpüyə uzadıb yük maşınları ilə tapdalayıblar. Bir fərari mərakeşli danışanda eşitdim. Dediyinə görə bu üsuldan gülləyə qənaət etmək üçün istifadə eləyirlər.

- Yaxşı, bəs yanacağa necə?

Tom səbrimi daraldırdı, mənə elə gəldi ki, onun danışdıqları sadəcə, cəfəngiyatdır.

- Həm də deyirdi ki, insan sifətini itirmiş zabitlər damaqlarında siqaret bekarçılıqdan it döyüşdürür, camaatın iniltisinə əhəmiyyət vermirmişlər. Yazıq camaat da cəhənnəm əzabı içində ölürmüş. Mərakeşlinin dediyinə görə bəziləri ağrıdan səsini də çıxara bilmirmiş.

Dedim ki, bizdə bu metoddan istifadə etməzlər, çünki heç nələri də olmasa, xirtdəyəcən güllələri var.

Otaq alaqaranlıq idi, daha doğrusu, elektrik lampası sönmüşdü və tavandakı dörd dəlikdən dolan işıq otağı zəif işıqlandırırdı. Yəqin, əvvəllər bu dəliklərdən kömür atmaq üçün istifadə ediblər. Dəliklərdən birinin altında qalaqlanmış kömür ovuntusunu görəndən sonra bu qənaətə gəldim. Güman ki, binanı qızdırarkən bu kömürdən istifadə olunub, müharibə başlanandan sonra xəstələri köçürüblər, kömürsə heç kəsi maraqlandırmayıb. Dəliyin ağzını bağlamaq heç kəsin yadına düşmədiyindən yağış kömürü islatmışdı. Birdən Tom əsə-əsə dilləndi:

- Əclaflar məni döyəcəklər. Bircə bu qalmışdı?! Yaramazlar!

Qalxıb əl-qol atmağa başladı, hərəkətləri gülüş doğururdu. Köynəyinin yaxası açıldıqca tüklü sinəsinin qalxıb-endiyi aydın hiss olunurdu. Qəfildən, hərəkətləri tamamilə anlaşılmaz oldu. Arxası üstə uzanıb ayaqlarını çarpazlayaraq, onları uşaq kimi oynatmağa başladı. Piyli qarnı titrəyirdi, Tomun donuza oxşadığına əmin oldum. Əllərimi, ayaqlarımı hiss etmirdim, amma soyuqdan deyildi, elə bil, keyimişdim. Gözlərimlə gödəkcəmi axtardım, handan-hana onu mənə qaytarmadıqlarını xatırladım, gecə üşüyəcəkdim. Paltarlarımızı alıb əvəzində burda yatan xəstələrin cır-cındırını vermişdilər. Tom əvvəlki yerindən qalxıb başqa yerdə oturmuşdu. Büzüşdüyünü görüb xəbər aldım:

- Nə oldu, qızışmadın?

- Yox ey... Lənət şeytana, qızışa bilmirəm. Nəfəsim kəsilir.

Saat səkkizə yaxın kameraya faşist partiyasının iki üzvü və komendant gəldi. Komendantın əlində siyahı vardı. Üzünü nəzarətçiyə tutub soruşdu:

- Bunların soyadları?

Nəzarətçi:

- Steynbok, İbbieta, Mirbal, - dedi.

Komendant eynəyini gözünə keçirib siyahıya baxdı:

- Steynbok... Steynbok... Hə, burdadır. Güllələnmə. Hökm sabah səhər icra olunacaq.

Siyahısına baxıb üzünü o birilərə tutdu:

- Sizi də güllələyəcəklər.

- Bu, ədalətsizlikdir, - Xuan etiraz etdi, - düz iş tutmursuz.

Komendant təəccüblə ona baxıb bir də xəbər aldı:

- Soyadın necə oldu?

- Mirbal... Xuan Mirbal.

- Hə də, Mirbal, düppədüz, güllələnmə.

- Axı mənim günahım yoxdur! - Xuan yenə çərənlədi.

Komendant kefsiz idi, çiyinlərini oynadıb bizə tərəf çevrildi.

- Basksız?

- Yox.

- Axı mənə deyiblər, burda üç nəfər bask var. İşim-gücüm qurtarıb da, indi gəl onları axtar. - Sonra nəsə fikirləşib əlavə etdi: - Yəqin sizə keşiş lazım olmaz.

Heç birimiz cavab vermədik. O, dedi:

- İndi yanınıza belçikalı həkim gələcək, səhərə qədər yanınızda qalacaq, nə lazım olsa...

Son sözlərini başa düşmək olmadı, çevrilib getdi.

- Nə demişdim sizə? - Tom kəkələdi. - Satıblar bizi.

Sözün düzü, bu sözləri ədalət tərəfdarı olduğum üçün deyirəm, oğlan mənə fikir vermirdi, amma vicdanım bunu deməyi mənə diktə edirdi. Ölümün qorxusu oğlanın arıq, çəlimsiz sifətini tanınmaz hala salmışdı, dünənki oğlan deyildi, elə bil bir gün ərzində qocalmışdı. Mənə elə gəlirdi ki, onu buraxsalar belə, bir də cavanlaşmaz. Ürəyiyumşaq deyildim, onun halına acımırdım. Amma o, büzüşmüşdü, sanki, əriyirdi, heç nə danışmır, heç kəsə fikir vermirdi. Rəngi bozarıb torpaq rəngi almışdı. Gözlərini döşəməyə zilləmişdi, Tom onun könlünü almağa çalışsa da, bacarmırdı.

- Əl çək ondan, - dedim, - işin olmasın. Yazığın halına bax.

Tom mənə fikir vermirdi, Xuanı ovutmağa çalışırdı, amma mümkün deyildi. İkisi də mənə iyrənc görünürdü, onları unutmağa çalışırdım. Heç qarşıda məni gözləyən ölüm haqqında da fikirləşmək istəmirdim.

- Qulaq as, - sakit səslə danışan Tom üzünü mənə tutdu, - heç onlardan gəbərtmisən?

Cavab vermədim, o isə avqustda öldürdüyü altı nəfərdən danışdı. O, danışdıqca, bu yolla başını qatmaq, ölüm haqqında fikirləşmək istəmədiyi üçün belə etdiyini başa düşürdüm, elə mən də buna çalışırdım, amma alınmırdı. Gözlərim qarşısından güllələrin qarnıma dolacağı mənzərə getmirdi, açığı, həmin mənzərəni unuda bilmirdim, bircə şeydə təskinlik tapırdım; qarşıda uzun bir gecə vardı. Fikirdən ayrılanda Tom susmuşdu, bilirdim ki, bu, hələ başlanğıcdır. Gecə həmişəki vaxtında düşdü, zirzəminin səmaya açılan oyuqlarından son gecəsini parlayan üç ulduzu görmək, onların parıltısını müşahidə eləmək istədim. Bu vaxt qapı bir qədər aralandı, otağa iki nəzarətçi ilə birlikdə belçikalı zabitlərin geydiyi paltarda sarışın bir zabit girdi. Zabit bizimlə bir-bir salamlaşıb dedi:

- Əzizlərim, mən həkiməm, bu üzüntülü gecəni sizinlə bir yerdə keçirib, əzablarınızı bir qədər...

Ona heç kəs qulaq asmırdı, çünki onun sözləri bizi əsəbiləşdirirdi. Səsi mülayim idi, onun sözünü kəsib "bu nəyə lazımdır?" - soruşdum.

Sualıma cavab vermədi.

- Qulluğunuzdayam, son saatlarınızı bir az sakit keçirməyinizə yardım edəcəyəm.

- Axı niyə məhz bizim yanımıza göndərdilər səni, burda bizdən başqa məhbus yoxdur?

- Məni şəxsən bura göndəriblər, - deyib, tələsik əlavə etdi, - papiros lazım olsa məndə var, hətta ehtiyat üçün siqar də götürmüşəm.

Bizə ingilis papirosu ilə Havanna siqarı təklif etdi. Götürmədik. Diqqətlə baxanda onu tanıdım, o da bunu hiss etdi.

- Yəqin, bizə yazığınız gəldiyi üçün burda deyilsiz. Xatırladım, bizi bura gətirəndə sizi falanqçıların arasında görmüşdüm. Həyətdə...

Hər şeyi açıb-ağartmaq istəmədim, nədənsə, bunun mənasız olduğunu düşündüm. Bu xasiyyət məndə təzə əmələ gəlmişdi, əvvəllər əlimə keçəni rahat buraxmazdım, amma indi danışmağa belə ərinirdim. Gözlərimi yumub özümü sakitləşdirməyə çalışdım, gözlərimi açanda həkimin diqqətlə mənə baxdığını gördüm. Nəzarətçilər skamya üstə oturub mürgüləyirdilər. Bədbəxt Pedro yatmaq üçün başını soxmağa yer tapa bilmirdi.

- Lampa gətirim? - Pedro soruşdu.

Belçikalı küçə hərəkəti ilə başını yellətdi, "göründüyü qədər mədəni deyil" - fikirləşdim, istənilən kənd çobanı onun kimi hərəkət edə bilərdi. Bütün bunlara baxmayaraq, çox da əzazil adama oxşamırdı, sadəcə, bu məqamda söz tapa bilmədiyi üçün hərəkətləri nifrət doğururdu. Pedro kerosin lampası gətirib skamyanın kənarına qoydu. Lampanın zəif işığı zirzəmini birtəhər işıqlandırdı, pis deyildi, özümçün təzə əyləncə tapmışdım: lampanın tavanda cızdığı işıq haləsilə oynayırdım. Acgözlüklə işığa baxırdım. Birdən halə qaraldı, çaşıb qaldım. Qəfil sillə kimi bədənimi donduran hadisə ölümün yaxınlaşdığını xəbər verirdi. Niyə belə düşünürdüm - bilmirəm. O an keçirdiyim hissləri heç nə ilə müqayisə edə bilmirəm, ümumiyyətlə, həmin hisslərin adı yox idi, bu vaxta qədər kəşf edilməmişdi. Damarlarım gərilir, beynim ağrıdan uğuldayırdı.

Yoldaşlarıma baxdım. Tom dirsəklənmişdi. Xuan yenə özündə deyildi, burun pərləri mal burnu kimi açılıb-yumulurdu. Həkim bunu sezib ona yaxınlaşdı, əlini çiyninə qoydu. Xuanın ölü sükutu dəyişmədi, həkim onun damarlarını ovuşdurmağa başladı. Fikir verdim, saata baxırdı, yəqin, Xuanın nəbzini yoxlayırdı. Sonra divara tərəf gedib işığa çəkildi, cib dəftərcəsini çıxarıb nəsə yazdı.

Əclaf! Mənə yaxınlaşsa, onu didərəm - fikirləşdim. Amma yaxınlaşmadı. Kənardan diqqətlə baxaraq, heç bir reaksiya vermədi. Qalın səslə:

- Sizə elə gəlmir ki, bura çox soyuqdur? - xəbər aldı.

Deyəsən doğrudan da titrəyirdi, rəngi də göyərmişdi.

- Yox, bizə elə gəlmir, - dedim.

Gözlərini yenə də məndən çəkmədi, baxışlarından şübhələndim, qeyri-ixtiyari əlimi üzümə çəkdim, aydın oldu, mən qan-tər içində üzürdüm. Hətta saçlarım da, köynəyim də islanmışdı. Yəqin, çoxdan tərləmiş, amma bunu hiss etməmişdim. Deməli belə, qorxuya bax ha… Amma onu görəndə hirs məni boğdu, özünü normal adam kimi aparır və bununla fəxr edirdi. Bütün normal adamlar kimi ona soyuq idi və o, bunu hiss edirdi. Qalxıb ona bir-ikisini çəkmək istədim, amma tərpənmədim. Dəsmalımı çıxarıb üzümü sildim. Bədənimdən axan təri hiss edir, xəcalət çəkirdim. Yavaş-yavaş tərim soyumağa başladı, bir az rahatlandım. Birdən Xuan dilləndi:

- Həkimsiniz?

- Həkiməm, - cavab verdi.

- Xahiş edirəm, düzünü deyin. Çox çəkir. Çox incidir adamı…

O, çaşdı:

- Hə… Necə? Hə?… Yox, gərək ki, çox çəkməsin. Tez olur, çox tez.

Onda pul almadan xəstəyə baxmayan həkim sifəti vardı..

- Eşitdiyimə görə, çox əzab verir… Birincidən dəyməyəndə.

Başını tərpədərək:

- Belə olanda təzədən nişan alıb hara lazımdırsa, ora vururlar, - dedi.

Xuanın səsi titrədi:

- Buna da vaxt lazım olur da.

Bilirdim ki, Xuan ölümündən qorxmur, onu qorxudan fiziki ağrıların dəhşəti idi və o yaşda bir adam üçün bu hissslər təbii görünürdü. Mənsə bu hissləri tərləməklə yaşamışdım. Qalxıb gəzişməyə başladım, Tomun mənə nifrətlə baxdığını gördüm. Ayaqqabılarım cırıldayırdı və yəqin onu əsəbiləşdirən bu idi. Deyəsən mən də bozarmışdım.

Səma aydın idi. Dayandığım tərəfə Ay işığı düşmüşdü. Ulduzların arasından Böyük ayı bürcünü tapdım. Kilsədə olarkən səmanı balaca bir oyuqdan gördüyüm üçün özümü yalqız, kimsəsiz hiss edirdim, indi isə səma gözlərimin içində idi. Özümü ələ almağa çalışır, köməksizliyimi unutmaq istəyirdim. Hava bir qədər aydınlaşanda Atlantik sahillərində keçirdiyim günləri xatırladım. Sahildə keçirdiyim o xoş, unudulmaz günlər, günəş üfüqdə görünən kimi başladığımız kef məclisləri, dostların, tanışların unudulmaz simaları… Sonra isə yenə darıxdırıcı anlar… Amma gözlərimi səmanın təmizliyindən ayıra bilmirdim, göy üzünü seyr etdikcə yüngülləşirdim. Sonra yerimə qayıdıb Tomla üz-üzə oturdum, hər ikimiz susduq.

Bir azdan o, asta səslə danışmağa başladı və hiss elədim ki, susmaqdan qorxur, bu qorxunu - sükut qorxusunu - başından eləmək üçün ağzına gələni danışmağa hazır idi, ən qəribəsi - mənə də baxmaqdan qorxurdu. Ona görə ki, mənim tərləmiş, sallanmış sir-sifətimə baxmaq ona ağır gəlirdi, başa düşmüşdü ki, bu anlarda biz bir-birimizin güzgüsüyük. Üzünü yana çevirib çərənləyir və canlı bir insana - belçikalıya baxırdı. Baxır və həsəd aparırdı.

- Sən bir şey başa düşmüsən?

Gözlərimi döyərək, eyni tonda, alçaq səslə soruşdum:

- Nəyi nəzərdə tutursan?

- Yəni, - səsi titrədi, - bir azdan baş verəcək hadisəni dərk edə bilərsən?

Ondan üfunət qoxusu, ayaqyolu iyi gəlirdi.

- Tələsmə, bir azdan hər şeyi dərk edəcəyik.

Amma o, əvvəlki titrək səslə davam etdi:

- Yox, bu dərkedilməzdir, axıradək qətiyyətli olmaq istərdim, amma hər halda, bilmək pis olmazdı. Bir şeyi bilirəm, bir azdan bizi bayıra çıxaracaqlar, o əclaflar önümüzdə cərgə ilə düzüləcək, necə bilirsən, neçə nəfər olacaqlar?

- Nə bilim, beş-altı nəfərdən çox olmazlar.

- Qoy lap beş-altı nəfər olsun. Qışqırıb deyəcəyəm ki, vurun! Bax onda, tüfənglərin hamısı mənə tuşlanacaq. Divara sıxılıb ayaq üstə durmağa çalışacağam. Amma divar gecə qarabasmaları kimi məni itələyəcək. Bütün bunları təsəvvür etmək asandır, yəqin sən də bilirsən?

- Bilirəm, - dedim, - səndən yaxşı bilirəm.

- Yəqin, əzabı çox olacaq. Eşitdiyimə görə onlar adamın üzünü pis günə salmaq üçün sir-sifətini də gülləyə tuturlar.

Səsi quduzlaşdı.

- Bilirsən, həmin ağrıları hiss edirəm, bütün bədənim o ağrılardan gizildəyir. O, ağrıları görmək, onları hiss eləmək gerçək ağrılardan da betərdir. Görəsən əsl ağrılar necə olacaq?

Onun nə demək istədiyini bilmirdim. Mən ondan da betər gündəydim, hətta bədənimi deşən güllələrin yerini, ordan axan qanı da görürdüm. Bu fikirləri başımdan çıxara bilməsəm də, o barədə düşünmək istəmirdim.

- Lap axırda da bizi qurd-quş didişdirəcək.

Davamı gələn sayımızda

Tərcümə edən:

Əyyub QİYAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 21 oktyabr.- S.26-27.