Yaşanmış
və bitmiş iki tale...
XIX əsr, Fransa. Dini və əxlaqi
qayğıların arasında yüksələn bir şeir sənəti,
maariflənərək yüksələn fransız
intelligensiyası. Bir yandan qayğıların və dini
dünya görüşlərin sürətlə dəyişməsi,
o biri yandan da bu sənətin qarşısıalınmaz
sürətlə yüksəlməsi... Xüsusilə
şeir sənətındə, Şarl Bodler, Gerard de Nerval,
Alfonse de Lamartine kimi şairlər Fransada bir şeir
inqilabına başlamışdılar və bu inqilabın bəlkə
də kulminasiya nöqtəsində Artur Rembo və Pol Verlen
dayanmışdı. XIX əsrin ikinci yarısında
yaşamış iki şair, yalnız şeirə verdikləri
o əvəzsiz
töhfə ilə deyil, şəxsi münasibətləri
ilə də yadda qalmışlar.
30 mart 1844-cü ildə Pol Verlen,
bundan 10 il
sonra - 20 oktyabr 1854-cü ildə isə Artur Rembo dünyaya gəlir.
Gənc və zərif hissiyyatlı Verlen boş
vaxtlarını poeziyaya həsr edirdi. Onun
ilk ədəbi fəaliyyəti "Müasir Monparnas"
jurnalında dərc olunan "Saturn şeirləri"
adlı şeirlər silsiləsindən başlayır. Üç ildən sonra Verlenin ruhi vəziyyətini,
daxili sıxıntılarını büruzə verən
başqa əsərləri çap olunur. Yeddi
yaşında olarkən ailəsi
Parisə köçən Verlen hüquq fakültəsində
aldığı təhsili tamamlaya bilmir.Fərqli cinsi
orientasiyaya məxsus olan Pol Verlen hələ
necə deyərlər, su üzünə
çıxmadığı üçün evli qohumu Elisa
Moncobla bəslədiyi güclü bir sevgiylə doluydu. Bu ümidsiz sevgi ona spirtli içkini yoldaş edir və
o, bu düşkünlüyündən heç vaxt əl
çəkə bilmir. Özündən
yaşca böyük olan Elisaya duyduğu sevgi, ilk
kitabının da mövzusu olur.
Sonra keçirdiyi ruhi
sarsıntılara,depressiyaya çarə
kimi görünən yeni bir sevgiylə yaşayır. Matild Mote adlı xoşxasiyyət və zərif bir
qızla evlənən şair cəmi bir neçə ay
xoşbəxt ailə həyatı sürə bilir. Mote ilə evlilik ərəfəsində daxili
sarsıntılarının aradan qalxdığını zənn
edən Pol Verlen bu yeni sevgini dilə gətirən 26
şeirini "La Bonne Chanson" (Yaxşı mahnı)
kitabında toplayır. 1870-ci ildə
Parisin almanlar tərəfindən mühasirəyə
alınması, ictimai xaos, xüsusən də şair Artur
Rembo ilə yaxınlığı Verlenin ailə həyatına
son qoyur.
Rembonun
peşmanlığı
Pol Verlenlə Artur Rembo... Bu iki
şairin taleyi, Verlenin intizamlı və ciddiyyət içərisində
keçən uşaqlığından sonra sıxıcı həyatının
yarısında, Rembonun isə ən dəlisov
dönəmində kəsişir. Bu sırada Pol Verlen evliydi,
amma Rembonun qarşısıalınmaz zəkası və
istedadı, onu o qədər məftun etmişdi ki, Rembodan
uzaqlaşması artıq mümkün deyildi...
Və beləliklə, Verlen
həyat yoldaşından ayrılaraq Rembo ilə birlikdə
yaşamağa başlayır. Rembo ilə o, iki il
avara, səfil həyat keçirir. Rembo ilə
İngiltərə və Belçikaya səfərlər edən
Verlen həmin vaxtlar "Sözsüz romanslar" adlı ən
yaxşı şeirlər kitabını yazır.
İkilinin qeyri-ənənəvi
münasibəti həm olduqca atəşli, həm də
kövrək idi. Rembonun
zarafatcıl olması, yüngülməcazlığı
və qayğıdan uzaq durması Verleni əsəbiləşdirsə
də ondan vaz keçmək mümkün deyildi. Amma Rembo bir gün Verleni elə hirsləndirir ki, o,
yır-yığış edib Londona gedir. Rembo isə
Verlen getdikdən sonra ona bu məktubu göndərir:
"Qayıt, qayıt
artıq, sevgili dostum, qayıt. Artıq yaxşı və
kübar olacağıma söz verirəm. Sənə
qarşı soyuq davranışım inadla etdiyim bir zarafatdı.
İndi çox peşmanam buna. Geri dönsən, bu da yaddan çıxıb gedər.
Bu zarafata inanmağına çox üzülürəm! İki gündür dayanmadan ağlayıram. Geri dön. Ürəkli olduğunu göstər
bir az, mənim sevgili dostum. Hələ
itirdiyimiz nəsə yoxdu; edəcəyin şey sadəcə geri
dönmək üçün yola çıxmaqdır. Burada yenə ürəkli olar və səbirlə
yaşayarıq.
Yalvarıram sənə. Həm də
daha çox sənin xeyrinə olacaqdır bu. Geri dön,
bütün əşyalarının yerbəyer olduğunu
görəcəksən. İnanıram ki,
bu söz-söhbətə ciddi bir səbəb
olmadığını sən də anlamısan artıq.
Nə qorxunc bir an idi o! Gəmini tərk etməni
işarə etdiyim zaman sən nədən gəlmədin?
Bu həddə gəlib çatmaq üçünmü iki il birlikdə yaşadıq? Yaxşı,
bəs nə edəcəksən indi? Sən
buraya gəlmək istəmirsən, mən sənin olduğun
yerə gəlimmi? Bilirəm, haqsız olan
mənəm. Məni unutmayacaqsan, elə
deyilmi?
Yox, unuda bilməzsən sən
məni. Mən səni həmişə ürəyimdə
daşıyıram. Dostunu cavabsız qoyma: birlikdə
yaşamayacağıqmı artıq? Bir az
ürəkli ol. Tez mənə yaz. Uzun müddət qalmayacam burada. Qəlbinin
səsindən başqa şey dinləmə. Yanına gəlimmi? Tez xəbər et mənə. Bütün həyatım
boyunca sənə bağlı olacam. Tez
cavab yaz mənə. Burada uzağı bazar
ertəsi axşamına qədər qalacam. Üzərimdə hələ bir peni belə yox; əlimdəki
bütün pulları poçta verə bilmərəm.
Kitablarını və layihələrini Vermersçə verdim. Səni bir daha görə bilməsəm, ya dənizçi
olacağam, ya da əsgər."
Buzlar əriməyəndə...
Amma bu məktub buzları əridə
bilmir. Aralarındakı söz-söhbət daha da
alovlanır və Pol Verlen çox sevdiyi Artur Rembonu silahla
yaralayır. Verlenin arvadına qayıtmaq istəməsinə
qarşı çıxan Rembo onun ağlını
başından çıxarmağa çalışarkən
Verlen əsəbinə və bir baxışla nifrətə
dönən sevgisinə əngəl ola
bilmir. Bu yaralanmadan sonra Verlen iki il həbs
cəzasına məhkum edilir. Daha sonra isə
ikilinin yolları tamamən ayrılır. Artur
Rembo Afrikaya gedərək orada tacirlik etməyə
başlayır.
Həbsxanadan
çıxdıqdan sonra Verlen
"Ağıllılıq" adlı yeni şeirlər
kitabı hazırlayır. Dəmir
barmaqlıqlardan xilas olunan Verlen yenidən İngiltərə
və Parisə qayıdır. Bu dəfə
gücsüz və bir qəpiksiz... Yenə içki
düşkünlüyü, nizamsız həyat və
ümidsizcə dində nicat aramaq... Öz istedadına da biganə
qalmaq, kirayə otaqlarından xəstəxanalara gedib-gələn
xəstə bir bədən içində dəyəri bir qəpiksiz
edilən istedad... Beləcə dinə
bağlılığı önə çıxır, bu
mövzuda şeirləri çoxalır: "Amour" (Sevgi)
1888, "Femmes "(Qadınlar) 1890, "Bonheur" (Xoşbəxtlik)
1891 və s. Pol Verlenin bütün əsərləri sonralar
iki cilddə toplanır...
Bundan sonra da bir neçə
dəyərli şeirlər silsiləsi yazmasına baxmayaraq,
şairin yaradıcılığı həyatı boyu qiymətləndirilməmiş
və 1896-cı ildə Paris şəhərində
ömrünü rəzalət içərisində başa
vurmuşdur.
"Unutmaram
heç vaxt"
Normal hal kimi qəbul edilməyən
bu əlaqənin yaratdığı çaşqınlıq
bütün qaynaqlarda nəzərə çarpır. Cinsi sapmaların
fırtınası iki şairi səfil, sərgərdan edəcək,
onların rahatlığını, xoşbəxtliyini əlindən
alacaqdı... Hər növ çirkinliyin, içki və
narkotika alışqanlığının yoldaşlıq edəcəyi
bu əlaqənin iç üzünü hər halda bu cür
yaşayanlar bilər. Oxucuları
maraqlandıranlar isə yalnız şeirlərinə
yansıyanlardır.
1891-ci ilin 10 noyabrı. Böyük
şair Rembo 37 yaşındaydı. Narkotika aludəçisinə
çevrilən şair ombasından xərçəngə
yaxalanmışdı...
Dönməli, geri gəlməli,
O sevdalar çağı.
Dayandım necə də
Unutmaram heç vaxt,
O qorxular, qayğılardı
Uçub getdi göylərə.
Bir bəlalı susuzluq
Qabardır damarlarımı.
Artur Rembo
Rembo öncə bir ayağını,
sonra isə həyatını itirir. Və beləcə böyük
şair Artur Rembo 1891-ci il noyabrın 10-da
ulduz kimi sönür...
Dekadans dövrünün digər
şairi Pol Verlen də həyatının son dönəmini
içkinin və narkotikanın pəncəsində
keçirirdi.
Buna baxmayaraq o, ədəbiyyata dəyərli əsərlər
bəxş etməyə də davam edirdi. Verlenin
həyatda qalması çox çəkmir. 1896-cı il yanvarın 8-də o, gözlərini əbədi
yumur. İki şair yer üzündən silinsə də
onlardan qalan
şeirlər əsla silinməyəcəkdi:
Göy elə mavi, elə durğun,
Damlar üzərində!
Yaşıl bir budaq sallansın
Damlar üzərinə!
Ürküdüb göy
üzünü birdən,
Bir zəng zınq-zınq edər.
Bir quşdur bu ağacda ötən;
Nəğməsini söylər.
Budur həyat! Aç
gözünü, gör;
Bax nə qədər sadə.
Hər günkü sakit gurultudur
şəhərdən gəlməkdə…
Ey, sən ki durmadan ağlayarsan,
Döyərsən dizini…
Gəl, söylə görək, neylədin,
Nə etdin gəncliyini?
Pol Verlen
Pol Verlenin və Artur
Rembonun bir-birinə münasibəti
sağlam deyildi və cəmiyyət tərəfindən
birmənalı, normal qarşılanmırdı. Bayaq qeyd
etdiyimiz kimi, fərqli cinsi orientasiyaya mənsub şairlər
haqda yazılanlar bəzi
insanlarda ikrah hissi yarada bilər. Bu, onların taleyidir.
Yaşanmış və bitmiş tale... Hər şeyə rəğmən
bu həqiqəti dərk etməyimizdə fayda var: Bu iki
şair, dünya şeir tarixinin iki önəmli simaları
idi. Və bir-birlərinə olan münasibətləri
sağlam olmasa belə, bunu daha da dərinləşdirən
bir faktor vardı: poeziya...
Xuraman
Hüseynzadə
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2017.-30 sentyabr.- S.12.