Tənha qadın üçün serenada

Anam Çimnaz xanımın əziz xatirəsinə

Romandan parça

Hacı qardaşı ilə görüşdən çıxıb başının içindəki uğultulardan qurtulmaq üçün tək qalmaq istəyirdi. Heç nə xatırlamırdı... Bircə onun baş çəkməyinə, ailəsi ilə, qoca anası ilə görüşməyinə mane olduqlarını xatırlayırdı.

Moskvadan onunla birlikdə gələn NKVD işçisi yenə onunla bərabər gecə qatarı ilə Moskvaya qayıtmışdı, yataqxanada onu ilk qarşılayan yenə erməni komendant Suren olmuşdu. Baş verənlərdən xəbərdar kimi Suren ona heç nə söyləməmiş, heç nə də soruşmamışdı, bircə:

- Sənin gələcəyin var, ara, - demişdi, - sən neynadinsa, duz eladin, ha.

Düz iki gün otaqdan bayıra çıxmamışdı Hacı. İkinci günün tamamında otağın qapısının döyülməyinə yerindən qalxmışdı. Gələnlər tələbə yoldaşları, komsomolçu fəallar, bir də institutdakı müəllimlərdən biri idi. Orada nə danışmışdılar, kim nə demişdi yadında deyildi, ancaq komsomol katibinin əlini fəxrlə onun çiyninə qoyaraq:

- Biz səninlə fəxr edirik, biz səninlə qürur duyuruq. Sən əsl komsomolçusan. Sən həqiqi komsomolçu şərəfini, sovet quruculuğuna olan etibarını əməlinlə göstərdin. Sən gələcək nəsillərə də, elə biz gənclərə də şərəfli bir nümunəsən... Bütün institutumuz sənin yolunu gözləyir, - deməyini, heç vaxt unuda bilməmişdi.

"Qonaqlar" gəldikləri kimi də çıxıb getmişdilər. Masanın üstündə isə bir qutu marmelad, bir bağlama peçenye qalmışdı. Gözləri masanın üstündəki şeylərə sataşan Hacı acdığını hiss etmiş, acgözlüklə peçenye bağlamasını açıb bir-neçə peçenye götürüb yemişdi, amma qəfildən bu peçenyelərin onun masasının üstünə nə üçün gəlib çıxdığını düşünəndə, ürəyi bulanmışdı, əlindəkiləri yerə atmış, ağzında udmaq istədiyi peçenyeləri tüpürüb, yatağına çökmüş, yuxu onu aparana qədər ağlamışdı. Sonrakı günlərdə evə nə qədər məktub yazsa da, cavab almamışdı. Dekanatlığa gedib icazə almaq istəsə də, onu burxamamışdılar və düz iki aydan, ikicə aydan sonra dekan onu dərsdən çıxarıb yanına çağırmış, məhkəmənin göndərdiyi məktubu qarşısına qoymuşdu. Hacıağa yalnız iki ay sonra gələn məktubdan Bakıda ailəsinin başına gələn müsibətlərdən xəbər tutmuşdu. Hər şeyi öyrənmişdi, amma dəli olmamışdı, nə qardaşı kimi özünü kameradan asmağa, nə də bacısının əri mühəndis Qafar kimi qoşalüləni çənəsi altdan dirəyib özünü güllələməyə cəsarəti çatmışdı. Bilmirdi nə üçün, amma məktubdan sonra başa düşmüşdü ki, bütün ailə sadəcə, onun Sibirdən, güllələnməkdən xilas olmağına çalışıb.

Dekanın otağından çıxandan sonra Hacı birbaşa yataqxanaya qayıtmışdı. Komendant Suren onu görüb qarşılamış, Hacının qolundan yapışıb onu öz balaca otağına aparmışdı. Kerosin sobası üstə qaynayan çaydandan çay süzən Suren bir müddət susduqdan sonra, səssiz bir hərəkətlə saxsı qəndqabının qapağını açıb sakitcə demişdi:

- Məni qınama, eli, ancaq sən düz eləmisən. Sən də Sibirə getsəydin nə olacaqdı?

- Sən hər şeyi bilirdin? - Hacı Surenə acıqla baxışlarla baxıb, soruşmuşdu. - Düzünü de mənə, bilirdin hər şeyi?

Suren əlindəki qəndi ağzına atıb marçıldada-marçıldada demişdi:

- O mustantiq Caparob manim kürakanimdi, eli, qızım Susannanın aridir. Ara, Mirini deyiram da. Sani Bakıya apardılar ha, ondan dord gun avval Miri galmişdi bura, sani soruşdu, man da dedim ki, san yaxşı oğlansan, eli. Yaxşı oğlansan da. Sanin galacayin hala qabaxdadı ey, çayını iç.

Hacı qəfildən yerindən sıçrayıb yapışmıdı Surenin boğazından, dirəmişdi onu divara və başlamışdı boğmağa. Amma Suren halını pozmadan Hacının barmaqlarını bir-bir ayırmışdı boğazından, Hacını soyyunqanlıqla oturtmuşdu yerində və sakit, amma hökmlü bir səslə demişdi:

- Musurmançılığa salma, sakit ol. Sora mana sağ ol deyacaqsan. Demasan, galib tupurarsan bu uzuma...

Moskva, Domodedovo aeroportu,

1980, 31 avqust, saat 09-42

Professor qızının toxunuşundan səksənib gözlərini geniş açaraq, Gülçinə baxdı. Gülçin atasının oturub restoranda gitara çalaraq ispan dilində mahnı oxuyan oğlanlara baxdığını görüb gülümsündü, əlini atasının əli üstünə qoyub dedi:

- Yox, sən deyəsən gerçəkdən oralar üçün darıxmısan.

Professor baxışlarını qaldırıb qızına baxaraq mehribanlıqla gözlərini süzdürdü.

- Mənim yaşıma çatan adam, ancaq keçmişini xatırlayır, ancaq keçmişi üçün darıxır.

- Yaxşı mahnı idi. Adamın qanını qaynadır. Yəqin Venesuelada olanda çox qulaq asmısan belə mahnılara.

Professor gülümsəyərək ayağa qalxdı. Gülçin elə restorandaca atasının qoluna girdi, onlar xoş ovqatla çıxışa tərəf addamladılar. Latın Amerikasından olan gənclərin yanından keçən professor nə fikirləşdisə ispan dilində:

- Bağışlayın, siz təsadüfən Venesueladan gəlməmisiz ki? - deyərək, xəbər aldı.

Əcnəbi gənclər bir anlıq bir-birlərinə baxıb sevinclə:

- Bəli, cənab, ikimiz də Venesueladan gəlmişik, - cavab verdilər. Professor gənclərin Venesueladan olduqlarını eşidəndə ürəyi uçundu. Özündən asılı olmayaraq, Gülçinə baxıb gülümsündü. Professorun üzünə gənclik şöləsi qondu. Uzaq illərin arxasında qalan xatirələr əcnəbi gənclərin restorana girdiyi ilk andan baş qaldırmış, professoru uzaq illərin qucağına atmışdı. Keçmiş günlərin, gənclik illərinin unudulmaz qəriblik həyatı professoru kövrəltmişdi. Bu anlarda həsrətini duyduğu ən şirin məqam Venesuelada qalan gəncliyinin altı ili deyildi, orada yaşanan, unudulması mümkün olmayan həyat idi...

- Oturmaq olarmı? - professor mehribanlıqla soruşdu.

- Əlbəttə, buyurun, - əcnəbi gənclər etiraz etmədilər. Professor doğma adamlarla görüşübmüş kimi, stul çəkib əyləşdi, Gülçinlə məsləhətləşmədən, onun fikrini öyrənmədən venesuelalı oğlanların yanında oturmağı qızı təəccübləndirsə də, atasının qəfildən keçmişə qayıtdığını və o keçmişdə Gülçinin olmadığını anlayıb, başını buladı, boş stullardan birini çəkib atasının yanında oturdu. Hər şeyi unudan professor gəncləri sual yağışına tutmuşdu. Venesueladan ayrıldığı 28 il ərzində elə gün olmurdu ki, professor o yerləri - oraların vəhşi, ekzotik təbiətini, dənizi, bir-birindən gözəl şəlalələri, yaşıl meşələri, gur çayları, o yerlərin quşlarını, heyvanlarını və ən çox da həyatından ötüb keçən insanları xatırlamasın. O günlərlə bağlı nəsə deməsin, nəsə danışmasın.

Əcnəbi gənclərlə şirin-şirin söhbət edən, sevincək olan, arabir gülən professor bir anlıq söhbətdən ayrılıb üzünü Gülçinə tutdu:

- Bunlardan biri lap mənim yaşadığım şəhərciyin qonşuluğundakı qəsəbədəndir, - deyib, yenidən söhbətinə davam etdi. Atasının belə məsələlərdə həssas olduğunu yaxşı bilən Gülçin ispandilli gənclərlə professorun şirin söhbətlərinə qulaq asmaqdan başqa çarə tapmadı. Qalxıb aeroportda dolaşmağı düşünsə də, bu hərəkətinin professorun xoşuna gəlməyəciyini bilib, sakitcə oturdu.

Söhbət əsnasında Gülçin gənclərdən birinin - gitara çalıb-oxuyanın adının Alexandro olduğunu öyrəndi. Çünki atası daha çox onunla danışır və Alexandro deyərək, müraciət edirdi. Deyəsən bir vaxtlar atasının yaşayıb işlədiyi şəhərciyin yaxınlığındakı qəsəbədən olan da elə bu oğlan idi.

Professorla venesuelalı gənclərin söhbəti təyyarəyə qeydiyyat başlayana qədər davam etdi. Qeydiyyatın başlanmağı haqqında elan səslənən kimi, Gülçin ehtiyatla professorun qoluna toxundu:

- Bizim elandır. Qeydiyyat başladı... - deyərək, atasını söhbətdən ayırdı. Söhbəti yarıda saxlayan professorun üzündən təəssüf hissi açıq-aydın duyulurdu. Qoca bir anlıq keçmişinə, xatirələrinə qovuşmuşdu, indi də qəfildən yenə özünə qayıdaraq gerçək dünyasına dönmüşdü. Üzrxahlıq edən professor qalxıb hər iki gəncə baxaraq, mehribanlıqla:

- Qeydiyyat başladı, üzrlü sayın, - deyib, gülümsündü, başı ilə hər iki əcnəbiyə minnətdarlıq edib, qızı ilə bərabər restoranın çıxışına doğru getdi. Restoranda qalan venesuelalı gənclər söhbətlərini professor onlara qoşulana qədər qaldıqları yerdən davam etdilər.

Moskva-Bakı sərnişin təyyarəsi.

1980, 31 avqust, saat 12-15

Təyyarə havaya qalxandan on beş dəqiqə sonra Gülçin özü ilə götürdüyü Fyodr Dostoyevskinin "Cinayət və cəza" romanını çantasından çıxarıb oxumağa başladı. Hacıağa İbrahimbəylinin xəyalı isə hələ də uzaq Venesuelada idi.

Professor üzünü çevirib qızına nə isə demək istədi, amma onun bütün diqqətinin kitabda olduğunu görəndə, fikrindən daşındı. O, Gülçinin bədii kitablara böyük maraq göstərdiyini yaxşı bilirdi. Bir də ki, qızının əlindəki kitab Dostoyevskini dünyaca məşhur romanı idi. Yerini rahatlayıb bir qədər mürgüləmək istəyən professor başını oturacağın arxalığına dayayıb, gözlərini yumdu. Professoru qızının onun hisslərinə biganə yanaşmağı narahat edirdi. Ona elə gəlirdi ki, qızı restoranda olan söhbəti təfsilatı ilə ondan soruşmalı, atasının xatirələrinə sayğı ilə yanaşmalıdır. Professor qızından bu münasibəti umurdu. Amma Gülçin öz dünyasında yaşayan bir qız idi. İyirmi beş yaşı olmağına baxmayaraq, özünə qapanır, vaxtının çoxunu yaşıdları kimi rəqs meydançalarında, əyləncələrdə deyil, evdə, kitabların sehrində keçirirdi. Atası ilə söhbətləri də çox vaxt romanların süjet xəttindən, içinə düşdüyü hadisələrin axarından olurdu. Professor qızının fikirlərinə, mülahizələrinə həmişə sayğı ilə yanaşırdı. Bəzən bir roman haqqında saatlarla danışır, müzakirə edirdilər. Bəzən söhbətləri mübahisə həddinə qədər gedib çıxırdı. Amma söhbət bitən kimi münasibətlər yenidən durulur, hər şey öz əvvəlki yerinə qayıdırdı.

Kitablarla bağlı müzakirələrdə ən çox fikir ayrılığı Hacıağa İbrahimbəylinin daha çox klassik poeziya, Gülçinin isə romanlara üstünlük verməyi üstə olurdu. Professor ixtisasca neftçi mühəndis olsa da, klassik şeiri - xüsusilə də Məhəmməd Füzulini çox sevirdi. Professor üçün Füzuli dünya şeirinin zirvəsi sayılırdı. Gülçin isə, Tolstoyun, Dostoyevskinin, Çexovun, bir də müasir dövr yazıçılarının əsərlərini, ən çox da Mixail Bulqakovun "Usta və Marqarita" romanını sevirdi. Amma bəzən, ovqatının onun üçün izahı mümkün olmayan saatlarında atasının Füzulidən sinədəftər dediyi qəzəlləri dinləməkdən də zövq alırdı. Gülçinin birdən-birə qəzələ maraq göstərməyi professoru sevindirsə də, bunun ötəri bir hiss olduğunu bildiyi üçün, çox vaxt başlanğıcda qəzəli könülsüz deyir, sonra isə Gülçinin maraqla "şair burada nə demək istəyir" sualını izah etməyə başlayanda, hər şeyi unudur, klassik şeirin sirli dünyasının içinə girirdi.

Təyyarənin salonunda verilən növbəti elan professoru xəyalından ayırdı. Gözlərini açıb sağ tərəfində oturan qızına baxdı. Gülçin də kitabı bir tərəfə qoyub gözlərini yummuşdu. Salonda verilən elandan sonra da Gülçin gözlərini açmadı və professora elə gəldi ki, qızı yatır. Amma o, yatmırdı, hələ də oxuduğu romanın təsiri altında idi. Rodion Roskolnikovla Sonyanın get-gedə yüksəlib həqiqi sevgiyə çevrilən münasibətlərinin yanında...

Gülçin ürəyində fikirləşirdi ki, indi Sonya kimi sevmək olmaz. İndi elə sevgilərə inanmaq da olmaz. İndi sevgi çox ucuzlaşıb. Hər kəs sevginin arxasında daha çox gələcək təminatını düşünür. Atası da elələrindən idi. Hacıağa İbrahimbəylinin ən böyük arzusu qızının gələcək həyatını təmin edəcək bir ailə ilə qohum olmaq idi. Zaman ona keçmişdə yaşadığı bütün ağrı-acıları unutdurmuşdu. Atasının, anasının, qardaşlarının, bacısının, demək olar ki, bütün ailəsinin faciəsinə səbəb olan yeni quruluş Hacıağanın əlindən hər şeyini almış, əvəzində isə ona şəhərin mərkəzində dörd otaqlı mənzil, ölkənin ən nüfuzlu ali təhsil mərkəzlərinin birində yüksək maaşlı vəzifə, istirahəti üçün pulsuz sanatoriyalar, xarici səfərlər, diqqət, ad, şöhrət vermişdi. Hacıağa uşaqlığını unutmuşdu... Hacıağa gəncliyini unutmuşdu... Hacıağa NKVD-nin binasında qardaşı Əli ilə olan görüşünü də unutmuşdu. İlk baxışdan bu belə görünürdü, amma Hacı hər gecə yatağına girəndə, hər gecə evinin qaranlığı, yatağının soyuqluğu ilə baş-başa qalanda həyatının içindən keçib gedən hər şeyə lənət yağıdırırdı. Ən çox da özünə yağdırırdı o lənəti. Öz gücsüzlüyünə, mübarizə apara bilməməyinə, zəif olduğuna, hər şeyini əlindən alıb dilənçi payı kimi qarşısına atılan tikə ilə sakitcə razılaşdığına görə. Və bir də bu qarışıq həyatda, bu etibarsız həyatda ailə qurub qurtuluşu olmayan bir məsuliyyətin altına girdiyinə görə lənət yağdırırdı özünə.

Hacıağa Gülçinin anası, keçmiş tələbə yoldaşı Nərgiz xanımla ailə qurdu. Onların münasibəti hələ tələbəlik illərindən yaranmışdı. Amma hər ikisi bir qədər mühafizəkar və ağır təbiətli olduqlarından, bu münasibətlər tələbəlikdən iki il sonra, xoş bir təsadüf nəticəsində yarandı. Qrup yoldaşlarından birinin "komsomol toyu"nda yenidən qarşılaşan Hacıağa ilə Nərgiz təsadüfən yanaşı oturmuş, daha sonra bir yerdə rəqs etmiş, şənlikdən sonra da Hacı Nərgizi evlərinə qədər ötürmüşdü. Elə hər şey o gecə aydınlaşmışdı. Onlar daha tez-tez görüşmüş, işdən sonra birlikdə vaxtlarını teatrda, kinoda, konsertlərdə keçirmişdilər. İkisinin də dünyagörüşü, həyata baxışı, xasiyyəti, bir az da taleləri uyğun gəldiyi üçün ailə qurmaq qərarına gəlmişdilər. Lakin bu evlilik Hacı Venesueladan qayıdandan sonra - 1953-cü ilin yayında baş tutdu. O vaxt Hacının 38, Nərgizin isə 37 yaşı vardı. 1955-ci ildə ailənin ilk sevinci Gülçin dünayaya gəldi. Qızı dünyaya gələnə qədər Hacı doğulacaq körpələrinə müxtəlif adlar fikirləşirdi. Oğlu olacaqdısa adını Mərdan, qızı olacaqdısa Bikə qoymağı düşünürdü. Hacı istəyirdi ki, çoxlu övladı olsun və övladlarının hər birinə o qanlı illərin xəyanətlərinə qurban gedən əzizlərinin adını qoysun. Amma Gülçin dünyaya gələn gün nədənsə, Hacı bütün xəyallarını, düşüncələrini bir kənara qoyub, qızına özünün uydurduğu adı qoydu. Gülçinin iki yaşı olanda Hacının bir oğlu gəldi dünyaya, Hacı bu dəfə vədinə əməl edib oğlunun adını Mərdan qoydu. O gün Hacının sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Amma bu sevinc çox çəkmədi. Mərdan dörd aylığında xəstələnib tələf oldu. Gülçin isə böyüyürdü. Ailənin yeganə sevinci, ailənin yeganə övladı Hacıağa ilə Nərgizin doğma münasibətinin, qayğısının şirinliyi ilə sovet dövrünün milyonlarla xoşbəxt körpəsi kimi böyüyürdü. Gülçinin beş yaşı olanda Nərgiz xanım dünyaya bir qız uşağı gətirdi. Hacı bu dəfə də yeni doğulan körpəsinə anasının adını - Bikə adını verdi. Bu uşaq da bir yaşına çatmamış həkimlərin baş aça bilmədiyi bir xəstəliyə tutuldu, bir müddət qızdırma içində yanan körpə tezliklə tələf oldu. Hacı onları Mərdəkan qəbiristanlığında, balaca Mərdanı atası Mərdan bəyin, Bikəni isə anası Bikə xanımın yanında dəfn etdi. İki övladının dalbadal tələf olması ailənin sevincini gözündə qoydu. Gülçin ailənin əzizxələfi, bir sözü iki olmayan tək övladı kimi böyüməyə başladı. Gülçin təsadüfən soyuqlayıb eləyəndə, yatağa düşəndə bütün ailə yasa qərq olurdu. Valideynləri qızın yanından yel ötməyə qoymurdular. Hacıağa istehsalatdan ayrılmadan aspiranturaya qəbul olundu. Neft daşlarında işləyə-işləyə namizədlik dissertasiyası üzərində işlədi. Nərgiz isə Elmlər Akademiyasının kimya institutunda elmi işçi idi. Ailənin vəziyyəti normal, ailədəki münasibət yaxşıydı. Bircə artan qəbir yerlərinin ağrısı Hacının ruhunu tərk etmirdi.

Sonra Nərgiz xanım dünyaya bir oğlan uşağı da gətirdi. Uşaq doğulanda çox sağlam idi. Hacı düşündü ki, vədinə sona qədər əməl etməlidir. Gülçində bu vədi pozduğu üçün hələ də özünü qınayırdı. Ona görə də oğluna Əli adını verdi. Əli Gülçinin də sevincinin bir hissəsinə çevrilmişdi. Əli dünyaya gələndə Gülçin üçüncü sinifdə oxuyurdu. Dərslərini hazırlayandan sonra qız bütün gününü qardaşı ilə keçirirdi. O vaxtlar anası da analıq məzuniyyətində olduğundan birlikdə həyətə düşər, bulvarda gəzişərdilər. Amma Əli də üç yaşında o biri qardaş və bacısının yanına köçdü. Hacı qəbiristanlıqdakı balaca qəbirləri gördükcə az qalırdı havalansın. Elə o vaxt, balaca Əlini bir molla ilə Mərdəkandakı qəbiristanlıqda dəfn edəndə Hacı anasının, atasının, o biri doğmalarının qəbirlərinə baxıb onları lənətlədi. Ürəyində üsyan edib onlara: "Əl çəkin məndən! - dedi.- Məni bu günə siz qoyduz! - dedi. - Niyə məni qorumaq üçün hamınız getdiz, məni bu dünyada tək qoyduz, tək saxladız. Sizə nə var ki? Hamınız yığışmısız bir yerə! Hamınız baş-başa verib Hacının yaşaya-yaşaya cəhənnəm əzabı çəkməyinə tamaşa edirsiz! Görüm sizi lənətə gələsiz! Görüm sizi cəhənnəm odunda yanasız! Əl çəkin məndən! Əgər aparırdızsa o vaxt məni də aparardız yanınıza, indi isə əl çəkin ailəmdən! Əl çəkin məndən!"

İşini görüb qurtaran kənd mollası başını qaldırıb Hacıya baxanda, onun gözlərinin yaşardığını gördü, bunu bir atanın oğlu üçün axıtdığı göz yaşı hesab etdi, ona görə də təskinlik üçün əlini Hacının çiyninə toxundurub, onu sakitləşdirmək istədi.

Əlidən sonra Nərgizin övladı olmadı. Övlad itkisinə alışqan olan ata-anasından fərqli olaraq, Gülçin qardaşının yoxluğuna çox sarsıldı. Elə hey Əlini xəbər alıb dururdu. Dərslərindən soyuyan, bütün günü evdə sakitcə oturub heç nə ilə məşğul olmayan Gülçin ailə üçün problemə çevrilmişdi. Valideynləri onu dərsə aparsalar da, bir qədər sonra Gülçin icazə belə almadan evə qayıdırdı. Bunun belə davam etməsi Nərgiz xanımının rəfiqələrindən birinin məsləhəti ilə qızın məktəbinin dəyişdirilməyi ilə nəticələndi. Yeni məktəbə keçirilən Gülçin bir həftəyə yenidən öz uşaqlığına qayıtdı və ailənin üstünə çökən qayğılar sovrulub itdi.

Ailədə hər kəs, hətta yaxın qohum-əqrəba, dost-tanış, müəllimlər belə Gülçinin ata-anasının yolu ilə gedəcəyini, kimyaçı olacağını güman edirdi. Amma onuncu sinifdə oxuyanda Gülçin birdən-birə qərarını dəyişdi, heç kəsin ağlına gəlməyən bir sahəyə - incəsənət sahəsinə meyl etdi və orta məktəbi bitirən kimi, ata-anasının etirazına əhəmiyyət vermədən, sənədlərini İncəsənət institutunun kütləvi tamaşalar rejissorluğu fakültəsinə verərək, qəbul olundu...

- Hörmətli sərnişinlər, Moskva-Bakı reysi ilə uçan təyyarəmiz Azərbaycan Sovet Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərinə, Binə aeroportuna enməyə hzırlaşır. Bakıda havanın temperaturu +38 dərəcədir. Bakı vaxtı ilə saat 15-20 dəqiqədir. Hörmətli sərnişinlər, xahiş edirik ki, təhlükəsizlik kəmərlərini bağlayasınız...

Əyyub Qiyas

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 30 sentyabr.- S.28-29.