"Öz əsərini danışdır"

Əlabbas "Qiyamçı"

- Əlabbas müəllim, "Qiyamçı"nı yazıb bitirəndə nə baş verdi?

- Dolan bulud boşalanda necə olursa, təxminən elə bir hal yarandı. Bütün yazılarımda elə olub, böyüklü-kiçikli, üstlərində yarpaq kimi necə əsirəmsə, yükdən qurtulmağım toy-bayrama dönür. Nərimana (Əbdülrəhmanlı) dedim, bir roman yazmışam, bax ona. Baxdı, bəyəndi, xırda-para düzəlişləri ilə də razılaşdım, kitab çıxanda redaktoru da o oldu, 2004-də.

- Necə qarşılandı?

- İstədiyim əks-sədanı verməsə də, həmin ərəfədə xeyli dost yazısı işıq üzü gördü. Ədəbi tənqidimizin ağsaqqalı və söz sahibi Akif Hüseynov yüksək dəyərləndirdi. 2010-cu ildə isə "Qiyamçı" I MKM-də vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış ən yaxşı əsər kimi xüsusi mükafata layiq görüldü.

- "Qiyamçı" deyiləndə göz önünə asi, narazı, qəbullanmayan bir obraz gəlir. Təbriz dəli-dolu yeniyetməlik, gənclik illərindən keçib gəlib, lakin əsərin əsas xəttini, ideyasını təqib edən qiyam səssizdir. O, dağıtmağı, yıxmağı, yenisini qurmağı deyil, olana vəfanı ideallaşdırıb. "Qiyamçı" vəfanın sehrli hekayəsidir. Razısınızmı?

- Əlbəttə. Təbriz, söz yox, əməl adamı idi. Gözə kül üfürənlərdən deyildi. Dərsini də Qəyyum kimi mürşiddən almışdı. O insandan ki, idealları uğrunda canından belə keçməyə hazır idi. Gəlin bir reallığı da unutmayaq: 60-80-ci illərdə kim cınqırını çıxarıb açıq-açığına xalqı qiyama, üsyana səsləyə bilərdi? Təbriz bir fərd kimi nəyi bacardısa, onu da elədi, amma cəmiyyət yenə onu ictimai adam kimi qəbul etmədi. Hətta yaxın ətrafı belə son anacan ona şübhəli nəzərlərlə baxmağından qalmadı.

- Rayon mərkəzindən yola çıxan adam artıq doqquz ildir hamının atıb getdiyi kənddə təkbaşına yaşamaqdadır. Bu illər ərzində ilk dəfədir, kəndinə özüylə daha bir-neçə adam aparır. Bu adamlar öz əzəli dədə-baba yurdlarını qoyub gəliblər. Duruş gətirməyə, başlarını qoymağa, təzə yurd salmağa hardan başlayacaqlarını bilmirlər. Həyatda ilk dəfə gördükləri adamın yanına düşüb Əyriqar adlı naməlumluğa yol alıblar. Bu naməlumluq Təbrizin ocağıdır, ilk dəfədir ümidlənib, ocağının ətrafına yeni insan nəfəsi yığışa bilər. Yol uzunu doqquz illik, bəlkə daha irəlidəki, bəlkə daha geridəki bir çox yaşanmışlar gah nağıl edilir, gah yada salınır, gah da eləcə, yuxu kimi oxucunun gözünə dəyib keçir.

- Bütün mətn boyu heç nəyi qədərindən artıq etməməyə çalışmışam. Əzəl başdan hiss etdiyim bir həqiqət olub: əsərin evini nəyisə idealizə etmək qədər yıxan ikinci bir şey yoxdu. Olsa-olsa, bir də dil faktoru ola bilər. Burası belə. Qaldı vurğuladığınız haqlı məqamlara, bunun da səbəbi var. İş ondadı ki, harda oxucunu bezdirə biləcəyimi hiss etmişəm, dərhal sadaladığınız fəndə əl atmışam. Başqa sözlə, növbəlilik prinsipi işə düşüb. Bu günün ayıq oxucusunu lap bal kimi şirin nağıl dili ilə də aldada bilməzsən. Şəxsən mən çox şirin danışan adamlardan həmişə ehtiyat etmişəm...

- "Qiyamçı" itkilərlə dolu mətndir... Deyəsən, hadisələrin ən qaynar vaxtı ərsəyə gəlmişdi, necə deyərlər, isti-isti. Bəlkə buna görə bu qədər canlıdır? Romanda sizin də qeyd etdiyiniz kimi, onlarla, yüzlərlə köçürdülən kəndlərdən biri, bəlkə də ümumiləşmiş obrazı canlandırılıb və bu, bir mesaj rolunu oynayır.

- Doğrudur. Mənim qəti qənaətim o vaxt gözüaçıq, ayıq kənd kişilərindən eşitdiyim bir fikirlə daha da möhkəmlənib ki, sərhəd kəndlərinin boşaldılması faciələrə gətirib çıxaracaq. Çıxardı da. Mən bu fikri hələ o vaxt, altmışıncı illərdə ağlı işləyən kişilərdən eşitmişdim. Romanı əslində 90-cı ildə tamamlamışdım, bir parçası da o vaxtlar çıxan "Dünyaya pəncərə" qəzetində işıq üzü görmüşdü. O vaxt elə bilirdim, bu yazı ilə kiməsə kömək əli uzada bilərəm. Adam o yaşda belə xam xəyallarla yaşayır axı. Aləm bir-birinə dəyən o illəri, həyəcan, vahimə dolu günləri yadınıza salın. Elə bilirdim romanı oxuyan kimi hamı ondan lazımi nəticə çıxaracaq, bununla da hər şey həll olunacaq... Sonra hər şeyi atdım qaldı, 2003-cü ilə kimi... Səbəblərini romana yazdığım ön sözdə xırdalamışam... Altmışıncı illərin axırına yaxın, daha dəqiqi, on-on iki yaşım olanda bir səhər gözümü açıb uzaq dağ kəndindən gələn qohumlarımızın öz ağır köçü ilə həyətimizə düşdüyünü gördüm. Hamı - qonum-qonşu, tanış-biliş, gələn-gedən onlara təsəlli, ürək-dirək verirdi, amma bu təskinlikdən çox, başsağlığına oxşayırdı. Romanın ilk detalları uşaq yaddaşıma onda köçüb. Bezgin, yorğun və solğun sifətlər, ətrafa dağılmış müxəllafat, alabəzək xurcunlardan yalnız başı görünən toyuq-cücə, hərəsi bir tərəfdə düşüb qalmış qab-qacaq... təxminən iyirmi ildən sonra heç gözləmədiyim bir halda "Qiyamçı"nın səhifələrində təkrar üzə çıxdı. Mən, bax, o köçkün kənd obrazını yaratmaq istəmişəm.

- Qəribədir, doqquz ildən sonra Əyriqar, sanki ziyarətinə gediləcək müqəddəs yer kimidir. Bəlkə də, ona bu nəfəsi verən insan, Təbriz-Bəbirin daha çox ehtirama haqqı çatır, amma Əyriqar özlüyündə obraz kimi canlıdır. Nəfəs alır, yaşayır, təzələnir, ağaçı çiçəklənir, otu göyərir... Ümumiyyətlə, yer üzündə Əyriqar adlı kənd olubmu?

- Yox, Əyriqar kəndi yoxdur, yer var o adda... Amma görün sonradan mənim başıma nə gəldi? Sən demə qədim Azərbaycan ellərindən Qarayazı səmtlərdə bu adda kənd varmış. Qoca bir kişi öz vəfalı qarısı ilə ölənəcən o kənddə yaşayıb. Elə həmin o Əyriqarda. Təsəvvür edirsiniz? Bu hadisəni eşidəndə az qaldı havalanam. İllər sonra bu nə xəbər idi belə? Məni yerimdən oynatdı. Özümdən uydurduğum yarımifik hadisələrin real bədii zəmini də varmış, sən demə... Hər halda elə billəm, mənə qəlbən bu qədər yaxın olan adamları, Təbrizlə Şəhrizin prototipi anlamına gələn insanları öz gözü ilə görmək, bəlkə də, xoşbəxtliyim olardı.

- Romanda hər şey oxucuya o qədər qəribə tərzdə yaxındır ki, insan az qala əlini uzadıb ata, heybəyə, Təbrizin evinin qapısına, Əyriqarın qarına toxunur, pişiyinə sığal çəkir, toyuq-cücəsinə dən səpir... O otağın iyini canına çəkir, o radionun səsini eşidir, zəminin xışıltısını hiss edir...

- Həmişə mənə irad tuturlar ki, bu nə cür yazı yazmaqdı? Necə danışırsan, elə də yazırsan. Belə ədəbiyyat olmaz axı, sən publika qarşısına çıxırsan. Bax onda bilirəm ki, nəsə alınıb, yazdığımı düz yazmışam. O yerdə ki, başladın artırıb-əskiltməyə, ora sözün qurtaran yeridi. Bu, bir. İkincisi, gəlin düzünü deyək də: yazıçı ilə oxucunun təmasları son otuz ildə qırılma nöqtəsinə o qədər yaxınlaşıb ki, sizin kimi ayıq oxucunun qarşısında adam çaşıb qalır. Bir oxucu kimi o hissləri əsər başa çatandan sonra özüm də hiss etmişəm. İndi onları o gerçəklikdə təsvirə çəkə bilmərəm, indi o kökdə deyiləm. O da bir havadı, gəlib, heyf ki, həm də gedir.

- Deyəsən, tanış adamlar ya sizi Təbrizə, ya Təbrizi sizə bənzədirlər...

- Elə özümü düşünüb yazmışam. Mən də Təbriz kimi edərdim. O, mənəvi cəhətdən tənəzzülə uğramış insanlara görk etmək istəyir ki, tənha yaşamaq da bir insan ömrüdü, dədə-baba ocağını niyə kor qoyub gedəsən? Bunun davasını aparır. Xoşbəxtlikdənmi, bədbəxtlikdənmi məndə də Təbrizsayağı tərsliklər, inadkarlıq var. Dediyimdən dönən deyiləm. Təbriz kimi məni də quru yurdda qoyan elə bu oldu.

- Amma Təbriz tək deyil. Düzdür, zaman onu tək qoymuşdu, amma əvvəldə bir bəsləyiş vardı, bir ilhamvericisi vardı. Məsələn Qəyyum müəllim. Sovetin necə deyərlər, gur-gur guruldayan vaxtlarinda belə adamların olduğuna inana bilmirsən.

- Həə, elə iş də bax bundadı. O illərdə, məsələn, məscidlərin söküldüyü illərdə yerlərdə sovetin dini təbliğatına qarşı mübarizə aparanlar olub. Təbrizin mübarizəsi də belə barışmaz adamları vərəm oluncaya qədər çərlədənlərlə idi. Guya, o gedib öz ailəsinə bir tikə ruzi qazana bilməzdi? Şəhrizlə xoşbəxt olmağa haqqı yox idi? Əksinə. Qəyyum müəllimin mənəvi varisi o adamlara başa salmaq istəyirdi ki, ey dili-qafil, sizi gözəgörünməz bir əl idarə eləyir, ayıq olun. Altmışıncı illərdə buraxılan o səhvlərin altını biz indi çəkirik. Təbrizin də, elə əsərin də mübarizəsinin kökündə məhz bu ideya, bu amal dayanırdı.

- Əlabbas müəllim, bir yandan da "Qiyamçı" həm də bir qat daha içəridə, siyasətdən, dövlətdən, münaqişədən ötə, insan talelərinin hekayəsidir. Və o talelər bütün səmimiyyətiylə təsvir edilib, pafossuz, şişirtməsiz, artırmadan, azaltmadan-eynən güzgüdəki kimi. Bilirsiniz ən çox nəyə sevinirəm, Təbriz o dağ başında tək deyil, hamı getsə də, müəllif onunla orda qalıb...

- Əslində, əsərin bu cür alınmasının səbəbi nədi? İyirmi beş-otuz illik bir dövrün hadısələrini iki nəfərin birgecəlik yolboyu söhbətlərinə sığışdıra bilmişəm. Müəllifi də bura əlavə etsək, olar üç. Bütün nəzəri postulatları bir tərəfə tullayıb, hər şeyi ürəyimdən necə keçirsə, eləcə sıra ilə kağıza köçürmüşəm. Öz qəhrəmanımı Əyriqarda elə buna görə tək qoya bilmədim. Orda ona görə qalmışdım ki, görüm təklik anında insan nə edir? Sevgisiz yaşaya, oğul-uşaqsız qala bilİr, ya yox? Və nəticəyə baxın, on ilin ayrılığı da Təbrizin qəlbindəki atəşi söndürə, insanlıq duyğusunu əlindən ala bilmir. Bəlkə kiməsə elə gələ bilər ki, bununla Təbrizi ideallaşdırmağa çalışmışam. Qətiyyən. Məsələn, o, qızıl tapır, bircə anda əlinə bütün maneələri aşmaq üçün olmazın fürsət düşür. Lakin, həyatında heç nə dəyişmir...

- Mistiklər, dərvişlər daim təkliyə can atırlar. Bəlkə Əyriqar, Təbrizin Yaradana, vicdana, bəşəri hisslərə ən yaxın olduğu yerdir, əlbəttə o yerdə insan əbədi təmizlik tapmaya bilməz. Əyriqardakı tənhalıq Təbrizə içinə dönməyə, özünü kəşf etməyə, kimliyini, necəliyini, içindəkinin mələkmi, şeytanmı olduğunu anlamağa kömək etdi. Azaddır, onu tənhalığa başqası məhkum etməyib, bunu özü seçib.

- Təbrizin əzablarını öz əzabım kimi yaşamışam. Yadımdadı, əsərin yazıldığı günlərdə havalı kimi gəzib-dolanır, evdə hamını acılayır, adi sözdən inciyir, heç nədən dostların qəlbinə dəyirdim. Dərdimi deməyin "xeyri" o olurdu ki, gülür, lağa qoyur, başını itirmisən, deyirdilər. Yadınızdadırsa, Müqəddəs Təbrizi ilk dəfə görəndə onun ev-eşiyinə, həyat tərzinə və hərəkətlərinə nəzər salıb deyir ki, məncə, sizin adınız Zahid olmalıdı. Bununla o, ev yiyəsinin zahidliyi könüllü qəbul etməsinə işarə vurur.

- Mənim üçün romanın əsas qadın qəhrəmanı, bütün möhtəşəmliyilə Şəhrizdir. Əlabbas müəllim, lakin oxuduqca düşündüm, Şəhriz heç zaman Təbrizi Təbrizin onu sevdiyi qədər, o yanğıyla, o kişiliklə sevməyib. Lakin bunun səbəbləri var, Müqəddəsi çox-çox yarı yolda qoyub gedəcək səbəbləri... Məncə, Şəhriz bütövlüyüylə Mqqəddəsdən daha çox müqəddəsdir. Baxmayaraq ki, müəllif onu neçə yerdə gözüyaşlı qoyacaq. Alçaldacaq. Üzərində qələbəsini vurğulayacaq...

- Şəhriz! Təbriz bu qızı - Ağgədiyin qara mirvarisini ələ gətirincə odlar ayaqlayır, ömrünün üç ilini onun ucbatından damlarda çürütməli olur, heç sonrası da ürəkaçan deyil: dar məqamda onun üçün canından keçməyə hazır olan adamı tək qoyub, bir az loru dillə desək, aradan çıxır. Onun taleyini bir dəvə oğrusuna bağlamaqla əslində gerçəkdə layiq olduğu yeri göstərmək istəmişəm. Təbriz isə daha yaxşısına layiq idi və həyatın bütün bu keşməkeşləri ondan ötrüdü ki, bu obrazın içini astar-üz eləyə bilim, özü də inadkar, mübarizə əzmi ilə dolu olan bir həyat tarixçəsi ilə.

- Daha yaxşısı? Görəsən Təbriz Müqəddəsin başına o dərdləri açsaydı, nə olardı? Əlabbas müəllim, bu qadına niyə acıqlısınız? Şəhrizin Təbrizin evinə "gəlin" gəlməsini xatırlayaq, atasının halını xatırlayaq... Onu bu cür göstərməyin kökündə bir səbəb var, nədir o, qisas hissi? Əslində, bunu cavabınızdan sonra düşündüm, siz Şəhrizdən heyif çıxmısınız. Təbrizin heyfini, amma bir az da öz heyfinizi çıxmış olmayasınız?

- Bəlkə də, bu cür davranış öz xarakterimdən gələn şeydi. Qoyub gedən qadını bağışlamazdım, Təbriz də bağışlamır. Qadına qarşı qəzəbli deyiləm axı. Əsər yazılıb qurtarandan sonra yazıçı özü də oxucuya çevrilir. Mən indi bu əsəri həvəslə oxuyuram, nəyi düz, nəyi səhv elədiyimi daha aydın görürəm. Amma qadın obrazlarıma qarşı nəinki qisas hissi, heç nifrət hissi də yoxdu məndə. Durub desəm ki, mən Şəhrizi də sevirdim, heç şübhəniz olmasın, haqli olaraq gülənlər tapılacaq. Amma siz gəlin, qələm əhlini qınamayın. Hər şeyin kökündə sevgi dayanır. Təbrizlə Şəhrizi Saldaşda görüşdürəndə, elə bilirdim, hasarın o biri üzündə dayanıb, onların nə qərara gələcəyini gözləyirəm. Əgər Şəhriz Allahından dönüb dilini bir balaca şirin eləsə, Təbriz də yersiz təkəbbüründən əl çəksəydi, onları əl-ələ verib yenidən Əyriqara qaytaracaqdım. Çox əfsus! Baxıram ki, mən özümdən başqa, heç kimə zülm eləməmişəm. O səhnəni yazanda günlərlə özümə gələ, yazıya yaxın gedə bilmədim. Şəhriz, məktəb illərindən tanıdığım, tək günahı gözəllik olan, heç kimsənin ürək edib yaxın düşə bilmədiyi bədbəxt bir qızın obrazıdır. Yaxşı, deyək ki, Şəhrizin xoşbəxt ola bilməməyini mənim ayağıma yazdıq, bəs o qızın taleyinin günahını kimdə görək?

- Bəzən düşünürəm, özünü öldürmək istəyən adamlar suallarına cavab axtaran adamlardır. Onlar bunu ölmək üçün deyil, cavab tapmaq üçün edirlər. Lakin son andan qayıdan adam yüksək bir yerdədir, artıq sual-cavabı bitirmişdir, bilir ki, sual vermək də, ona cavab aramaq da boş həvəsdir. O yerdə ki, Tanrıyla da, bəndəylə də sual-cavab bitib, ondan sonra əsl həyat başlayır. Özünüzü öldürmək fikrinə düşdüyünüz olub?

- Maraqlı, dəqiq düşüncədir... Yox, olmayıb elə şey, mənim kimi qaynar təbiətli adamların bu cür addım atması, sadəcə, mümkün deyil. Məncə, bu ya psixi pozğunluğu, ya iradə zəifliyi, ya da çox ciddi bir ruh düşkünlüyü olan adamların edə biləcəyi bir insidentdi.

- Günlərin bir günü Təbriz özünü öldürmək fikrinə düşəcək. Başdaşı da var... Amma güclü xarakterə sahib bir adamdır. Az əvvəl mən bunu ifadə etməyə çalışdım: Sual-cavabın bir addımlığında dayanmaq, ya dayanmamaq, siz razılaşdınız.

- Elə bilirsiniz, on ilin onunda da onun kefi daim eyni mizanda olub? Qətiyyən. Bəs ciddi ruh düşkünlüyü nəyə deyirəm? Axı bir xarakter kimi onu sevdirən də belə şeylər idi. İndi belə olur, beş dəqiqədən sonra ayrı cür, bir beş dəqiqədən sonra da (dəqiqə şərti zaman vahididi) tamam bir ayrı sayaq. Yaşamaq göründüyü qədər də asan bir şey deyil axı.

- Sizcə, bu cavab məni qane etdi? Təbrizi niyə özünü öldürmək həddinə çatdırmışdınız? Onun yerinə suallara cavabı sizmi tapdınız, daha doğrusu, cavabsızlığı, yoxsa özü?

- Baxın, bu hadisə nə vaxt baş verib? Tək qaldığı birinci qış. Yol-riz bağlı, zülmət gecələr, bir inni-cinni yox! Radiosunu da əlindən salıb sındırıb. Mirzə Cəlilin yuxusu yada düşür. Elə bil onu qəbirə qoyub, hər tərəfi bərk-bərk hörürlər. Qışqırır, bağırır, yalvarır ki, hər yeri hörüb onu dünya işığından məhrum eləməsinlər. Təbrizsə "Nələr çəkdiyim sənə əyandır, ya Şahi-Mərdan" - deyib evə od vurmaq, özünü yandırmaq, birdəfəlik canını qurtarmaq istəyir, çünki qəlb yarasının lap o isti vaxtında Şəhrizin hüzuri-şərifinə qayıtmaq ölümə bərabər bir şey idi, bütün tərs adamlar kimi isə səhvini etiraf etməyi bacarmırdı. Yaxşı ki, hər şey başdaşına həkk etdirdiyi yöndəmsiz xətlə yazılan "Bəbir 1979-cu ilin qışında burda dəfn olunmuşdur" - cümləsi ilə bitir. O gündən onun içində başqa bir insan peyda olur.

- Mirzə Cəlil... "Poçt qutusu"... Mətnlərinizi heç zaman yazmadığınız ilk məktub yerinə yazdığınızı demisiniz. Romanda çox təsirli, tükləri ürpərdən bir məqam var. Təbriz yaxın adamlarıyla xəyali məktublaşır, onların cavab məktublarını açıb oxuyur , suallarına cavab arayır, ya da artıq bildiyi cavabları qarşı tərəfdən özünə bir də yollayır. Öz-özüylə məktublaşmaq deyil əslində bu, inandığı, güvəndiyi adamları eyni düşüncədə, eyni təmizlikdə, eyni doğmalıqda saxlamaq arzusudur, cəhdidir. Həyat o adamları dəyişə, ona lap yazsalar belə başqa məzmunda cavablar da alına bilərdi.

- Hədiyyə xanım, tam səmimi deyim ki, bu romanı sizin roman hesab elədim, onu ki belə diqqətlə, sevə-sevə oxuyub özünüzünkü eləmisiniz, başqa cür düşünməyə haqqım da yoxdur. Heç kim onun barəsində belə ürəkdən, sidq-könüldən və gerçəyi deyə-deyə danışmayıb. Qənaətiniz tamamilə doğrudur, bu həm də özünü aldatmaq istəyidir. Təbriz hər şeyin onun düşündüyü kimi olduğuna inanmaq istəyir - Ona kimlərsə məktub yazır, cavab verir, hər şey necə lazımdı, eləcə də davam edir. Bilə-bilə ki, özünü aldadır, yenə o yalandan doymaq bilmir. Relsdən çıxarsa, hər an qəza baş verə biləcəyini anlayır! Yox, əgər bir müddət dözə bilsə, arzusuna çatacaq. Çatır da, o aldatmaların, o yalanların, təbii ki, həm də polad iradənin hesabına düz on il təkbaşına yaşaya bilir.

- Amma o illər ərzində üç adamdan məktub alır: Müəllimindən, arvadından və geoloq qızdan. Müəlliminin adından yazılan bir məktub da var, bu başqa məsələdir. Müəllimi bir gün öləcək və məktub kəsiləcək. Arvadından gələn ilk və son məktubu oxumamış "oxuyur", taleyin ən ağır zərbələrindən biridir. Müqəddəsin məktubusa illərlə poçt qutusunda qalıb. Maraqlıdır, axı o Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu"nun açarı məhz Təbrizin cibindəydi? İlahi, bu cür insan qorxusu olarmı? Poçt qutusunu illərlə açmır ki, birdən onu boş görər və bir daha yıxılar.

- Müqəddəs Təbrizlə kənd köçən ilin növbəti yayında görüşür. Qız heyranlıq içində çıxıb gedir, ürəyindəkiləri aça bilmir. Yenə var olsun məktub! Qoy Təbriz oxusun, qərar versin. Amma müəllif buna razı deyil. İllər sonra Xan kəndə gəlir, darvazanın yanında poçt qutusunu görür - onun içində nə var? Bu, artıq o vaxt idi ki, Təbriz, "Mirzə Cəlil yadigarı" ilə oynunu bitirmişdi, artıq o qutu Təbriz üçün keçmişdə qalmışdı. Orda məktub olacağı ağlına da gəlmirdi... Bu məktub ona daha hansı sirləri pıçıldamır? Amma çifayda, cin şüşədən çıxmışdı... Məktubun ora necə gəlib düşdüyü düz on ildən sonra, mehmanxanada görüşəndə bilir.. Təbriz uzun illər şübhələr içində vurnuxur, özünü inandırmağa çalışırdı ki, belə şey ola bilməz, bu, Allahın işidi. Əgər baş verənlərdən anındaca xəbər tutsaydı, onu bir Allah bəndəsi Əyriqarda tapsaydı, mənə nə deyirsiniz, deyin, mütləq bu dünya gözəlinin eşqinə düşüb gedəcəkdi. Çünki o vaxt, tənhalığın ilk illərində onu Əyriqara bağlayan səbəblər içərisində belə bir bəndin olub-olmamağı çox da ciddi önəm daşımırdı. Bu ağrını, cavankən qadınsız qalmağın acılarını sonralar, təklik yarası içində yarğanlar açanda çəkdi. Onda isə çox gec idi. On il zarafatdı bəyəm? Mən bunu bilərəkdən, etmişəm, düşünürəm ki, düz də etmişəm.

- Əlbəttə, on il orda gözləyən siz deyildiniz, romanı bəlkə bir neçə aya yazmısınız, siz nə biləcəksiniz o on ilin ağrısını? Amma, əslində Təbriz öz qiyamıyla sizə belə qalib gəlib. Hətta on il harda necə yaşadığını, nələr çəkdiyini, oğlanlarıyla necə başa çıxdığını, ehtiyacını, sızıltısını, qəzəbini oxucudan gizlətməyə çalışdığınız Şəhriz də qalibdir.

- Sizin yanaşmanızda ciddi məqam və fərqli anlar gördüyümə görə deyirəm bu sözü, hiss edirəm ki, bu əsər sizə müəllifin özündən heç də az sirayət etməyib. Ola bilər. Əgər belədisə, bundan qətiyyən pəjmürdə olmaram. Əksinə sevinərəm. Deməli, nəsə alınıb, başqa nə deyə billəm?

- Əyriqar sevgisi, bir cüt oğlu atasız qoyur. Nəticə göz qabağındadır, bu durumda Təbrizə haqq verə bilmirsən. Böyüyü, üstəlik, eyniylə özünə çəkib, dikbaş, vurub-vurduran, qabağından yeməyən oğlandır. Kiçiyi, sanki tam Əyriqarın şeir havasıdır, quşa-heyvana qıymayan, çiçək yığan, ağaca sığal çəkən. Amma istənilən halda övladlar günahsız yerə sürükləniblər. Anayla-atanın arasında qalıblar, gedib internatacan çıxıblar...

- Bu məsələdə sizinlə şərikəm. Təbrizin tərsliyi, inadkarlığı o uşaqların taleyini müəyyən eləyir. Xan hətta üzünə durur. Amma böyük ideallar naminə bəzən kiçik məqsədləri qurban verirlər. Bir yandan da düz sözə nə deyə bilərəm? Amma son anacan ata kimi sədaqətini itirmir, oğlunu əsgərliyə yola salır, qayıdan kimi ona vilayət mərkəzində ev almağa söz verir. İntəhası, özüm də bilmirəm, günahlarını yumaq üçün bunlar bəs edər, ya yox?

- Bəs etməz... Əlabbas müəllim, əsərin sonuna yaxın danışılan o hadisə, üç alimin gəlib Əyriqara çıxması, söhbətləri qanımı qaraltdı. Ürəkbulandırıcı söhbətlərdi, amma neyləyəsən, bu da reallıqdır...

- Mən bununla sovet elminin yetişdirdiyi bəzi alimi-üləmalara gülmək istəmişəm. Görün nə qədər yarıtmaz tədqiqat üsulları, "elmi metodlar" düşünüb tapır onlar? O vaxtkı ali məktəbə qəbul prosesini çörək ağacına çevirən belə tiplərdən ayrı nə gözləyə bilərsən? Onlar torpaq, el-oba qədri biləndi? Ya yurd-yuva təəssübü çəkən?

- "Qiyamçı" sona kimi ciddi, hətta deyərdim, ağır notlarda gedir. Adamın çiynindən basır, hətta yadımdadır, bir yerdə hiss etmişdim ki, yox, buna dözmək olmaz, daha oxuya bilməyəcəyəm. Lakin sona doğru hava qəfil dəyişir. Həqiqətən qəfil, özünə gəlməyə macal tapmırsan. Müqəddəslə Təbriz şəhərdə rastlaşırlar. Elə o yerdən sonra romanın hekayəsi nağıllaşmağa doğru gedir. Əsər tam bir fərqli havada tamamlanır.

- Bunu bilərəkdən etmişəm. Bilsəydim ki, roman bundan itirir, söz yox ki, əsəri onlar Müqəddəslə mehmanxanaya gedən yerdə, elə yolda ikən tamamlaya da bilərdim. Amma onda oxucu bəd gümana düşməzdimi? Mənə nə lazım idi? Vaxtilə Əyriqarda ona deyə bilmədiklərini dilə gətirtməklə Təbriz obrazının içini, əzəmətini, əsl qiymətini, bir kişi kimi gözü və könlütox olduğunu bir daha açmaq. Bu adam əsl kişi kimi son anacan qonağına kəc nəzərlərlə baxmır. Elə bilirsiniz belə mərd, dəyanətli, etibarlı insanlar qırılıb qurtarıb? Yoxdu daha yer üzündə? Əsla! Bu obraz mənə bax bu dəyərinə görə lazım idi. Yalnız belə dərin içqatı olanlar on illik yalquzaq ömrünü intixab etməyi bacara bilərlər! Əzəmətli deməklə obraz əzəmətli olmur ki! Daha onda Təbriz Təbriz olmazdı ki! Onda mən onu hansı keyfiyyətinə görə arzuladığım obrazlar sırasında görmək istəyərdim ki?

- Dediyim kimi, sonluq ağlıma gəlmirdi, amma beləsi heç ağlıma gəlmirdi. Bəlkə də oxucunun çiynindən yükü düşürməməliydiniz. Müqəddəs Əyriqara getməməliydi.

- Ola bilər. Razılaşıram. O da bir yanaşmadı və heç pis yanaşma da deyil. Öz dediklərimi də Quran ayəsi hesab etməkdən çox-çox uzağam. Amma mən onların hamısını dəfən-dəfən götür-qoy eləyib, nəzərimdə daha məqbul olanının üzərində dayanmışam. Bax ona görə Müqəddəsi gələn qonaqların qarşısına çıxartmamaqla oxucunu iki fikir arasında çaş-baş qoymuşam. O hələ dəqiq bilmir ki, Müqəddəs Əyriqardadı, ya yox? O biri tərəfdən də, məhəbbət macəraları ilə süslənmiş son səhifələr Təbrizi bir obraz kimi sxematizmdən, quru bəylikdən qurtarmağa xidmət edir. Bunsuz o, bəlkə də, xəstə təxəyyülünə görə qınanardı. Bəlkə, bundan da çox, özünü bilərəkdən həyatın zövq-səfasından məhrum etdiyinə görə.

- On il, Əlabbas müəllim, Təbriz on il bahasına təkliyin, yalnızlığın içində sualların cavabsızlığına qarışmışdı, o məqama yüksəlmişdi, ya da o yerəcən belə görünürdü... Bilmirəm, bəlkə düzünü siz etmisiniz. Bilmisiniz ki, Təbriz o müqəddəsliyi sonacan aparmaq gücündə deyil... Onu göydən yerə çırpmısınız...

- Nədənsə hər şeyin gözəlliyi nəticəsinin əvvəlcədən bilinməməsindədir, yəni məchulluğunda. İnsan ömrün sonunacan qaranlıq sualların cəngində çapalayır. Əgər Təbrizi də o məqama yüksəldən elə əlində girinc qaldığı suallar, mübarizə, təslim olmamaq əzmi idisə, onlardan yalnız birinin cavabı - Şəhrizi öz həyatından birdəfəlik silməsi - özünü qulyabanı olmaq təhlükəsindən qorumaq cəhdi kənardan yəni, doğrudan, belə görünür? Əyriqarda yeni həyata başlamaq! O biri tərəfdən də cəlayi-vətənlər! Bu, həm də Qəyyum müəllimin arzularının gec-tez həyata keçməsinə verilən müəllif şəhadətnaməsi idi. Yoxsa onillik mübarizənin bir mənası, anlamı, məntiqi olmazdı ki! Bir də mən, uzaqbaşı Təbrizi göylərdən endirə billəm, daha çırpmaq niyə? Nə günah yiyəsi idi o yazıq?..

- Bilmirəm, bunu siz etmisiniz... Əlabbas müəllim, Əyriqar yuxunuza girmir ki?

- Heç yuxumdan çıxır ki? Hər dəfə Naxçıvana gedəndə elə bilirəm Əyriqara gedirəm.

Söhbətləşdi: Hədiyyə Şəfaqət

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 14 aprel.- S.10-11.