Jan-Pol Sartrın "Divar"ında yazılanlar

"Zəmanəmizə mühüm təsir göstərən ideyalarla zəngin, azadlıq ruhu və həqiqət axtarışları ilə aşılanmış əsərlərinə görə" Nobel mükafatına layiq görülən, eyni zamanda, könüllü olaraq bu mükafatdan imtina edən XX əsr fransız filosofu və yazıçısı Jan-Pol Sartrın sənət mücadiləsini başlıca olaraq fəlsəfi təlimi bədii obrazlar vasitəsilə şərh, yansıtmaq cəhdi təşkil edir. Və ən başlıcası bu obrazların psixoloji yaşantıları… Adətən yazıçılar obrazların düçar olduqları sıxıntıları, qəzavü-qədəri onların öz yaşamı, hiss və həyəcanı fonunda təsvir edirlər. Yəni oxucu obrazın keçirdiyi halı müşayiət edir. İzləyir. Obrazın düçar olduğu uğursuzluğun (ya elə əksinə, əldə etdiyi uğurun sevincini) qarşılığında hansı hissləri keçirməsini yalnız seyr edir. Ona kənardan (əlbəttə, çox aludəliklə, diqqətlə) baxır, müqayisə edir. Belə ki, obraz onun üçün maraqlı bir predmetə, varlığa çevrilir. Oxucu onu hansısa naməlum (həm də çox tanış) bir qarşı tərəf kimi qəbul edir. Əksər əsərlərin obrazlarına olan münasibət belədi… Sartr isə oxucusunu öz bədii obrazı içində əridir. Hansısa bir sehrin, möcüzənin təsiri iləsə Sartrın oxucusu onun bədii qəhrəmanının prototipinə çevrilir, ürcah olunan, yaşanan durumu obrazla bərabər oxucu özü də yaşayır və qəribə (özü də çox vacib) eyniləşmə anı baş verir: haradasa təsvir olunan situasiyanı obrazınmı, ya elə oxucununmu yaşadığını seçib-ayırmaq olmur. Bu, ilk növbədə yazıçının mükəmməl təsviri, hiss və həyəcanın hər kəsə doğma, tanış məqamlarını incəliklə əks etdirə bilməsi, mövzunun orijinallığı, ən başlıcası isə sonluğun gözlənilməz həlli hesabına hasilə gəlir. Görkəmli yazıçının "Divar" hekayəsində bu deyilənlər öz əksini tapıb.

Sartrın "Divar"ı ilk növbədə elə bil sovetlər dönəminin 37-ci illərinin acı yaşamını sərgiləyir gözlərimiz önündə. Repressiya qurbanlarının ümumiləşdirilmiş hər kəsə obrazı ilə elə bil yenidən üzbəüz gəlirik. Tanış, lap tanış səhnələrdi; istintaq otaqlarının ağır havası, psixoloji gərginlik və çaşqınlıq yaradan metodlar, çaşdırıcı suallar, məhz istənilən cavabı almaq üçün tətbiq edilən zor, qorxu və təhdiddən özünü itirmiş günahsız qurbanların altlarını islatmaları və s. Fərqi yoxdu ki, bu olay sovet cəza evində, ya Fransa həbsxanasının divarları arasında baş verir:

"- Nədi, günahını etiraf etmək istəmirsən?

- Mən tamamilə günahsızam. Başqalarının cəzasını bölüşmək fikrim yoxdu!"

Amma inanan varmı? O yerdə ki, fiziki hökmranlıq önə keçir, zor, işgəncə vasitələri ağına-bozuna baxmadan üstünə gəlir - nə fərqi ki, sovetlər dönəminin acısını, ya Qərb aləminin gizlinləri girdabında boğulursan… Harda tökülürsə qırmızıdı qan… Sartrın ədəbi qəhrəmanı belə bir girdaba düçar olub; günahsızdı, ləyaqətli və vəfalıdı… Öz xilası naminə kimisə qurbanlıq quzuya çevirmək istəmir. Heç kəsi şərləmir. Ancaq qarşı tərəf də öz istəyinə yetməyincə geri çəkilmir. Hər cür zor, işgəncə işə salınır. Onsuz da quduzlaşmış istintaq cəngindən xilas yolu olmadığını yaxşı anlayan günahsız müttəhim güllələnməmişdən öncə son dəfə özündə güc toplayıb qisas almaq istəyir quduz rejim tulalarından; onları elliklə ələ salmaq, aşağılamaq və bu aşağılanmaları, ələsalınmaları müqabilində qarşı tərəfə, deməli, zora layiqli cəza vermək üçün bilərəkdən yalan danışmaq, onları bəs deyincə dolamaq qərarına gəlir. Özündən uydurur ki, guya jandarmın ciddi-cəhdlə axtardığı və onun yaxın dostu olan Ramon Qris qəbiristanlıqdakı sərdabədə gizlənib. Ölümqabağı onu hədsiz işgəncələrə məruz qoymuş müstəntiqlərlə özündən uydurduğu yalanla əylənmək istəyir müttəhim. Bu dolamağın ölümqabağı həzzini yaşamaq istəyir:

" - Nə oldu, ağlın yerinə gəldi?

- Hə, onun yerini bilirəm. Qəbiristanlıqda gizlənib… Sərdabədə!

…Haydı, Moles, leytenant Lopesdən on beş adam alın, gedək!.. Əgər bu xəbər doğru çıxsa, səni güllələməyəcəyik…"

Qatığa zorla qara dedirtməyi bacaran cinayətkar qrup qan-tər içində qaça-qaça qəbiristanlığa doğru üz tutur. Məhbus isə öz hərəkətini əsl hiyləgərlik saydığından məmnundu. Ani olaraq gözləri önünə gətirir ki, polislər sərdabənin qapısını necə açırlar, az qala ən xırda daşın altını belə necə axtarırlar və əllərinə bir şey keçmədiyindən suyu süzülə-süzülə, pərt halda geriyə necə dönürlər… Polislərin başdaşları arasında qaynaşan görkəmlərini göz önünə gətirdikcə məhkum ölümqabağı xoş bir an yaşayır. Bilir ki, onsuz da axtardıqlarını tapa bilməyəcəklər, geri dönüb onu güllələyəcəklər. Amma onların bu cür aldadılması həzzi ölüm qorxusuna güc gəlir.

Əvəzində isə heç gözləmədiyi baş verir; axtarışdan geri dönən müstəntiq məmnun halda onu məhbus dostlarının yanına göndərir və güllələnməyəcəyini bildirir.

Günahsız məhbus nə baş verdiyini anlamır. Niyə yalan danışdığına görə ona növbəti cəza vermir, güləllənmə hökmünü icra etmirlər? Ona göstərilən nəvazişin səbəbi nədi?

Az sonra məhbus dostlarından biri ona Qrisin bir təsadüf nəticəsində ələ keçdiyini bildirir:

"- Qrisi ələ keçiriblər? Atışmada öldürülüb? Nə vaxt, harda?

- Qəbiristanlıqda…

- Qəbiristanlıqda?"

Sən demə, bir gün əvvəl Qris xalasıoğlu ilə dilləşdiyinə görə onlardan (gizli sığınacaqdan) çıxıb məhz qəbiristanlıqdakı sərdabədə gizlənibmiş. Lap təsadüfən, ağlına belə gətirmədən müttəhim də müstəntiqləri ələ salmaq niyyəti ilə Qrisin qəbiristanlıqda gizləndiyini dediyindən hər şey üst-üstə düşüb.

"- Bu çox qəribədi? Əcəb axmaq işdi… Dünən Qris xalasıgildən acıq edib, gəlib qəbiristanlıqda gizlənib. Polislər də bu gün oranı mühasirəyə alıblar. Qris onlarla atışmada öldürülüb".

Bu, məhbusun son naləsidi:

"-Öldürülüb?"

Bu da məhbusun öz dili ilə nəql edilən əhvalı: "Gözümün önündə hər şey ilğıma döndüyü üçün yerə sərildim. Dəli kimi qəhqəhə çəkdiyimdən gözlərimdən yaş sel kimi axdı…"

Sartr hekayəni belə gözlənilməz və unudulmaz bir sonluqla bitirir. Hekayə bitir… Ancaq günahsız məhkumun yaşadığı sarsıntı, peşimançılıq, çarəsizlik duyğusu uzun vaxt oxucunun yaddaşında, yaddaşından da çox bütün əzalarında, cismində, canında qalır… Bir sızıltı, çırpıntı kimi. Oxucu bir anlığa özünü o günahsız məhbusun yerində hiss etdikcə bütün yaşadığı illərin olmuşları gəlib gözləri önündə dayanır; təlaş keçirir, vahimələnir: görəsən bilməyərəkdən, ya elə qorumaq məqsədi ilə yol verdiyi hər hansı bir yanlışlığa görə günahsız dostunu ələ verməyib ki? Etmək istəmədiyi (və etmədiyi) bir günaha batmayıb ki?

Bu sualların cavabı uzun illərin götür-qoylarına, çək-çevirlərinə hesablanıb. Və Sartrın da yaratdığı obraz bütün təlatümü, nigarançılığı ilə bir arada hər kəsdə, hər kəsin gündəlik həyatında yaşayır, ömür edir.

Sərvaz Hüseynoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 23 sentyabr.- S.27.