Telman Vəlixanlı: Avrasiyaçılıq
mədəni dominant
üzərində qurulan elmi-nəzəri
platformadır
Professor Telman Vəlixanlı ilə
söhbət
Bakı Slavyan Universitetinin tədris
işləri üzrə prorektoru, filologiya elmləri doktoru,
professor, Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
"Mütərcim" jurnalının baş redaktoru Telman Vəlixanlı
(Cəfərov) ilə söhbət.
Telman Vəlixanlı:
Avrasiyaçılıq mədəni dominant üzərində
qurulan elmi-nəzəri platformadır
Dil təkcə şifahi
ünsiyyətdə yaşamır. Onun qorunması, inkişafı, əhatə və
işlənmə dairəsinin genişlənməsi
üçün bir neçə vacib amil var.
Bunlardan ən əsası
ana dilində təhsil və milli ədəbiyyatdır.
- Telman müəllim, iki gün əvvəl
55 yaşınız tamam oldu. Təbrik edirəm!
- Sağ
ol, Azər müəllim.
- Necə hissdir?
- İllər ötdükcə insan hər şeyə
daha məsuliyyətlə və diqqətlə yanaşmağa
çalışır. Nə qədər cavansan, fəaliyyətindəki
xaosu və dağınıqlığı hiss etmirsən.
Gənclik yorğunluq bilmir, sənə elə gəlir
ki, hər şey nəhayətsizdi. 50 yaş
səddi insan üçün əzablı hesabat
dövrüdür. Bu həddi aşdın, öz içinə,
düşüncələrinə, fəaliyyətinə bir
rahatlıq, səliqə-sahman gətirmək ehtiyacı
duyursan.
- Ədəbiyyatşünas-alim və
tərcüməçi olmaqla yanaşı, həm də təhsil
təşkilatçısınız, orta və ali təhsil pillələrində fəaliyyət
göstərir, orta məktəblər üçün
"Ədəbiyyat" proqramları və dərsliklərinin
yazılmasında iştirak edirsiniz...
- Onu qeyd
etmək istərdim ki, hazırkı dövrdə
çoxşaxəli fəaliyyət insan üçün
ciddi diskomfort yaradır. İstənilən sahədə informasiya
bolluğu və yeniliklər mövcuddur, hər şeydə innovativ
yanaşma və kreativlik tələb olunur, cavabdehlik artıb.
İnsanlar bütün fəaliyyət növlərində
nəticə gözləyir, abstraksiyadan, nəzəriyyədən
uzaq praktika, vərdiş və bacarıqlar, kompetensiyalar, karyera
inkişafı məsələləri ön plana keçib.
Biz artıq elə bir dövrə qədəm
qoymuşuq ki, burada hətta əbəbiyyat, mədəniyyət
və təhsildə də konkret hədəflər üzrə
hərəkət etməyə məcburuq. Təsəvvür
edin ki, Prezident sərəncamları ilə son 10-12 ildə
çap olunmuş yüzlərlə adda latınqrafikalı nəşrlər,
klassik və müasir Azərbaycan, dünya və rus ədəbiyyatı,
lüğətlər, elmi, elmi-kütləvi kitablar, ən nəhayət,
möhtəşəm 150 cildlik "Dünya ədəbiyyatı
kitabxanası" tərcümə və nəşr layihəsi
sovet dövründə icra olunsaydı, buna neçə onil
lazım gələrdi. Təbii ki, bu tələskənliyin və
çevikliyin də öz fəsadları var. Amma zaman, bazar
öz sifarişini verir: milli ideologiya formalaşırsa, təhsil
sistemi yeni relslər üzərində qurulursa, məktəb və
universitetlərə, kitabxanalara yeni kitablar lazımdır. Şagird və tələbə üçün
yaxşı dərslik hazırlamağa ehtiyac yaranır.
Bu dərsliklər milli-mənəvi dəyərləri,
ümumbəşəri ideyaları, tarixi keçmişimizi və
milli kimliyimizi, ədəbi və fəlsəfi fikir tariximizi
adekvat şəkildə, ən müasir pedaqoji-psixoloji,
texnoloji yanaşmalar tətbiq olunmaqla gənclərə
çatdırmağa və aşılamağa qadir
olmalıdır. Sovet dövrü yazılan ali və orta
məktəb dərslikləri təftiş edilmədən
onillərlə istifadə olunurdu, indiki orta məktəb dərslikləri
dördillik baryeri çətinliklə aşır. Baxın,
bu gün təhsil islahatlarını uğurla icra edə bilməsək,
"Azərbaycanda təhsilin inkişafı üzrə
Dövlət Strategiyası"nda, "Azərbaycan
Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə
Strateji Yol xəritəsi"ndə təhsilin inkişafı
üçün müəyyən olunmuş hədəflərə
doğru düşünülmüş şəkildə irəliləməyi
bacarmasaq, nə ana dilinin, nə də ədəbiyyatımızın
inkişafı, öyrədilməsi, təbliği, milli və
əcnəbi ədəbi irsin ən gözəl nümunələri
əsasında övladlarımızın tərbiyəsi,
onlarda insani keyfiyyətlərin, estetik zövqün,
düşünmə və fikiryürütmə
bacarığının, özünütəqdimetmə vərdişinin
formalaşması kimi vəzifələrin icrasına nail ola
bilmərik.
- Rusdilli dərsliklərdə, tədrisdə
vəziyyət necədir?
- Azərbaycan
məktəblərində ana dili ilə yanaşı həm də
rus dilində təlim aparılır. 10-12 il bundan öncə
rus bölmələrində tədris olunan "Ədəbiyyat"
fənni üzrə dərsliklərə Azərbaycan ədəbiyyatına
dair materiallar daxil edilmirdi. Tədris
proqramında şagirdlərin doğma ədəbiyyatına
bir neçə saat ayrılır və tövsiyə edilirdi
ki, onlar bunu əlavə material kimi kitabxanalardan əldə eləsinlər.
2005-ci ildən başlayaraq, bizim də daxil
olduğumuz müəllif qrupu həm proqramda, həm də dərsliklərdə
ədəbiyyatımıza ayrılan payı 35-40 faizə
çatdırdı. Rus və dünya ədəbiyyatı
ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatı orta
siniflərdə mövzular, yuxarı siniflərdə isə
tarixi-xronoloji ardıcıllıqla müfəssəl şəkildə
tədris və təqdim olunmağa başladı. Mən
bu gün tədris müəssisələrimizdə, elm və
təhsilimizin inkişafında, əlaqələrində nəzərə
çarpan ən bariz ahəngsizliyi vurğulamaq istəyirəm: tədqiqatçıların,
nəzəriyyəçilərin, publisistlərin, tənqidçilərin,
dissertantların bolluğu şəraitində universitet tələbələrimizin
və məktəb şagirdlərimizin anlaşıqlı,
müasir elmi-metodiki meyarlara uyğun, tədris edilən fənnin
standartlarına və kurikulumuna cavab verən tədris
resursları qıtlığı duyulur. Alim çox, tədqiqat
institutlarının, ali məktəblərin
sayı-hesabı bilinmir, amma şagirdin və tələbənin
bəyənilən dərslikləri yoxdur. Ölkəmizin
malik olduğu sosial-iqtisadi potensiala, resurslara rəğmən,
biz bakalavriat və magistratura səviyyələrində hələ
ki son kurs tələbələrinə adekvat istehsalat təcrübəsi
bazası təklif etmək, onların gələcək əmək
fəaliyyəti üçün motivasiyalar sistemi təklif etmək
imkanlarından uzağıq. Bu isə bu gün gənc
qüvvələrin xaricə "beyin axını"nı şərtləndirən cəhətlərdəndir...
Baxın, mən təhsil və ədəbiyyatı, ədəbiyyatın
özünün də obyekt olan insanı müasir zaman və
həyatla əlaqələndirən
məsələlərin az bir qisminə toxundum. Bu gün bacarıq və gücümü daha cox təhsilə
yönəltməyin səbəbinə, yəqin ki, azca
aydınlıq gətirə bildim.
- Son bir neçə ildə həm
rus, həm də Azərbaycan ədəbiyyatı üzrə
bir sıra antologiyalar işıq üzü görüb. Bu nəşrlərin hazırlanmasında sizin də
zəhmətiniz olub, bəzi layihələrə rəhbərlik
etmisiniz. Hazırki ədəbi proses və mühitdə
antologiyaların rolunu necə dəyərləndirirsiniz?
- "Dünya ədəbiyyatı kitabxanası"
seriyasında antologiyalara geniş yer verilib. Bu siyahıda rus ədəbiyyatı
da təmsil olunub: şeir və nəsr antologiyaları ilə.
Postsovet dönəmində rus ədəbiyyatı
üzrə daha iki fərqli antologiya nəşr olunub. Bunlardan birincisini biz Rustəm Kamalla birgə ilk
latınqrafikalı nəşrlər sırasında
hazırlamışdıq. Əsasən
90-cı illərdən sonra edilən tərcümələrin
daxil olduğu bu ikicildli antologiya əslində "Dünya ədəbiyyatı
kitabxanası" seriyasında yer almış antologiyaya
hazırlıq mərhələsi kimi də qiymətləndirilə
bilər. Dilimizdə nəşr olunmuş sonuncu -
"Ən yeni rus ədəbiyyatı antologiyası"nı Moskva Dövlət Linqvistik Universitetinin nəzdində
Tərcümə İnstitutunun qrant vəsaiti hesabına tərtib
və çap etmişik. Buraya daxil olan
bütün əsərlər azərbaycancaya ilk dəfə
çevrilib. Nəsr antologiyasına Azərbaycanla şəxsi
və yaradıcılıq əlaqələrinə malik Yuri
Polyakov və Boris Yevseyevlə yanaşı, Vladimir
Voynoviç, üç müasir rus qadın nasir: Lyudmila
Ulitskaya, Tatyana Tolstaya və Lyudmila Petruşevskaya daxil edilib. Çağdaş rus şeirinin təmsil olunduğu
2-ci kitaba müəllif seçimi daha çətin idi.
Çünki yeni nəsil rus poeziyası sərbəstliyi,
gözlənilməzliyi, qeyri-adekvatlığı, forma və
üslub qəribəlikləri, yüzilliklər boyu rus klassik
ədəbiyyatından bizə tanış
olan rus mentallığı və düşüncə tərzindən
uzaqlığı, verlibr şeir növünün belə
kanonları ilə ahəngsizliyi ilə seçilməkdədir.
Hər halda, bu, əksər çağdaş
rus poeziyası nümunələri üçün səciyyəvidir.
Zənnimizcə, postmodern poetik düşüncə
tərzinə yeni və əksər hallarda tənqidi
yanaşma poeziyadakı bu keçid dövrünə öz təsirini
göstərəcək. Klassik rus
poeziyasına yeni qayıdış olacaq. Yeni tərtib
olunan antologiyalar cərgəsində mən iki antologiyanı
xüsusi vurğulamaq istərdim: bunlardan birincisi xalq
yazıçısı Anarın təşəbbüsü və
geniş ön sözü (təqdimatı) ilə
Yazıçılar Birliyi tərəfindən
hazırlanmış və nəşr olunmuş "Antoloqiya
azerbaydjanskoy poezii" üçcildliyidir. İkinci
toplu tərəfimizdən tərtib olunmuş və ön
söz yazılmış "Antoloqiya noveyşey azerbaydjanskoy
literaturı" ikicildliyidir. Azərbaycan
Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin maliyyə dəstəyi
ilə reallaşan bu layihənin birinci cildində müasir nəsr,
ikincisində isə poeziya nümunələrimiz yer alıb.
Göstərilən bədii tərcümə
layihələrinin önəmli cəhəti ondadır ki, bu
antologiyalarda verilən mətnlərin böyük əksəriyyəti
yeni çevirmələrdir. Bizim layihələrdə
isə köhnə tərcümə mətnləri yoxdur.
"Dünya ədəbiyyatı kitabxanası"
seriyası, Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin,
"Dünya ədəbiyyatı" dərgisinin layihələri,
Bakı Slavyan Universiteti tərəfindən icra olunmuş
"Filoloqun kitabxanası" seriyası, "Mütərcim" Tərcümə
Mərkəzində tərcümə və nəşr
edilmiş sadalanan antologiyalar və adını çəkə
bilmədiyimiz digər tərcümə layihələri
ölkəmizdə bədii tərcümə işinə
marağı xeyli gücləndirdi, yazıçı və tərcüməçi
əməyinə görə qonorar ala bildi, ən əsası
isə sovet dövrü əsasən tərcümə ilə
məşğul olmuş ədiblərimizə "ikinci nəfəs"
verildi, yeni tərcüməçilər nəsli yetişdi.
- Son zamanlar
avrasiyaçılıq, türkoloji tədqiqatlar, Şərq-Qərb
kontekstində araşdırmalar intensivləşir. Sizin "Avrasiyaçılıq ideyaları
müasirlik prizmasında" kitabınız da bu elmi-nəzəri
istiqamətə marağın dəyərli göstəricisidir.
Sizcə, Azərbaycanda bu mövzulara maraq
hansı səviyyədədir? Azərbaycan-rus ədəbi
əlaqələri, Qədim rus ədəbiyyatında
türk-slavyan xalqlarının tarixi münasibətlərinin əks
olunması problemi
ilə məşğul olan tədqiqatçı
kimi bu məsələlərə münasibətinizi bilmək
istərdim.
- Biz
hansı sahədə fəaliyyət göstəririksə, nədən
yazırıqsa, hər şeydə Azərbaycan
insanının maddi-mənəvi marağı, əqli-mədəni
tələbatı, bu və ya digər mövzunun
auditoriyamızda qoya biləcəyi iz, eyni zamanda, tədqiqat
obyektimizin özümüzü, tarix, mədəniyyət və
ədəbiyyatımızı kənarda təqdimata xidmət
edə bilməsi barədə düşünməliyik. Qədim rus və slavyan ədəbiyyatları
üzrə xaricdə nəşr olunmuş bütün kitab və
məqalələrimizin başlıca məqsədi bu olub.
Yeddi əsrlik Qədim rus ədəbiyyatında ilk salnamələrdən,
"Ötən illərin hekayətləri"ndən,
"İqor polku hekayəti"ndən tutmuş "Axsaq
Teymur haqqında povest"ə, "Dəmir qapılar
haqqında hekayət"ə, Afanasi Nikitinin "Üç
dəniz arxasında səyahət"inə, "Məhmət sultan
haqqında rəvayət"ə, kosmoqrafiyalara və
"Kazan tarixi"nədək bütün ədəbi abidələrdə
türk etnos və xalqlarının izlərini
araşdırmış, bu tədqiqatlara uyğun Qədim rus ədəbiyyatının
yeni təsnifatını vermişik. Rus və
Avropa Ortaçağ qəhrəmanlıq eposları ilə
mövzu-ideya və tipoloji müqayisədə ilkin mənbə
kimi "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının mərkəzi
mövqeyini sübut etməyə
çalışmışıq. Ötən
yüzilliyin 20-30-cu illərində rus emiqrant alimləri tərəfindən
irəli sürülən avrasiyaçılıq elmi-nəzəri
platformasının əslində çoxəsrlik
slavyan-türk əlaqələrindən
qidalandığını və bu platformanın ədəbiyyat
aspektinin qabardılmasının vacibliyini göstərməyə
səylər etmişik. Bildiyiniz kimi, bu emi
diskursların maraqlı tarixi var. Onun kökündə duran əsas
sual Rusiyanın Avropaya və ya Asiyaya, Şərqə və
ya Qərbə məxsusluğu dilemması üzərindədir.
Məsələ ilə bağlı bu gün də
rəsmi rus elmində və ədəbi düşüncəsində
yekdil mövqe yoxdur. XIX yüzil təkcə
rus ədəbiyyatı üçün qızıl əsr
dövrü deyildi. Ədəbiyyatla
yanaşı, fəlsəfi fikir də öz intibahını
yaşayırdı. Dekabristlərdən,
Puşkin və Lermontovdan başlamış Tolstoy və
Dostoyevskiyə qədər bütün məşhur rus
şair və yazıçıları Qafqaza, Şərqə,
orientalizmə maraq göstərirdilər. Dövrün
rus ədəbiyyatı nümayəndələri ilə
sıx bağlılığa malik Straxov, Danilevski, Berdyayev və
b. kimi filosoflar da Rusiyanın Şərq missiyası üzərində
baş sındırırdılar. Fikrimizcə, rus ədəbi
və fəlsəfi fikirində "qərbçilər",
"slavyanofillər" və "zəminçilər"
arasında gedən mübahisələrə məhz
avrasiyaçılar tərəfindən nöqtə qoyuldu.
Savitskinin "Rus tarixinin Avrasiya konsepsiya" əsəri rus,
sonradan isə Sovet imperiyasının məhz Çingizxan imperiyası və
türk xanlıqlarının dağıntıları üzərində
ucaldığını təsdiq etdi. Digər
avrasiyaçılar Trubeskoy və Lev Qumilyovun tədqiqat və
çıxışlarında bu fikir dərinləşdi.
Sonradan "Turan avrasiyaçılığı"
adlandırılacaq qanadın təmsilçısi Oljas
Süleymenovun ötən yüzilliyin 70-ci illərində təqdim
etdiyi "Az və Ya. Xeyirxah oxucunun
kitabı"nda Qədim rus
eposundakı türkizmlərlə bağlı irəli
sürülən fərziyyələr, bu izlərin
redaktor-kompilyatorlar tərəfindən azdırılması
fikri rəsmi rus elmi dairələrinə və humanitar təfəkkürünə
əsl şok yaşatsa da, sonrakı onilliklərdə Rusiyada
nəşr olunan bir sıra kitablar qazax şair və tədqiqatçısının türkologiya və slavistikada yeni
bir istiqamətə təkan verdiyini sübut etdi. Bu nəşrlərdə bizə maraqlı olan hissələr
tərəfimizdən tərcümə edilərək,
"Avrasiyaçılıq ideyaları müasirlik
prizmasında" (Bakı, 2010) kitabında yer
almışdır. Açığını desəm,
tərcümə üçün Fyodor Dostoyevskinin
"Karamazov qardaşları" romanına və
"Yazıçının gündəliyi" əsərindən
bir neçə fəslə, Lev Tolstoyun bəzi hekayələrinə
müraciətimin kökündə bu dahi rus nasir və
filosoflarının irsində sezdiyim avrasiyaçılıq
görüşləri idi.
Burada dahi avrasiyaçı-alim Lev Qumilyovun tez-tez səsləndirdiyim
bir fikrini bir daha təkrar edirəm: "Əgər Rusiya xilas
ediləcəksə, o, ancaq Avrasiya dövləti olaraq nicat
yolu tapacaq". Təəssüf ki, postsovet
epoxasında avrasiyaçılıq başqa tendesiyalar üzrə
inkişaf etdirilməyə başladı. Rus politoloqları buna əvvəlcə "ümumi
humanitar məkan", sonra isə "Avrasiya birliyi"
adları ilə yeni can verməyə
çalışırlar. Məncə, əsasən mədəni
dominant üzərində qurulan bu elmi-nəzəri istiqamətin
yaşamaq hüququ var, lakin o, klassik avrasiyaçılığın
təməl daşlarına toxunmamalı, müasir dövrdə
də Avrasiya geosiyasi və mədəni-tarixi arealına
töhfələr verən xalqların və ölkələrin
rolu və maraqları gözlənilməlidir. Bir
sıra yazılarda və konfrans materiallarında azərbaycanşünaslığı,
türk-slavyan əlaqələrini avrasiyaçılıq
müstəvisində nəzərdən keçirmə cəhdimizin
səbəbi də budur. Coğrafi region və
tarixi-mədəni areal kimi Azərbaycan özünəməxsus
Avrasiya modelinə malikdir. Avrasiya və Azərbaycanın
kulturoloji aspektdə müqayisəli tədqiqi elmi axtarışlar
üçün yeni üfüqlər açıb.
- Məncə,
avrasiyaçılıq aspektində İsmayıl bəy
Qaspıralının rolu, mövqeyi də tədqiqatlardan kənarda
qalmamalıdır. Amma bu baxımdan təəssüf ki,
Qaspıralı daha geniş miqyasda tədqiqatlara cəlb
olunmur. İsmayıl bəy rus millətinin işıqlı
gələcəyini türklərlə qlobal siyasi təhdidlərə
istinad etməyən səmimi münasibətlərin
qurulmasında, hər iki millətin ümumi səadətini
Avropa istiqamətində deyil, Avrasiya mədəniyyət və
ünsiyyət xəttinin tətbiqində görürdü.
"Rusiya müsəlmanları" kitabı ilə
İsmayıl Qaspıralı Avrasiya nəzəriyyəsinin
qurucuları kimi tanınan knyaz Nikolay Trubetskoyun,
Avrasiyaçılığın banisi Pyotr Savitskinin, professor
Florovskinin, Nikolay Alekseyevin, Lev Karsavinin, Lev Nikolayeviç
Qumilyovun... fikir babası kimi, adı çəkilən nəzəriyyənin
banilərindən biri və bəlkə də birincisi olaraq qəbul
edilməlidir.
- Təəssüf
ki, bəzi ən yeni araşdırmalarda rusiyalı alimlər
sovet dövründə yol verilən təhrifləri yenə də
təkrarlayır, Rusiya tarixində türk xalqlarının
roluna, ən əsası, Lev Qumilyovun vəsiət xarakterli
sözlərinə diqqət yetirmirlər. Bu zaman imperiya ruhunu
təbliğ edən rus ədəbiyyatına müraciət
belə yersiz görünür (Məs.:
F.Tyutçevin "Rus coğrafiyası" şeiri). Belə
yazılardan biri Rusiya EA Rus Ədəbiyyatı İnstitutunun
durektoru V.Y.Baqnoya məxsusdur ("K istorii idey v Rossii: ideə
imperii", 2013). Rusiyanı Roma və Bizansın varisi hesab edən
müəllif geniş yazısında türk-tatar
imperiyalarını, Qızıl Orda xanlıqlarını dilə
gətirməyi belə unudur...
- Amma İsmayıl bəy
Qaspıralıya görə "Rusiya üzərində bu qədər
uzun sürə, bu güc və əzəmətlə
başqa bir soyun hakimiyyəti olsaydı Rusiya
bütövlükdə məhv olardı. Bunun örnəklərini
biz slavyan dünyasının qərb uclarında
görürük... Ancaq tatarlar (türklər) əfəndi
olaraq xərac toplar, gözəl, şirin qızları
qaçırar... ancaq rus məişətinə və dini həyatına
heç qarışmazlardı". Xatırlatdığınız
Baqno türk-tatar imperiyalarını, Qızıl Orda
xanlıqlarını dilə gətirməsə də, həqiqətin
ən gözəlini yenə də İsmayıl bəy
yazıb. Qaspıralıya görə, türk hakimiyyəti
əsrlər boyu rus ruhunu yabançı təsirlərdən
qoruyub və rusların milli birlik şüuruna sahiblənməsi
yolunda əngəl olmayıb...
- Bəli,
müasir Azərbaycan avrasiyaçıları
üçün yaxşı nəzəri baza var, oxşar
fikirləri Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy
Ağaoğlu, Əhməd Cəfəroğlu irsində də
axtarıb tapmağa ehtiyac var. Fərəhləndirici
haldır ki, son illərdə Azərbaycanda da maraqlı tədqiqatlar
ortaya qoyulub: Fərhad Əliyev və Cavanşir Feyziyevin
kitablarını nəzərdə tuturam.
- "Literaturnaya qazeta" ilə də
daimi əməkdaşlığınız var... Daha çox
"Literaturnaya qazeta"da çap olunursunuz...
- Elədir,
MDB və Şərqi Avropanın müxtəlif tərəfdaş
universitetləri, yaradıcılıq təşkilatları ilə
birgə layihələrimiz bizə təkcə göstərilən
antologiyaları qazandırmadı. 2009-2013-ci illər ərzində
Moskvada nəşr olunan "Literaturnaya qazeta"da müxtəlif
mövzu və rubrikalar altında ədəbiyyatımızı
təqdim edə, 2011-ci ildə Almatıda işıq
üzü görmüş "Noveyşaə zarubejnaə
literatura" kollektiv monoqrafiyada postsovet dövr ədəbiyyatımızı
işıqlandıra bildik, həmin material eyni zamanda Serbiyada
"Qərb-Şərq" partnyorluğu layihəsi çərçivəsində
ingiliscə çap olundu. Fərəhləndirici haldır ki,
hörmətli akademik İsa Həbibbəyli və Moskvada
yaşayan tanınmış ədəbiyyatşünas Abuzər
Bağırov hüdudsuz rusdilli auditoriyaya məxsus
"Literaturnaya qazeta"da mütəmadi olaraq Azərbaycan ədəbiyyatı
nümunələrinə yer ayırmağa və klassik ədəbiyyatımızı
layiqincə təqdim etməyə müvəffəq olurlar.
- Avqustun 1-də Azərbaycan əlifbası
və Azərbaycan dili gününü qeyd etdik. Bugünkü təhsilimiz və eləcə də ədəbi
düşüncəmiz üçün Ana dili amilini necə
qiymətləndirirsiniz? Bir ədəbiyyat adamı,
pedaqoq olaraq sizi daha cox hansı məsələlər narahat
edir?
- Bəli,
ulu öndərin sərəncamı ilə 2001-ci ildə təqvimə
belə bir günün daxil edilməsi mühüm önəm
daşıyır. Sualı da yerində qoymusunuz: dil təkcə
şifahi ünsiyyətdə yaşamır. Onun
qorunması, inkişafı, əhatə və işlənmə
dairəsinin genişlənməsi üçün bir
neçə vacib amil var. Bunlardan ən əsası ana dilində
təhsil və milli ədəbiyyatdır. Şükürlər olsun ki, klassik ədəbi
irsimiz yüksək səviyyədə öyrənilir, təbliğ
edilir, qorunur, ədəbi orqanlarımız müasir
yazarların üzünə açıqdır, universitet və
məktəblər, kütləvi kitabxanalar böyük
tirajla çap olunan anadilli nəşrlərlə təmin
edilir. Təhsil Nazirliyi müxtəlif oxu
layihələrinə, təqdimatlara, müsabiqələrə
kifayət qədər yer verir. Prezidentimizin
ana dilimizin elektron bazasının və əcnəbilər
üçün müvafiq "Azərbaycan dili" vəsaitlərinin
yaradılması ilə bağlı bu günlərdə
imzaladığı sərəncamla bu sahədə ciddi irəliləyiş
əldə edə bilərik. Bununla belə,
narahatçılıq doğuran məqamlar mövcuddur.
Bu, ilk növbədə, təlim rus dilində
aparılan məktəblər və siniflər şəbəkəsinin
genişlənməsindən irəli gələn problemlərdir.
Nəticədə, təkcə ana dilinin işlənmə
dairəsi daralmır, həm də övladlarımızın
keyfiyyətli təhsilalma imkanları məhdudlaşır.
Birincisi, biz vətəndaşlarımızın
təlim dili kimi ana dilinə üstünlük verməməsinin
səbəbləri, Dövlət dilində təhsilin
yaxşılaşdırılması və motivasiya
olunması tədbirlərinin vaciblyi barədə ciddi şəkildə
düşünməliyik. İkincisi, təlim
rus dilində aparılan məktəblərin kadr
potensialının kritik həddə olduğunu anlamalı, rus
bölmələri üçün universitetlərdə
pedaqoji kadr hazırlığına diqqəti artırmalı,
təcili olaraq fənn müəllimləri üçün əlavə
təhsil tədbirləri planını
reallaşdırmalıyıq. Eyni zamanda
rus bölməsində ana dilinin tədrisi problemini gündəmədə
saxlamalıyıq. Hər bir valideyn və pedaqoq bir
şeyi yaxşı anlamalıdır: dilimizə və
sözümüzə uşaqlarda məhəbbət, qiraət
vərdişi, kitaba sevgi məhz ibtidai siniflərdə
ibtidai sinif müəllimləri tərəfindən
aşılanır. Buradan aydın
görünür ki, ana dilimizin, ədəbiyyatımızın
taleyi təhsilimizdən keçir. Orta təhsildə
çoxillik fəaliyyət və müşahidələr nəticəsində
belə bir qənaətə gəlmişəm ki,
uşaqların əcnəbi dilləri zəif mənimsəməsinin,
ədəbiyyata və mütaliəyə maraq göstərməməsinin
başlıca səbəbləri ibtidai siniflərdə təklif
olunan tədris standartları və proqramları, əksər
müəllimlərin müasir pedaqoji-psixoloji-fizioloji
yanaşmalardan, linqvodidaktik tələblərdən, kurikulum təliminin mahiyyətini anlamaqdan uzaq
olmasındadır.
- Hələ XIX yüzildən
bəri rus yazıçılarında, şairlərində
Azərbaycana, dilimizə və ədəbiyyatımıza
maraq oyadan məqamlar çoxdur. Buna
rəğmən, rus-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin
tarixində hələ də qaranlıq cizgilər var. Onlara
yenidən baxmaq zərurəti varmı?
- Şükürlər olsun ki, dilimizə və ədəbiyyatımıza,
bütövlükdə ölkəmizə maraq bu gün də
böyükdür. Bunun da əsas səbəbləri odur ki, birincisi,
dünyaya göstərməyə, təbliğ eləməyə
layiq milli-mədəni dəyərlərimiz, tarixi abidələrimiz,
söz və musiqi xəzinəmiz var, ölkəmizdə əsl
multikultural və tolerant mühit mövcuddur, ikincisi, Azərbaycan
insanında dünya dillərinə, ədəbiyyat və mədəniyyətlərinə,
həyat və düşüncə tərzinə, qabaqcıl
təhsil sistemlərinə maraq günü-gündən
artmaqdadır. Biz dünya xalqlarının ədəbiyyatını
dilimizə tərcümə etməklə böyük bir xəzinə
qazandıq, Azərbaycan ədəbiyyatının
coğrafiyası dünyanın özü qədər
genişləndi. Əvvəllər bunu Çingiz
Abdullayevin detektiv romanları edirdisə, indi ədəbiyyatımız
real tarixi-coğrafi əhatəliliyi və təxəyyül
genişliyi ilə küll halında planetar təfəkkür
keyfiyyəti qazanıb. Son illərdə qələmə
alınmış böyük tarixi romanlarımızda da bu
tarixi-coğrafi genişliyi duyuruq.
- Dövr, ideologiya dəyişib. Bu yeniləşmələrin ədəbiyyata
yansıması labüddür.
- Bəli,
istənilən halda ədəbiyyat, ədəbi əlaqələr
tarixi yeni baxış tələb edir. Bu gün
Rusiyanın özündə rus ədəbiyyatının
xaricdə resepsiyası məsələsi gündəmdədir.
Rus dili, ədəbiyyatı və rus aləmi dəyərlərinə
dünyada yeni - realistik bir baxış formalaşmaqdadır. Ruslar milləti ayaqda saxlayan, ona
başucalığı gətirən və dünyanın
gözündə xalqı ucaldan pravoslav xristian əxlaqının,
möhtəşəm ədəbi irsin, tarixi abidələrin
və tarixin özünün yeni çalarla təqdim
olunmasına çalışırlar. Rus ədəbiyyatının
Qafqaza, Ön və Mərkəzi Asiyaya transformasiyası, bu ədəbiyyatın
üzərinə düşən missiya bir sıra
mühüm layihələrin tədqiqat obyektinə
çevrilir.
- Bizdə rus-Azərbaycan ədəbi
əlaqələrinin təşəkkülündə kimlərin
rolu var?
- Ötən
yüzilin 70-90-cı illərində rus-Azərbaycan ədəbi
əlaqələri ilə bağlı maraqlı və
çoxplanlı tədqiqatlar aparılıb. Bu
araşdırmalar Məmməd Arif, Şıxəli Qurbanov,
Mikayıl Rəfili və b. tərəfindən
başlanılan işin davamı idi. Göstərilən
dövrdə Murtuz Sadıxlı, Həbib Babayev, Arif
Hacıyev, Şamil Qurbanov, Aqil Hacıyev, Məmməd Qocayev
kimi ədəbiyyatşünaslar rus-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin
və rus ədəbiyyatının tədqiqində konkret
istiqamət üzrə öz məktəblərini yarada bildilər
və ardıcıllarını yetişdirdilər. Belə genişmiqyaslı araşdırmalara səbəb
təkcə rus ədəbiyyatının ədəbiyyatımıza
böyük təsiri deyildi. Başlıca amil rus ədiblərinin
Azərbaycan mövzularına, tarixinə, məişətinə,
adət-ənənələrinə marağı idi. Torpaqlarımız Rus
imperiyasının tərkibinə qatıldıqdan sonra ədəbiyyatımızın
və mədəniyyətimizin bəxti onda gətirdi ki,
ovaxtkı Zaqafqaziyanın mərkəzi hesab olunan Tiflisdə
Mirzə Şəfi Vazeh, Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Mirzə
Fətəli Axundzadə, İsmayıl Bəy Qutqaşenli
kimi ziyalılarımız fəaliyyət göstərir,
ucsuz-bucaqsız Rusiya imperiyasının müxtəlif yerlərindən,
hətta Polşadan buraya sürgün edilən azad fikirli
şair və yazıçılarla ünsiyyətdə
olurdular. Əksər məqamları oxuculara yaxşı məlum
olan ədəbi əlaqələrimizin rus şairi Lermontovla
bağlı bir epizodu Azər müəllim, Sizin
də tədqiqat dairənizə düşdüyündən
məhz ona diqqət yetirək. Bestujev-Marlinski və Lermontovun
Azərbaycan dilinə maraq göstərmələri, bu dili
onlara Mirzə Fətəlinin öyrətməsi, bunun nəticəsi
olaraq hər iki rus ədibinin yaradıcılığında
Azərbaycan mövzu və motivlərinin, söz və ifadələrinin
geniş yer tutması faktı ədəbiyyatşünaslar tərəfindən
bolluca işıqlandırılıb. Dueldə
iştirakına görə Qafqaza sürgün edilən rus
şairi Lermontov dostu S.Rayevskiyə yazdığı məktublarda
Qafqaz təəssüratları ilə bölüşür, Tiflisdə
olarkən "tatar (azərbaycanlı - T.C.) alim Əli və
Əhməd"lə tanış olduğunu, Şəki,
Quba, Qusar və Şamaxını gəzdiyini, yerli əhali ilə
ünsiyyətini və hətta "fransız dili Avropada vacib
olduğu qədər Asiyada geniş işlənən tatar (Azərbaycan
- T.C.) dilini öyrənməyə başladığını"
da vurğulayırdı. Lermontov Axundzadənin yaxından
köməyi ilə "türk nağılı"
adlandırdığı "Aşıq Qərib" məhəbbət
dastanımızı yazıya alır,
"Görüş", "Xəncər",
"Çinar kölgəsində, yapıncı üstə...",
"Valerik" şeirlərində, "Mtsırı" və
"Demon" poemalarında və "Zəmanəmizin qəhrəmanı"
romanında Azərbaycan motivlərini əks etdirir. Lakin rus şairinin ədəbi taleyi
üçün böyük məna kəsb etmiş xırda
bir detalın dini və ideoloji yanaşma səbəbindən həmişə
diqqətdən kənar qalması Lermontov
yaradıcılığı ilə əlaqədar çox
vacib və maraqlı məqamların üzərində
dayanmağa imkan verməmişdir. Bu,
Lermontovun Svyatoslav Rayevskiyə ünvanladığı həmin
məktubda adı çəkilən ikinci azərbaycanlı -
"Əhməd"lə bağlıdır. İrakli
Andronikovdan tutmuş Şamil Qurbanova kimi bütün
tanınmış lermontovşünaslar birinci adın üzərində
dayanır və M.F.Axundzadənin rus şairinin
yaradıcılıq bioqrafiyasında rolundan bəhs edirlər.
- Bu məsələ, təkcə
axundovşünaslığın, yaxud Azərbycan
lermontovşünaslığının deyil, məncə,
daha çox hüseynzadəşünaslığın
çözülməmiş problemlərindəndir. Məsələ
burasındadır ki, dediyiniz kimi, İrakli Andronikovdan
tutmuş Şamil Qurbanova kimi bütün tanınmış
lermontovşünaslar birinci adın üzərində
dayanır. Lermontovun
tatar-türk (Azərbaycan) dilini də bu "uçenıy
tatarin Ali"dən öyrəndiyini qeyd edirlər. Amma, mübahisəli də
görünsə, demək istəyirəm ki, nədənsə,
Lermontov və Qafqaz məsələsini
araşdıranların hər biri 1837-ci ildə Qafqazın
Şeyxülislamı olmuş və bir çox sənədlərdə
adı Əli Hüseynzadə olaraq keçən Məhəmməd
Əli Hüseynzadəni "unudub", "uçenıy
tatarin Ali"nin Mirzə Fətəli Axundov olması qənaətində
israr edirlər. Hətta təfqiqatçılardan
biri "mirzə" sözünün alim mənasını
verdiyini və Lermontovun da mirzə Əlini ruscaya çevirərək
onu "uçenıy Ali" şəklində
yazdığını vurğulayır. Mirzə
Fətəli Axundov barədə yazılmış məşhur
romanın müəllifi Əlini də bir tərəfə
qoyub Əhmədin Azərbaycan dilindəki
qarşılığının Fətəli olmasını
irəli sürüb.
- İlk dəfə "Əhməd"in kimliyi barədə
məlumat "Azərbaycan" qəzetində G.Məmmədlinin
"Şeyxülislam Axund molla Əhməd" adlı məqaləsində
(1990, 1 iyun) verilib. Sonrakı illərdə biz M.Lermontova aid
kitab və məqalələrimizdə azərbaycanlı din
xadiminin rus şairinin "Aşıq Qərib", "Zəmanəmizin
qəhrəmanı", "Valerik" və digər əsərlərindəki
dini və dünyəvi baxışlarına, fatalist məsləkinə
təsiri barədə qeydlər etsək də,
açığı, bu gün bu yazılar kifayət etmir.
Həm "Aşıq Qərib"
nağılını, həm də məşhur
romanını Lermontov qəzavü-qədərə inam
üzərində qurur.
- Qəribədir, tədqiqatçıların
nəzərində Lermontovun alim olaraq nişan
verdiyi Əli də Fətəli olur, Əli ilə birgə
xatırlatdığı Əhməd də yenə Fətəli
olur. "Aşıq Qərib"
dastanını da ona Mirzə Fətəli Axundovun söylədiyini
bildirirlər. Bu məqamda Şeyxülislam Axund Əhməd
Hüseynzadənin ədəbi zövqü barədə
düşünməyə dəyər: "Aşıq Qərib"
bir şeyxülislamın maraq dairəsində ola
bilərdimi? Yusuf Akçuraya inansaq, ola bilərmiş.
Akçura yazırdı ki, "Əli bəyin
böyük pədəri Qafqaziyanın ən böyük əllaməsi...
idi. Bu zat o zaman Qafqaziyada yeganə hakim olan
İran ədibanından zövq alamadığını, Bakının
xalq şairləri tərəfindən düzülmüş
türkcə amiyanə şerlərindən daha çox
xoşlandığını söyliyordu".
Araşdırıcıların diqqət yetirmədiyi məqam
budur: Qafqazın ən böyük alimi İran ədiblərinin
yazdıqlarından deyil, xalq aşıqlarının
qoşduğu türkcə şeirlərdən xoşlanır...
-
"Türk nağılı"nın
süjet xəttini "İnsan doğularkən alnına nə
yazılıbsa, o da olacaq" atalar sözü üzərində
qurur. Romanda isə təkcə "Fatalist"
povestində zabit Vuliçin yox, bütün əsas
obrazların, ilk növbədə, müəllifin
özünün prototipi olan Peçorinin taleyi fatalizm donuna
biçilib. Heç təsadüfi deyil
ki, göstərilən məktubda şair "artıq Məkkəyə,
İrana getmək planlarını
cızdığını" da vurğulayırdı.
Lermontov hələ uşaq ikən Mineral Sulara müalicəyə
gələn nənəsi Arsenyeva ilə Qafqazda üç dəfə
olmuşdu. O,
bu yerlərin vurğunu idi, Qafqazı vəsf edən elə
ilk şeirlərində öz sözünü demişdi:
"Yox,
çərkəz, qayıtmaz ötən illərin,
Gözləmə,
gör yurdun nə deyir indi...
Azadlıq
məkanı doğma ellərin
Azadlıq
uğrunda can verir indi."
("Qafqaza",
1830)
Zabit kimi Qafqaza sürgün edilən və
dağlılarla müharibədə mundirin şərəfini
qorumağa məhkum olan şair həyatın mənasını
və insan qırğınının mənasızlığını
ona anladan Şərq müdrikliyinə, İslam fəlsəfəsinə
müraciət edir. Məhşur "Valerik" şeirindən "Ə
jiznğ postiq..." parçasına müraciət edək:
... Həyatı
dərk etdim;
Türk
ya tatar tək
Qismətimlə
barışdım;
Allahdan bəxt
diləmirəm
Dinməzcə
bəlayla çarpışıram
Bəlkə,
Şərqin səması
Onların
peyğəmbərinin təliminə
Məni də
qovuşdurası...
Azərbaycanla ciddi əlaqələrə malik Lermontov
yaradıcılığından gətirdiyimiz bu ştrix
göstərir ki, biz müstəqillik dövründə ədəbi
əlaqələr tariximizdəki boşluqlara əl gəzdirməliyik. Bildiyiniz kimi, sovet
dövründə rus ədəbiyyatı tarixi üzrə bir
neçə qiymətli tədris vəsaitlərimiz olub: Abuzər İsmayılovun
"Qədim rus ədəbiyyatı" üzrə müntəxəbatı,
Məmməd Cəfərin üçcildlik "XIX əsr rus
ədəbiyyatı" və s. Rus ədəbiyyatı
universitetlərimizdə tədris olunur, son illər klassik rus ədəbiyyatından
olduqca keyfiyyətli tərcümələr nəşr edilib.
Eyvaz Borçalı tərəfindən Puşkinin "Yevgeni
Onegin" romanının, M.Y.Lermontovun "Mtsırı",
"Demon" və s. məhşur əsərlərin tərcüməsi,
eləcə də Siyavuş Məmmədzadənin bir sıra
çevirmələri xüsusi maraq doğurur. Biz
hazırda rus ədəbiyyatı tarixini tam əhatə edəcək
üçcildlik tədris vəsaiti üzərində işi
davam etdiririk. "Qədim rus və XVII əsr
ədəbiyyatı" üzrə dərsliyin (bədii mətnlərlə)
nəşrini tədris ilinin əvvəllərinə
planlaşdırmışıq.
- Təşəbbüsünüzlə
1996-cı ildən nəşr olunan "Mütərcim" dərgisində
işlər hansı səviyyədədir?
- "Mütərcim" jurnalı ədəbiyyatımızın
orijinaldan tərcüməyə və əksinə
çevirmələrə ehtiyacı olan illərdə təsis
edildi. O illərdə
biz jurnal səhifələrində bədii, elmi, filoloji tərcümələrə,
tərcüməşünaslıq üzrə məqalələrə,
tanınmış tərcüməçilərimizin
yaradıcılıq laboratoriyasından materiallara, gənc tərcüməçilərin
yetişdirilməsi problemlərinə geniş yer verir, ictimai
fikirdə bədii tərcümə problemlərinin diskursa gətirilməsinə
çalışırdıq... Jurnalın
bugünkü fəaliyyəti daha çox konkret layihələrlə
bağlıdır.
- Maraqlı söhbət
üçün sağ olun, Telman müəllim! Yubileyiniz münasibətilə sizi qəzetin
yaradıcı əməkdaşları və
oxucularımız adından bir daha təbrik edirəm.
- Təşəkkür
edirəm. Mən də sizə və "Ədəbiyyat qəzeti"nin bütün yaradıcı kollektivinə
uğurlar diləyirəm.
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 4 avqust.- S.16-18.