“Əsl film həm kino peşəkarlarının diqqətini çəkməli, həm də kütlə tərəfindən sevilməlidir”

- Namiq müəllim, rejissoru olduğunuz "Ol" filmi ilə başlayaq. Səhv eləmirəmsə, çəkilişləri bitirmisiniz. Hazırda filminiz hansı prosesdədir?

- "Ol" filmi üzərində hazırda rənglənmə, qrafika işləri görülür. Bu işlər Türkiyədə həyata keçirilir. Demək olar ki, film hazırdı. Yəqin ki, noyabr ayında artıq ekrana çıxacaq. Filmi festivallara hazırlayırıq.

- Hansı festivallarda qiymətləndirilmək istəyərdiniz?

- Təbii ki, ən prestijli festivalları istəyərdim. Bunlar da aşağı-yuxarı 10 festivaldır. Kann, Venesiya, Berlin və s. "Oskar"a yalnız dövlət filmləri gedir. Əslində "Ol" filminə də dövlət filmi statusu verilirdi. Sadəcə, biz ödənişə görə bir il gözləməli olacaqdıq. O üzdən özəl işə başladıq.

Ən yüksək səviyyəli festivalları niyə istəyirəm? Çünki regional festivala da getsəm, film münsiflər qarşısında olacaq. Münsiflər də hər yerdə demək olar ki, eyni dərəcədə vasvası və diqqətlidir. Münsif hər yerdə münsifdir. Əgər bu əziyyəti çəkiriksə, niyə ən prestijli festivallara qatılmayaq?

- Filmin Azərbaycandakı premyerasını nə vaxta planlayırsız?

- Yəqin ki, noyabr ayında olacaq. Kinoteatrda müəyyən sıralanma var. Çünki yerli filmlər artır. O məsələlər danışılacaq. Yəqin ki, payız aylarında premyerası olacaq.

Film həm geniş kütlə, həm də festivallar üçün nəzərdə tutulub. Çox vaxt yanlış olaraq festivallar üçün geniş kütlənin anlamayacağı, olduqca qəliz filmlər lazım olduğunu düşünürlər. Yenə deyirəm, bu yanlış fikirdir. Yaxud əgər film geniş kütlə üçün nəzərdə tutulubsa, onun bayağı, bəsit çəkilməli olduğunu deyirlər. Amma məncə, əsl film həm "kinoman"ların, kino peşəkarlarının diqqətini çəkməli, həm də kütlə tərəfindən sevilməlidir. Mən həmişə çalışmışam ki, hər iki tərəfin sevəcəyi film çəkim. Film həm intellektual, həm də sadə insanların sevgisini qazanmalıdır.

- Bunu bacarmaq çətin deyilmi?

- Çətindir. Amma məncə, rejissorun elə ən ciddi bacarığı bunun öhdəsindən gəlməsidir. Doğrusu budur. Ola bilsin buna nail olmaq çox çətindir. Sadə dildə deyim, deyirlər ki, bayağı filmlər kütlə üçün, darıxdırıcı filmlər festivallar üçündür. Bu, hər iki tərəf üçün təhqirdir. Bayağı filmi kütləyə rəva bilmək toplumu təhqir etmək, festival filmi çəkən rejissorun filminə darıxdırıcı demək isə müəllifi təhqir etməkdir. İcazə verin, bu ifadələrə "subyektiv fikir" adını qoyum ki, bununla razılaşmayan adamlar narahat olmasın. Məncə, necə ki, kişi kişidir, film də film olmalıdır. Buna hamı baxa bilməlidir. Bunu korifeylərimiz deyib. Eyzenşteyndən tutmuş Spilberqə qədər bunu tədbiq ediblər. Film sosial sənətdir. Az kəsim üçün çəkilmiş filmlər də var, onlarla işim yoxdur. Mən aktiv, asan anlaşılan filmləri sevirəm.

- "Ol" filmi də dediyiniz müstəviyə aiddir?

- Bəli. Amma prodüserlər bu barədə mənimlə razılaşmır. Deyirlər ki, bu film sənət filmidir, festival üçün nəzərdə tutlub. Sadə tamaşaçının çətin anlayacağı filmdir. Amma mən də bu fikirlə razılaşa bilmirəm. Rejissor tamaşaçının nəfəsinə görə film çəkir. Mənim üçün ən yaxşı tamaşaçı ən kobud tamaşaçıdır. O başa düşürsə, bu mənim üçün ən böyük nailiyyətdir. İndi prodüserlərlə də mübahisəm bu məsələnin üstündədir: onlar deyir tamaşaçı "Ol"u başa düşməyəcək, mən deyirəm, başa düşəcək. Bu mübahisə də yəqin ki, film ekranlara çıxanda bitəcək.

1990-cı illərdə vəziyyət həddən artıq qarışıq idi. Mən o vaxtlar teatr sahəsində idim. Azərbaycanın demək olar ki, bütün teatrlarında həddən artıq yüngül tamaşalar təqdim olunur. Deyirdilər ki, inqilabi dönəmdir, müharibə gedir, camaatın ağır tamaşa izləməyə səbri çatmaz və s. Mən o zaman Kukla Teatrının baş rejissoru idim. Biz Ələkbər əmi ilə çiyin-çiyinə fərqli işlər görürdük. Bizə dəli kimi baxırdılar. Deyirdilər camaat dəyib bir-birinə, siz hələ də sənət fikirləşirsiz. İş də orasındadır ki, bizim hazırladığımız həmin tamaşalar tezliklə ən kütləvi və kommersiya tamaşalarına çevrildi. Halbuki məqsədimiz yalnız sənət idi. Bu təcrübədən irəli gələrək demək istəyirəm ki, sənət çəkərək də, kütləvi tamaşaçının nəbzini yaxalamaq olur. Görürsüz ki, Nizami "Yeddi gözəl"də çox ciddi hikmətləri bəzən erotik dildə ifadə edərək oxucuya çatdırır. Bu cəmiyyət Füzulini, Nəsimini başa düşübsə, biz nəkarəyik? Rejissoruq, əlimizdə üstəlik göstərmək kimi üstünlüyümüz də var. Ona görə düşünürəm ki, filmimi tamaşaçının başa düşməməsi mənim üçün faciə olar.

İndi döyüşçü kimi 50 döyüşün 50-sində də qalib gəlib, 51-cidə məğlub olacamsa, bu mənim ilk məğlubiyyətim olacaq.

- Maraqlı bir məqama toxundunuz, 1990-cı illərdə siz sənət hazırlayırdız, amma işiniz kommersiya yönündən də uğurlu olurdu. Bu gün tamaşaçımızı Türkiyə və digər ölkə tamaşaçıları ilə müqayisədə aşağı tuturlar. Deyirlər Azərbaycan tamaşaçısı ciddi mətləbləri anlamağa cəhd etmir. Ona görə də bayağı komediya filmlərinə qaçır.

- Bizim bir kənddə yaşayan insanımız Sabiri, Nizamini tanıyır. Amma Amerikanın kəndlisi Mark Tveni, Cek Londonu tanımır. Düz deyirsiz, bizim tamaşaçı üçün tez-tez təhqiramiz ifadələr işlədilir. Guya bizim tamaşaçı yalnız bayağı komediya istəyirlər.

Mən bunu millətçi insan olmadığım halda deyirəm, bizim əhali intellekt baxımdan bir çox ölkələrin cəmiyyətindən qat-qat irəlidədir. Hərçənd indiki cavanlar artıq Lenini tanımır. Amma yenə də üstünük. Amerikada bir fermerə Drayzer desən, onu futbolçu bilər. Tamaşaçımızın boynuna qoyublar ki, bu toplum komediya sevir. Əslində bizimkilər əzəldən faciəsevər olub. Uşaqlarının adını Amaliya, Hamlet, Ofeliya, Cülyetta qoyublar. Hamletin, Şillerin əsərlərini seviblər. Bizim camaat bu gün təkcə komediya istəmir. Sadəcə, insanlarımıza yalnız komediya verilir.

Amma İstanbulda bu filmlər 5 janr üzrə çəkilir. Tarixi filmlər də çəkilir, komediya da, döyüş filmləri də, qorxulu filmlər də, sevgi filmləri də. Hətta idman filmləri də çəkilir. Bizdə isə yalnız bu iş bitərəfli aparır. Bunun təqsirkarı tamaşaçı deyil. Düzdür, bizdə komediya filmləri yaxşı baxılır. Sevgi filmlərinin alınmamasının bir səbəbi də bizdə sevgi etiraflarının, sevgi fantaziyalarının zəif olmasıdır. Hər toplumun öz sevgi kodu var. Bizdə bu çox lirik, publisistikdir. Ona görə bu tip səhnələr bir az darıxdırıcı alınır. Məsələn, bizdə küçədə çıxıb mahnı oxuyan sevgili görmürük, baş-başa verib xor oxuyan gənclər görmürük, restoranda masanın üstünə çıxıb "səni sevirəm" hayqıran adamlar görmürük, dəniz kənarında sevgilisi üçün "ləzginka" oynayan gənc görmürük. Bir də Hindistana gedək, ayaqyalın, başıaçıq yağış altında qaçışan sevgililər görərik. Bizdə sevginin izharı məhduddur. Bir az içəqapalıyıq bu mövzuda. Bizdə sevgi kodu qaradır. Sevənin içi qaralır. Kədərlənir. Şam işığında oturur sevgililər. Əzabkeş olurlar. Bütün bunlar kinoya az material verir. Amma rejissorun işi də bir az fantaziya işidir. Ona görə də düşünürəm ki, tarixi filmi çıxmaq şərtilə - çünki tarixi filmlərin çəkilişi çox böyük büdcəyə arxalanır - digər 5 janrda tamaşaçıya filmlər təqdim etməliyik.

Mən komediyanı da sevirəm. İndi filmə baxanda görəcəksiz, orda janrların sintezini eləmişəm. Bunu mən düşünərək, ağılla, prinsip olaraq eləməmişəm. Belə olsaydı, süni alınardı. İçimdə hamısı var - yumor da, qorxulu səhnələr də. Mən aktiv filmi sevirəm.

- Çəkildiyiniz Asif Rüstəmovun "Axınla aşağı" filmindəki obrazınızda adətən xarici aktyorlarda gördüyümüz bir səmimiyyət gördük. Bu uğurdan yola çıxıb soruşuram, əksər melodramlarımızda aktyorların yersiz pafosunun səbəbkarı rejissorlardır, yoxsa elə aktyorlar?

- Birincisi, rejissor zəifliyindən irəli gəlir. Rejissorların aktyorlarla işləmək təcrübəsi azdır. Universitetin rejissorluq fakültəsinin tələbələri gərək tez-tez aktyorlarla ünsiyyətdə olsun. Praktika vacibdir. İkincisi yanlış bir təlimat var ki, iri planda aktyorun mimikası yığcam olmalıdır. Təbii olan bir mimikanı niyə yığışdırasan? Ən sevdiyimiz böyük aktyorlar Al Paçino, Çek Nikolson iri planlarda ürəkləri istədikləri kimi oynayır. Təbiisənsə, heç vaxt pafosda qınanılmazsan. Lazım olsa, rejissor mimikanın bir az dərəcəsini dəyişdirər. Daha qəzəbli, daha kədərli və s.

Bir də rejissorda son dərəcə həssasiyyət olmalıdır. Bu artıq yəqin ki, rejissorun doğuşdan qazandığı bir keyfiyyətdir. O aktyorun içinə nüfuz edə bilməlidir.

Stanislavski deyir: Rejissor aktyorun içində əriyib yox olmalıdır. Bu, artıq möcüzəvi bir bacarıqdır, sehrbazlıq kimi.

Aktyora gəlincə - şəxsən özüm həmin filmdə də oynayanda yaşadığım məqamlardır - yaşadığın hissin doğuluşunu hiss etməlisən. Diafraqmanın altında hissin doğuluşunu hiss edib, burdan yola çıxmalısan. Belə olduqda sonda bu hiss aktyorun üzündə də görünür. Yenə də Stanislavskidən nümunə gətirirəm. O, aktyorlara güzgü qarşısında məşq etməyi qadağan etmişdi. O deyirdi ki, aktyor güzgü qarşısında məşq etdikdə özünü və üzünün mimikalarını çərçivəyə salır.

Qabaqlar filmlər ayrı texnologiya ilə çəkildiyindən bütün səhnələr 2-3 dubla çəkilirdi. Çünki artıq çəkiliş israf sayılırdı. İndi isə rəqəmsal texnologiya olduğundan səhnələr bəzən 20 dubla çəkilir. 20 dubla aktyorun eyni hissi yaşaması isə mümkün olmur. Amma bir az böyük səslənməsin, mən o qəhrəmanlığı etdim. O hissləri içimdə qorudum. Hətta kadra milçək girəndə, texniki yanlışlıq olanda belə əsəbiləşmədim. Yəni mənim təqsirim olmadan "bir də", "bir də" səslərini eşitmək xoş deyildi. Amma mən özümə söz verdim ki, o hissləri saxlayacam. Amma o hisslərin necə sürüşüb getdiyini də hiss edirdim. Bu zaman insan o qədər dözümlü olmalıdır ki, onu saxlaya...

Bir də özümün rejissorluq vas-vasılığım olduğundan bu məqamlarda məsələyə bir az fərqli yanaşdım.

- Adətən filmlərimizin uğursuzluqlarından danışarkən büdcə amili önə çəkilir. Düzdür, büdcə ciddi məsəslədir. Amma bütün uğursuzluqları büdcədə görmək düzgündürmü?

- Təbii ki, büdcə bəhanədir. Büdcə amili önəmlidir. Amma birinci şərt deyil. Məsələn, bunun bariz sübutu İranda görülməkdədir. İranlı həmkarlarımızın 10 000 manata çəkdiyi filmlər xarici festivallarda qiymətləndirilib. Hətta bir iranlı rejissor var idi, deyirdi ki, mən 200 milyona film çəkə bilmərəm.

2 milyard ver bir istedadsız rejissora, neyləyəcək? Yaxud dramaturgiyadan şikayətlənən rejissorlar var teatrda. Adama deyərlər ki, Şekspir var da. Dramaturgiya axtarırsansa, buyur da.

Hə, bu ayrı məsələdir ki, film havayı çəkilməz. Amma büdcənin zəif olması ilk şərt deyil. Yenə İrandan nümunə gətirəcəyəm, orada ssenaristlər var ki, rejissora verməyə pulları olmadığından ssenarilərini özləri çəkir. Uğur da qazanırlar.

Söhbətləşdi:

Sərdar AMİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 9 sentyabr.- S.14.