"Elm sahiblərini əsərlərinin çoxluğu ilə deyil, əməllərinin faydalılığı, əxlaqlarının saflığı və özlərinin xeyirxahlığı ilə sınaqdan keçirmək lazımdır"

Vaqif Bəhmənlinin professor Qəzənfər Paşayevlə söhbəti

- Azərbaycanda adı bilinən, bilinməyən yüzlərlə alim, yazar dünyanın əksər ölkələrinə səfərlər ediblər. Çoxu əliboş qayıdıb. Amma qayıdanların heç biri Qəzənfər Paşayev hünəri göstərməyib. O, bizim ana dilimizin, milli düşüncəmizin uzun illər xəbərsiz olduğumuz doğma qatını üzə çıxarıb. Buna necə nail oldunuz?

- Rəsul Rzadan söz düşəndə qeyd elədim ki, mənim həyatımda, yaradıcılığımda müstəsna rolu olan iki şəxsiyyətdən biri odur. Digəri akademik Məmmədağa Şirəliyevdir. Ona ehtiram əlaməti olaraq mən Fəxri xiyabanda bu böyük alimin qəbrinin üstünü düzəltdirmişəm. Niyə elədim? Məmmədağa müəllimin oğlu yox idi. Mənə doğma oğlu kimi münasibət göstərirdi. Mənə qapıları o kişi açdı, doğru yolu o göstərdi. Mən İraqda Kərkük dialektiynən məşğul olurdum. Orda məşhur folklorşünas Əta Tərzibaşı vardı. Mənə dedi ki, ay oğul, dialekti folklorsuz öyrənmək mümkün deyil. Qərarın ciddidirsə, onu folklorla bir yerdə öyrən. Elə oradan başladım. 1968-ci ildə Rəsul Rza ilə "Kərkük bayatıları", 1971-ci ildə "Arzu-Qənbər" dasatanı, 1973-cü ildə Rəsul Rzanın redaktorluğu ilə "Kərkük mahnıları" çap olundu. İş görüldükcə, yekunlar olduqca adamda həvəs, məhəbbət artır. Bəzən düşünürdüm ki, bu işə olan məhəbbət nəynən bağlıdı, hardan yaranır? Bir gün cavabını tapdım. Dedim ki, İlahi, doğmasını kim unudar, kim yaddaşından silə bilər. Bu qədər əziz, dili dilimizdən, dini dinimizdən, bütün bayatıları bir, xoyratları eyni. Necə olar ki, onu sevməyəsən. Mən orada həqiqətən də çox iş gördüm. Fikir verin:

Dilim, dilim;

Kəs qovun dilim, dilim.

Mən dilimnən vaz keçməm,

Olursam dilim-dilim.

Bir İrmaq varıydı, deyirdi ki, vətən torpağı kiçilib-genişlənə bilər. Onun hüdudları darala bilər, hətta dini dəyişdirilə bilər. Amma qalan yeganə varlıq ana dilidir. Folklor qan yaddaşıdır. Baxın, Kərkük bayatılarında necə dərin, böyük məna var?!

Bir daş atar;

Bir kirəc, bir daş atar.

Tərəzin əyiləndə,

Hər gələn bir daş atar.

Bundan böyük nə ola bilər?

Neçə dağlar;

Qarşıda neçə dağlar.

Yetim yanağı bilir,

Göz yaşı necə dağlar.

Orada Azərbaycanla bağlı çoxlu bayatılar var.

Hər aylar;

Hər həftələr, hər aylar.

Qul qardaşım Bağdaddan

Gəncə deyib haraylar.

Bağdad yolu Gəncədi,

Gülü pəncə-pəncədi.

Demə sizdən uzağam,

Bu sevda ölüncədi.

Əslim qarabağlıdı,

Sinəm çarpaz dağlıdı.

Kəsilib gəlib-gedən,

Yoxsa yollar bağlıdı?

Mən bunların tarixini araşdırdım. Cavanşirlərdən başladım. Bu son dediyim bayatı 1747-ci illərə gedib çıxır. Nadir şahın ölümündən sonra yollar bağlanıb.

- "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" elmi-publisistik əsərinizi şeir kimi yazmısınız. Adam heç istəməz ki, ona əl toxunsun. Amma yenə də, o əsərə təkrar qayıtsanız, nələri əlavə edərdiniz, hansı xatirələr yenidən oyanardı?

- Bu mümkün deyil. Mənim fikrimcə, kim ki, yazdığına illər sonra dəyişiklik, ya da əlavələr eləyir, böyük səhvə yol verir. Bir şair dostum cavanlıqda yazdığı məhəbbət şeirlərinə yaşlananda təzədən əl gəzdirirdi. Ona deyirdim ki, a kişi, sən neynirsən, toxunma o şeirlərə. Yazmaq istəyirsən təzəsini yaz... Mən o əsəri hansı əhvalla, hansı sevgiylə yazmışam, indi nəyi isə dəyişə bilərəmmi?!

- Sizin bizə yaxınlaşdırdığınız İraq bu gün fəlakətli günlər yaşayır... Bu sizə necə təsir edir? Bu yandan da Qarabağ ağrısı...

- Mən bir şeyi bilirəm ki, dövlət başçısından çox şey asılıdır. Bir neçə ay bundan əvvəl "Vesti" telekanalının bizə qarşı olan nümayəndəsi Azərbaycana gəlmişdi. Bizim Prezidentlə dörd saata qədər söhbət elədi. Görüşdən çıxanda söylədi ki, prezident sarıdan Azərbaycanın bəxti gətirib. Bu sözləri eşidəndə Ərəbistanda olduğum illəri xatırladım. Səddam Hüseyn hakimiyyətdə qalmaq üçün nə qədər insanları öldürtdürürdü. Yadımdadı, 1973-cü ilin əvvəli idi. Nefti milliləşdirdi. BP-nin rəhbəri televiziyada çıxış eləyib dedi ki, biz neftə nə qədər vəsait qoymuşuq, bu strukturu biz yaratmışıq. İndi siz bunu bizim əlimizdən necə alırsınız? Bunu nə qanun qəbul eləyər, nə şəriət, nə də Allah. Bəlkə xatırlayasız, Liviyanın prezidenti Qəddafi hansı ölkəyə gedirdisə çadırnan gedirdi. Gedir Amerikada, İngiltərdə, hansı ölkə olursa-olsun, çadırda qalır. A kişi, adamda ağıl, şüur yaxşı şeydi, öz ölkəndə istəyirsən alaçıqda yaşa, öz işindi. Sən başqa bir ölkədə rəsmi dövət səfərindəsən, dövət adamısan, bir xalqın başında duran rəhbərsən, bu nə məntiqdi? Bunlar xalq haqqında düşünmür. Səddamın bir oğlu vardı. Ağılda atasından geri qalmırdı. Bir gün maşında gedəndə yolda bir qız görür, xoşu gəlir. Sürücüyə deyir, saxla maşını. Qızı qolundan tutub basır maşına aparır. Kimi istəsəydi, yolun ortasında güllə ilə vura bilərdi. Bir dəfə onun özünü vurdular. Ayağından yaralanmışdı. Topal idi. Bu şüurda adam xalqın taleyini düşünə bilərmi? Qarabağ məsələsinə gəlincə, bizi zorla müharibəyə çəkirlər, parçalamaq istəyirlər. Unutmayaq ki, bu fəlakətin arxasında böyük güclər dayanır. Əlimizdə deyil ki, problemi asanlıqla həll eləyək. Xalqın həyatındakı taleyüklü məsələləri həll etmək üçün bütün xalqın sözü bir olmalıdı, hamı çəkici eyni zindana vurmalıdır. Qarabağın xilası bizim birliyimizlə mümkün olacaq.

- Türkdilli xalqların indiki dünya coğrafiyasındakı varlığı bizim müştərək sərvətimizdir, ortaq dəyərdir. Amma bu coğrafiyanı heç də rahat adlandıra bilmərik. Bu mövzunun həm nəzəriyyəsinə, həm də təcrübəsinə bələd olan bir alim kimi necə bir yol, xüsusi (dil, mənəviyyat, din, mədəniyyət xəritəsi) təklif edərdiniz ki, çətinlik anlarında heç olmasa bir-birimizin harayını duyaq?

- Maraqların toqquşma məsələsi var. Məsələn, biz İraqda səfirlik açmamışıq. Bir parçamız ordadı. Ulu öndərimiz tamamilə doğru deyirdi ki, Güney Azərbaycan da, Quzey Azərbaycan da, İraq türkmanları da eyni xalqın parçalarıdır. İndiki türkdilli xalqların indiki zamanda, bu səviyyədə qala bilməsi xoşbəxtlikdir. Görün Ərəb ölkələrində necə parçalanma gedir. Mən belə düşünürəm ki, mədəniyyətlərin yaxınlaşması, gediş-gəliş, qarşılıqlı münasibətlər, ədəbi əlaqələr xalqın bütövlüyünü zamanla bərpa edəcək. Bizim musiqiçilərimiz, xanəndə və aşıqlarımız İrana gedir, onlar bura gəlir, qız alıb-qız verirlər. Mədəniyyət və mənəviyyatca bir olmaq sərhədcə bir olmaqdan daha mühümdür.

- Türkman-Kərkük folkloru ilə bizim folklorumuzu nə ayırır, nə birləşdirir?

- Bizi ayıran heç nə yoxdur. Mən İraq-türkman folklorunda elə bir janr görmürəm ki, o bizim folklordan nə iləsə fərqlənsin. Eyni janrlardır. Düzdü, onlarda elə janrlar var ki, məsələn, dastanlar, bağlamalar, qıfılbəndlər bizdən daha zəif inkişaf eləyib. Ancaq mən orda olarkən hər iki folklora aid yeni bir janrı bura gətirdim; Tapmaca-bayatı janrı. Bu bizdə yox idi, işlənməmişdi. Əta Tərzibaşı bir nümunə gətirir:

Ya qanı;

Ver muradım ya qanı.

Dəryadan bir quş uçdu,

Nə əti var, nə qanı.

O deyir ki, bu, bayatıdı. Mən oxuyandan sonra yəqin elədim ki, bu, bayatı-tapmacadı. Burda dörd bəndin sadəcə bir cavabı var: gəmi. Bizdə də var bunlardan. Amma öyrənilməyib. Bağlama və qıfılbənddə hər sətrin ayrıca cavabı var. Məsələn, Ləzgi Əhmədlə Xəstə Qasımın deyişməsi belədir:

O nədir ki, dayanıbdır dayaqsız,

O nədir ki, boyanıbdır boyaqsız,

O nədir ki, doğar əlsiz-ayaqsız

Üç ay keçər-ayağı var, əli var.

Göy bir çadır dayanıbdır dayaqsız,

Aydı, gündü boyanıbdır boyaqsız,

Qurbağadı doğar əlsiz-ayaqsız

Üç ay keçər-ayağı var, əli var.

Göründüyü kimi, hər sətrin bir cavabı var. Yenə qayıdıram o fikrə ki, janrlar eynidir, köklü heç bir fərq yoxdur. Amma Türkiyə ilə tamam fərqlidi. Türkiyədə elə bir alim tanımıram ki, İraq-türkman ləhcəsinin bizim türkcənin eyni olduğunu təsdiqləməsin, xoyratların bayatılarımızdan, eləcə də mahnılardan fərqlənmədiyini vurğulamasın.

- Siz kifayət qədər demokratik düşüncəli bir alimsiniz. Yəqin ki, başladığınız mövzunun - Kərkük mənəviyyatının, dilinin araşdırılmasının davamına yenə də ehtiyac olduğu fikrinə etiraz etməzsiniz.

- Təbii ki. Dəqiq elmlər heç, onlarla işim yox. Amma humanitar, ictimai elmlərdə inkişafı olmayan, tədqiqatı davam etməyən istiqamət kədərli sahədir. Fikir verin, insanın gözləri ilə bağlı nə qədər dissertasiyalar müdafiə olunub. Nə qədər yazılıb və yazılmaqda davam edəcək. Elm münbit torpaq kimidir. Kimi qazıb lap dərin qatlara qədər gedir, xəzinənin üstünə çıxır, kimi də axtardığını tapa bilmir. Çünki üzdən gedir. Əlbəttə, mən çox istəyirəm ki, araşdırmalar davam eləsin, yeni əsərlər yazılsın. Hazırda bir dissertantım "İraq-türkman mərasim folkloru" mövzusu üzərində çalışır. Özüm Kərkük şairləri mövzusunu işləyirəm.

- Yeni Kərkük nağılları çap etdirmisiniz. Etiraf etmək lazımdır ki, o nağıllar daha sirlidir, daha safdı, daha təsirlidi...

- Ona görə ki, o birbaşa xalqdan gəlir. Bizim bəzi nağıllar quramadı. Belə təhriflərə yol vermək olmaz. Onların xoyratları, bayatıları, lətifələri safdır, xalqdan gələndir, ona görə cana yatandır. Çünki nəsildən-nəslə keçib, cilalanıb. Bizimkilər bəzən bayatıları xalqın adından özləri yazırlar, bu da təbii ki, hiss olunur. Mən Kərkük folklorunu olduğu kimi, təbii halında vermişəm, heç bir quramasız, əlavəsiz. Odur ki, Kərkükdə də yüksək dəyərləndirilir.

- Türkiyəli araşdırmaçı Əhməd Kabaklının "Türk ədəbiyyatı tarixi" 5 cildliyi ilə tanışam. O, bütün türk xalqlarına məxsus ədəbiyyat tarixini eyni xalqa, millətə aid ədəbiyyat tarixi kimi sistemləşdirib. Nəhayət, bizim alimlərimiz xalqın gələcək tarixinə əsaslanaraq bizim türkcədə elə bir çoxcildlik yarada bilərmi, hansısa türkdilli xalq üsyan qaldırıb deməsin ki, Füzuli mənimdi, Nəsimi mənimdi, Qazi Bürhanəddin mənimdi, Molla Nəsrəddin mənimdi. Əksinə, hər bir türkdilli xalq desin ki, bu sərvət bizimdi, hamımızındı. Çünki biz eyni kökdən gəlirik, çünki biz birik və bütün tarixən keçən ədəbi, mənəvi sərvətlər özünü türk kökənli sayan hər bir xalqa məxsusdur...

- Təbii istəkdi, elə hamımız onu arzulayırıq. Dahilər bir xalqın deyil, bütün bəşəriyyətə məxsusdur. Bu da təbiidir ki, bütün türkdilli xalqlar iddia eləyə bilər ki, Nəsimi mənimdir, Qazi Bürhanəddin mənimdir. Nəsirəddin Tusi mənimdir. İraqdakı qardaşlarımız deyir ki, Füzuli bizimdi. Biz onlara etiraz eləmirik. Biz də eyni fikirdəyik və deyirik ki, Füzuli bizimdi. Nəsiminin əsərləri 1847-ci ildə ilk dəfə Türkiyədə çap olunub. Türklər onu bir qədər türkləşdiriblər. Azərbaycanda 1926-cı ildə Salman Mümtaz kiçik bir kitabça şəklində nəşr edib.

- "Nəsimi" filmi çəkilməsəydi, onun yubileyi keçirilməsəydi, heç biz onun poetik qüdrətini və tarixi dəyərini bu dərəcədə bilməyəcəkdik.

- Salman Mümtaz repressiyaya uğrayan adam idi. Onların yazdıqlarını üzə çıxarmırdılar, oxumaq yasaq idi. Ona görə də biz bu kitablardan xəbərsiz olmuşuq. Bəli, mənim düşüncəmə görə də böyük şəxsiyyətlər bütün türkdilli xalqlara məxsusdur. Həqiqətən də biz Nəsimini daha əhatəli şəkildə 1973-cü ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə keçirilən yubileyindən sonra tanıdıq. Həmid Araslı və Cahangir Qəhrəmanov bu sahədə əvəzsiz işlər gördülər.

- Nə zamansa ortaq bir ədəbiyyat tarixi kitabı yarada bilərikmi? Əhməd Kabaklı buna cəhd eləyib, amma o türk ləhcəsindədi.

- Zamanında Həmid Araslı da cəhd eləmişdi. "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı ciddi söhbətlər gedəndə Həmid Araslı Nəsimi ilə bağlı məsələni qabartmış, milli, ümumtürk ədəbiyyatına hərtərəfli, heç nəyi qiymətə mindirməyə cəhd etmədən, olmuşları öz adı ilə adlandırmaq təklifini irəli sürmüşdü.

- Mən Türkmənistanda olanda türkmənlər deyirdilər ki, Nəsiminin ləhcəsi türkmən ləhcəsidi.

- Onda onlara demək lazımdır ki, türkmən qardaş, əgər belədirsə, Nəsiminin divanının on bir əlyazmasından bircəsi niyə Türkmənistandan çıxmır. Azərbaycanda iki nüsxəsi var.

- Namizədliyiniz dildəndir. Təbii ki, bir çox dilçi alimlərlə yaxın olmusunuz. Mən sizə bu sualı verərkən onlardan hansılar dərhal gözünüzün önünə gəlir? Azərbaycan dilinin inkişafında dilçilərin və o dildə danışan insanların payı (lap şərti də olsa) necə bölünə bilərdi?

- Dilçilik çoxşaxəlidir, onun müxtəlif istiqamətləri, sahələri var. Hər sahənin də özünün görkəmli alimləri var. Onu da deyim ki, Azərbaycan dilçilik elminin hüdudlarını yararaq beynəlxalq aləmə çıxan iki alimimiz var. Akademiklər Məmmədağa Şirəliyev və Ağamusa Axundov. Türkologiya sahəsində türk dünyasına çıxan Fərhad Zeynalov, Tofiq Hacıyev, Samət Əlizadə kimi görkəmli alimlərimiz var. Müasir dilçilikdə Muxtar Hüseynzadə, Zərifə Budaqova, Əlövsət Abdullayev, Musa Adilov, dil tarixində Hadi Mirzəzadə, Əzəl Dəmirçizadə, ümumi dilçilikdə Nəsir Məmmədov, Afat Qurbanova, dilin leksikasında Səlim Cəfərov, lüğətçilikdə Əliheydər Orucov, dilin tədrisi metodikasında Yusif Seyidov. Onlardan sonra gələn nəslin görkəmli nümayəndələri Nizami Cəfərov, Kamal Abdulla, Qəzənfər Kazımov, Kamil Vəliyev, Firidun Cəlilov və Bulutxan Xəlilov dilin müxtəlif sahələrində ixtisaslaşıblar. Bu alimlərin də dərslikləri, dərs vəsaitləri və sanballı monoqrafiyaları vardır. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan dilçiliyi sahəsində böyük xidmətləri olan akademiklər M.Şirəliyev, A.Axundov, T.Hacıyev, N.Cəfərov və əməkdar elm xadimi Q.Kazımov haqqında məqalələr yazmışam.

Onlar əvvəlcə qəzetlərdə, sonra isə kitablarda çap olunub. Akademik Tofiq Hacıyevə həsr etdiyim məqaləm 2016-cı ildə Ankarada çıxan "Türklük bilimində bir ömür. Prof. Dr. Tofiq Hacıyev" adlı kitabda (119-124-cü səhifələr) yenidən dərc edilib.

Burada bir məsələdən də söz açmaq istəyirəm. Qoy Əzəl müəllimin ruhu şad olsun. Namizədlik dissertasiyamı müdafiəyə təqdim edəndə aparıcı müəssisə kimi Əzəl Dəmirçizadənin kafedrası seçilmişdi. Dəmirçizadə namizədlik dissertasiyalarının müzakirəsinə heç vaxt gəlməzdi. Mənim əsərimin müzakirəsinə gəlmişdi. Bu, səbəbsiz deyildi. İraqda azərbaycanlıların yaşadığını göstərən ilk alimlərdən biri Dəmirçizadə idi. Müzakirədən sonra Əzəl müəllim bir xatirə danışdı. Dedi ki, getmişik Qəbələyə, oraların dialekti ilə bağlı material toplamağa. Kənd soveti sədrinin evində qalırıq, yaz vaxtıdı. Səhər yuxudan qalxırıq, gözəl hava, süfrədə nə istəyirsən var. Beçə qızartması, bal, yağ, qaymaq. Biz bunları harda görmüşük, ləzətnən yeyirik. Balı qaymağa qarışdırıb yeyirəm, birdən ev sahibi qayıtdı ki, müəllim, o şordan da yeyin. Ürəyimdə dedim ki, deyəsən bu kişi bizi ələ salır, bu qədər gözəl nemət varkən şoru niyə yeyim. Bir qədər keçmiş o, bir də təkrarladı. Gördü ki, şoru nəinki yeyən var, heç ona tərəf baxan da yoxdu, qayıtdı ki, o vicdanlı şordu, onnan da yeyin. Qaçıb dəftərimizə yazdıq: "Vicdanlı şor". Vicdanlı burada təmiz, pak anlamına gəlir. "Vicdanlı adam" termini də eyni anlamı verir.

- Bəzi alimlər populyar mövzularda araşdırmalara, yaxud mülahizələr irəli sürməyə üstünlük verirlər. Amma sizin tədqiqatlarınızın əsaslı bir hissəsi kölgədə qalan, hətta bəzən itirilən mövzulardır. Niyə özünüzü çətinə salırsınız?

- Bu, məndən asılı deyil. Bəzi alimlər ki, asan olana qaçırlar, onların mövzusu yoxdur, dərin mövzuya girişə bilmirlər. Səviyyə o səviyyə deyil. Bəzi alimlər var ki, populyarlıq ardınca qaçır, özünütəbliğlə məşğul olur. Bu, artıq elm deyil. Elə tədqiqatçılar var ki, qalaq-qalaq kitabları çıxır, lakin onlardan nə bəhrələnir, nə də istinad edirlər. Lakin elə tədqiqatçılar var ki, onların əsərlərindən yan keçmək olmur. Dahi Nəsirəddin Tusi belələri haqda deyib: "Elm sahiblərini əsərlərinin çoxluğu ilə deyil, əməllərinin faydalılığı, əxlaqlarının saflığı və özlərinin xeyirxahlığı ilə sınaqdan keçirmək lazımdır". Müəllif tanınanda onun kitablarını tapıb oxuyurlar. Oxuyan adam kitaba dəyər verəndir. Həm də seçim eləyib oxuyurlar. Hər kitab da oxunmaz ki. Mən tədqiq eləmişəm, uşaqlıq və qocalığı çıxsaq, əgər bir adam hər gün kitab oxusa, bütöv bir ömür ərzində uzaq başı 5-6 min kitab oxuyar. Dünyada olan milyonlarla kitab sərvətini göz önünə gətirsək, görərik ki, bizim mütaliə miqyasımızın heç dəryadan damla da olmadığı üzə çıxacaq. Elə kitab var ki, onu vərəqlədiyin vaxta heyifsilənirsən. Amma elə kitab var ki, əlinə alanda yerə qoymaq istəmirsən, zövq alırsan, müəyyən bilgilər qazanırsan. Kitabın nə olduğunu bilən adam elə ilk səhifədən, ilk cümlədən bilir ki, onun qiyməti nədir, oxumağa dəyər, ya yox? Dənizin suyunun duzlu olduğunu bilmək üçün bir dolça içməyə ehtiyac yoxdu ki, bir udum kifayət eləyir.

- Nazim Hikmət deyir ki, şanımda balım olsun, arısı gələr Bağdaddan.

- Belə deyim Kərkükdə də var. Atalar sözü kimi işlənir. Dərin mənası olan deyimdir. Nazim Hikmət onu elə-belə işlətməyib.

- Siz özünüzü hansı ədəbi nəslə aid edirsiniz? Məncə, bu, 60-cılar olmalıdı...

- Əgər ilk kitabım 68-də çıxıbsa, mən yetmişincilərdən sayılıram. Bir məsələ də var ki, axı mən özümü tam olaraq yazıçılığa həsr eləmədim. İyirimi ilə yaxın Qərbi Avropa dilləri üzrə kafedra müdiri işlədim, vəzifə borcum vardı. Qırx ilə yaxın dərs demişəm. İctimai işlərim olub. Uzun müddət institutda partiya təşkilat katibi, ideologiya üzrə, tədris üzrə İnstitut partiya komitəsində 1-ci müavin vəzifəsini icra eləmişəm. Düzdür, bunların müəyyən mənada inkişafımda, formalaşmağımda təsiri olub. Eyni zamanda da vaxtımı əlimdən alıb, yaradıcılığıma maneçilik törədib. Bu mənada bir qədər təəssüflənirəm. Mühitin təsiri çoxdur. Elə məsələlər var ki, onları anlamaq bir az çətin olur. Sovet dövründə də istedadlar parlayıb, Üzeyir Hacıbəyov, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov kimi dahilər... Odur ki, insanın yetişməsi mühit ilə, zamanla bağlıdır. Məsələni zaman həll eləyir, hər şeyi zaman öz yerinə qoyur.

- Müəllim, alim, yazıçı, folklorşünas, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, publisist, ictimai xadim, nəhayət, yaxşı insan... bu qatbaqat məsuliyyətli yükün altında özünüzü necə hiss edirsiniz?

- Məndə məsuliyyət hissi ailədən başlayıb. Birincisi, ailədə özümü çox nizam-intizamlı aparmağa çalışmışam. Adam ki, özünü nizam-intizama alışdırdı, məsuliyyətli oldu, hər işi qaydasında gedəcək. Gördüyün hər işə məhəbbətlə yanaşmalısan. Sevgi ilə başlanan iş uğurla bitər. Hüseyn Kürdoğlunun bir şeiri var, mahnı da bəstələnib. Bəzən onu düz oxumurlar. Yazır ki, "Sev ki, sevən mərd olar, sevməyən namərd olar". Burda söhbət təkcə qadına olan sevgidən getmir. Belə bir ifadə də var dilimizdə: "Məhəbbətlə görülən işdən gül qoxusu gələr". Ağırlıq yükünə gəlincə, mən bunların hamısını eyni vaxtda qazanmadım axı. Gördüyüm işlər mərhələli olduğu üçün çətinliyi bir o qədər hiss eləməmişəm. Dilçilərimiz haqda çoxlu sayda məqalələr yazmışam. "Dilimiz-varlığımız" adlı kitabım var. Mən bunları eləmişəm. Adını çəkdiyim böyük alimlər haqda məqalələr yazmışam. "Borcumuzdur bu ehtiram" kitabını yazmışam. O işə ki, ürəklə girişmişəm, vicdanım cavabdehlik daşıyıb. "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində"ni çap eləyəndə bəzi adamlar nələrsə fikirləşirdi. 1994-cü ildə ki, İraqa Füzulinin 500 illiyinə getdik, o yazıları ki, mən kərküklərə məhəbbətlə "Füzulinin nəvə-nəticələri arasında" yazmışdım, burdan gedən adamlar Qəzənfər müəllimin simasında Azərbaycana olan iraqlı sevgisini görəndən sonra mənə münasibət dəyişdi. 600 nəfərlik zalda Azərbaycandan 128 nümayəndə vardı. İraqda döşəməyə taxta vurmurlar. Qadınlar, uşaqlar, hər kəs keçidlərdə beton döşəmənin üstündə oturmuşdu. Bu, Füzuliyə olan, bizə olan məhəbbətin ifadəsi idi. Mən bunu "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" kitabımda yazmışam. Bundan sonra mənə qarşı hörmət bir qədər də artdı. Gördülər ki, mən bir kərküklü kimi, yəni doğma adam kimi qəbul edilmişəm orda. Adam işinin bəhrəsini görəndə ağırlıq olubsa da, onu unudur. Qədim Çin filosofu Konfutsi yazırdı ki, nəticə verməyən, bəhrəsi olmayan iş böyük əzabdı. Mən o əzabı görməmişəm, az-çox nə yazmışamsa, hiss eləmişəm ki, bəyənilib. Yaxşı insan olmaq üçün gərək ürəyin xeyirxahlıqla döyünə. Gərək nəfsini, ləyaqətini, şəxsiyyətini qoruya biləsən.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 16 sentyabr.- S.22-23.