Virtual söhbət: “İndi və burada”

İstanbul-Bakı

Nəhayət, uzun müddətdən sonra məktubuna ancaq indi cavab yaza bilirəm. Sağ biləyim qırılmışdı. Universitetdə soruşanlara deyirdim ki, yataqxananın pilləkənindən yıxılmışam. Yataqxanada soruşanlara da deyirdim ki, universitetin pilləkənindən yıxılmışam. Biri soruşur, ayaqqabının altı sürüşkən olduğu üçünmü yıxılmısan? Digəri maraqlanır ki, bəlkə dalaşmışam, kimsə məni itələyib? Bütün bu suallara cavab verirəm, bir yandan da yalan danışa bilmədiyimin, bir sözümün digəriylə üst-üstə düşmədiyinin fərqinə varıram. Səni intizarda qoymamaq üçün həqiqəti deyəcəm. Taksimdəki qırmızı nostaljik tramvayları xatırlayırsan? Oradan yıxılmışam. Əslində yıxılmamışam, tramvaydan tullanmışam. Narahat olma, dostum, intihar etmək niyətim yoxuydu. Dostumla İstiqlal caddəsində gəzirdik, birdən o tramvay gəldi. Mən də şairanə bir davranışla hərəkəttə olan tramvayın arxasından mindim. Dostum nə qədər qaçdısa, mənim qədər cəld tərpənə bilmədi. Sonra tramvay uzaqlaşdıqca dostumu insan seli arasında itirdim. Düşmək istədim, amma tramvay dayanmaq bilmirdi. Elə ki, bir az sürətini azaltdı, mən də bunu fürsət bilib tullandım. Amma o an tramvay sürətləndi, beləcə biləyimin üstünə yıxıldım. İmtahanlarım başlamışdı. Bəzi imtahanlarım yaza bilmədiyimə görə şifahi keçirildi, bəzilərində də mən diktə elədim, professorun köməkçisi yazdı.

İyunda Bakıya gəldim. Amma gips hələ də açılmamışdı. Sol əllə yazmağa, çay içməyə, qaşıq tutmağa öyrəşmişdim ki, nənəmin ölüm xəbəri gəldi, yenə sənə yaza bilmədim. On iki gündür ki, dəfnlə bağlı kənddə idim. Dünən Bakıya gəldim. Bakını qadına bənzədirsən. Nədənsə bir çox şəhərlər qadına bənzədilir. Sən də bilirsən ki, bizim dilimizdə olmasa da, bəzi dillərdə hər "əşyanın" cinsi olur və deyəsən, şəhər sözü linqvistik olaraq bəzi dillərdə qadın cinsindədir. Bir də dünyanın ən gözəl şəhərlərini fəth edən sərkərdələr kişi olub, şəhərin qadınla eyniləşməsində bunun da böyük təsiri var. Bəlkə də şəhəri qadın kimi sevməsəydilər, bütün bu fəthlərdən söhbət belə getməzdi. Təbii ki, işğal, iqtisadi maraqların daha ağır basaraq əldə edilən şəhərləri nəzərdə tutmuram. Bir də bu sadəcə geridə qalmış fatehlər üçün belə deyildi, günümüzdəki siyasətçilərə də aiddir. Uzun müddət İstanbul bələdiyyə sədri olmuş prezident Ərdoğan da bir çıxışında bu şəhəri nazlı qadına bənzətmişdi.

Həyat da çox vaxt qadına bənzədilir. Yadımdadı, Qazaxda dostumgildə qonaq olanda dayısı gəldi. Bir az sərxoş idi, amma çox maraqlı məsələlərdən danışırdı. Onun sözünü xatırladım. Deyirdi ki, bir gün həyat xanım səni çağırıb qabağında diz çökdürür. Bir başqa dostum Emin də dünyanı əxlaqsız qadına bənzədirdi. Onun əxlaqsız olduğunu bilirsən, amma yenə də ona ehtiyac duyursan... Həyatın, dünyanın, şəhərlərin qadına bənzədilməsi, onlara təslim olmaq, gücünü qəbul etmək... Yenə də bu bənzətmələrin yaranmasında yaradıcı adamlar arasında kişilərin çoxluq təşkil etməsi əsas səbəbdir.

Bakı küçələrinin, səmtlərinin zəngin arxa fonu olduğunu düşünmürəm, amma elə bu da mətnin mövzusu ola bilər. Sənin təbirincə desək, vitrinlər şəhərinin paradokslarından, qərarsızlığından yazmaq, parklarının birində ceviz ağacı ola bilmək, yarpaqlarını gözə çevirib yüz min gözlə bu şəhəri seyr etmək, yarpaqlarını ələ çevirib yüz min əllə toxuna bilmək bu şəhərə, yaza-yaza duymaq, anlamaq bu şəhəri. Axı yazıçılıq həm də özünü başqalarının yerinə qoya bilmək, onların gözüylə dünyaya baxa bilməkdi.

"Git bu mevsimde, gurup vakti, Cihangirden bak!". Öz adıma deyirəm ki, şəhərimizi tanımırıq. Bu şəhərə hansı fəsildə, hansı saatda, hansı səmtdən baxmalı olduğumuzu Yəhya Kamal kimi bilmirik. Biz gözümüzü dörd açaraq baxıb görə bilmirik, amma Orxan Vəli şəhərini gözləri yumulu dinləyir, insanlarını, küçələrini tanımaq, rənglərini ayırd etmək üçün ona ikicə qulaq kifayət edir. Ədəbiyyatımızda Bakı haqqında yazılan ən yaxşı şeir deməyim, amma ən yaxşı misraları, məncə, Almas İldırım yazıb. Bir çox şeirində Bakını xatırlayan şair bu şəhərin ruhunu bir misrada belə verməyi bacarıb: "Nazlı Bakım, o neft qoxan gülümdən". Burada eyniadlı iki şeiri xatırladım - Almas İldırımın və Sergey Yeseninin "Əlvida, Bakı" şeiri. Hər iki şeirdə Bakıya bir daha dönməməyin üzüntüsü var. Yesenin şeirində diqqətimi çəkən bir misra var: "İ volnı Kaspiə, i balaxanskiy may" - "Xəzər dalğaları və Balaxanı mayı". Bu misra qədər qəribə olan Firdovsinin, Hafiz Şirazinin vətəninə getmək istəyən Yeseninin aldadılaraq Bakıya gətirilib və buranı ona İran kimi təqdim ediblər. Yeseninin burada yazdığı silsilə şeirlərinin başlığı da qəribədi: "İran nəğmələri". Bu barədə İsaxan İsaxanlının kitabını oxumuşdum. Şairanə bir adı olan bu kitabın ("Şeir gülüstanın təkrarolunmaz çiçəyi") içəriyini bəyənmişdim. Bu şeirlər 70-80 il öncəki Bakıya dairdi. Çağdaş ədəbiyyatda Bakının ruhunu duyan şairimiz Qismətdi. Onun "Meqapolis hüznləri" kitabında şəhərə və sakinlərinə maraqlı baxış bucaqları var. "Bakıya elegiya" şeirini də bu baxımdan önəmli hesab edirəm. Düşündükcə, az da olsa örnəklər tapmaq mümkündür. Amma nəticə olaraq demək olar ki, bizim ədəbiyyatda sistemli olaraq mətnlərini bir şəhərin üzərində qurmaq, onu sadəcə arxa fon kimi deyil bir obraz kimi istifadə etmək, onun dəyişimi ilə insanın dəyişimini göstərmək barədə düşünülməyib...

Bu məktub üçün bu qədər. Eşq hekayəni gözdən qaçırdığımı sanma. Məktublarını cavabsız qoymaq istəmədiyim üçün bir məktub geridən gəlirəm. Bəlkə də ilk dəfə bu şəhərdə aşiq olduğumuz üçün sevirik Bakını. Bəlkə də dünyanı və insanlığı bu şəhərdə tanıdığımız üçün. Şəhərlər həmişə bizdən asılı olmadan "və" bağlayıcısı ilə xatirələrə bağlanır. Bəlkə də bunun üçün o kitabın da adı "Xatirələr və şəhər"dir. Eşq!

Ramil Əhməd

16.07.2016

Ramil, nənənin vəfatından dolayı kədərləndim. Qarışıq hisslər yaşadım. Daha sonra məni dəli bir gülmək tutdu. Çünki xatirələr canlandı gözümün qarşısında. Öz nənəm və uşaqlığım. Ancaq keçib-getmədi. Sənin məktubun uşaqlığım, nənəm və Bakının tramvay erası arasında körpü qurdu. Bakıda trolleybus və tramvayların işlədiyi vaxtları xatırlayırsan?! 2000-2001-ci illərə qədər davam etdi. Yeni eranın əvvəlində söküb atdılar bir kənara tramvay və trolleybusları. Nənəmlə "28 may"dan Xətai prospektinə doğru şütüyən 10 nömrəli trolleybusa minərdik. Bəzən də alternativ yol və nəqliyyatla, yəni tramvayla gələrdik eyni yolu. "28 may"dakı Çay fabriki tərəfdən Təbriz küçəsi ilə (Çapayev) 6 nömrəli tramvay işləyirdi. Həmişə trolleybusdan düşəndən sonra höcətliyim tuturdu. Otururdum səkinin üstündə, yerimdən tərpənmirdim. O dəqiqə nənəm qoynunu eşələyib ordan 500 manat (bir Nizami) çıxarırdı. Həmin andaca dirçəlib ayağa qalxırdım. Xətai prospektinin sonunda Təhsil Nazirliyinin binasına çatmamış balaca bir dükan varıydı (İndi nostalgiyaya qarışmış dükanın yerində otellər, göydələnlər və iri ticarət obyektləri dövran sürür). Yüyürürdüm ora. Özümə nəsə alırdım. Bir neçə saniyə çəkən alış-verişim mövsümi xarakter daşıyırdı. Bulku, limonad, kola, cansu (bircə bunu alanda nənəm cin atına minərdi. Booy, ay bala, bu nədir almısan? Ondansa qarnına bir şey alardın), dondurma, minti saqqızı və başqaları… Tramvay və trolleybusa nənəmdən başqa heç kimlə minmək istəmirdim. Axı ondan başqa heç kəsi özümə tabe edə bilmirdim. Nənəmin vəfatından sonra tramvayın əvvəlki ləzzəti yox idi. Artıq on yaşlarıma çatanda tramvaya minməyin və düşməyin çəmini tapmışdım. Dostlarımla Təbriz küçəsi ilə Montin arasında var-gəl edirdik. İki yüz əlli manatlıq gediş haqqını isə vermirdik. Arxa qapıdan düşmək daha sərfəli idi. Tramvayın arxasına düşüb gör haralara gedib çıxdım. Qoy, sənin tramvay əhvalatına əlavə olsun. Retrospektiv çalarda.

Avropaya səfərim maraqlı keçdi. Budapeştdə avtomobil kirayələdim. Bilirsən, avtomobillə səyahətdə xüsusi bir ahəng və gözəllik var. İstədiyin formatda hərəkət edirsən. Budapeşti Avropanın muzey şəhəri adlandırmaq olar. Dunay çayı şəhəri iki hissəyə bölür. Buda və Peşt. Buda modern memarlıq və şəhər infrastrukturunun innovativ çalarları ilə zəngindir. Ancaq elə ki, adlayırsan Peştə Avstirya-Macarıstan imperiyasının qədimi izləri ilə tanış olursan. Hər bir dalan, küçə və bina tarix qoxuyur. Heç bir süni müdaxilə və fasad dəyişiminə məruz qalmayıb. Şəhərin ətrafına ağaclardan yamyaşıl çətirlər açılıb. Təbiət, tarix və innovasiyanın qovşağından yaranan bir şəhərdə yaşamaq xoşbəxtlikdir. Hə, Budapeşt əhli çox şanslıdır. Orda 4 gün qaldım. Hər gün yağan qısamüddətli yağışlar yayın istisinə sərinlik gətirir. Əhali həftəsonlarını Dunay çayının mərkəzində yerləşən adada keçirir. Ada Macar kralı IV Belanın qızı Marqaretin adını daşıyır. Adada istirahət üçün hər bir şərait var. Heç bir künc-bucaq heç kəsin monopoliyasında deyil. Uca ağacların qoynunda təmizliyə riayət etmək şərtilə, istədiyin şəkildə dincələ bilərsən. Adada hər növ eqzotik heyvan və quş növləri yaşayır. Ramil, istər Budapeştdə, istərsə də digər şəhərlərdə insanları diqqətlə müşahidə etdim. Onlarda aqressiv və depressiv hallara rast gəlmədim. Ofisiant işləyən gənclər, təmizlik xidmətçisi yaşlı adamlardan muzey və universitetlərdə çalışan ziyalılara kimi hər kəs rahatdır. Emosiya və komfortun nəbzini tutmağı bacarırlar. Elə yaşamaq da bu deyilmi?! Əlbəttə ki, bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri də öz yerində.

Avtomobil Budapeştdən Vyanaya doğru sürətlə şütüyərkən, nədənsə, Martin Mononun "Qırmızı çaydan qayıdarkən" hekayəsini xatırladım. Hekayənin süjeti Amerikanın cənubunda həkimlik edən Con Farrelin başına gələn yol əhvalatı üzərində qurulub. O aylı bir gecədə Amerikanın ən kasıb bölgəsi Qırmızı çaydan qayıdanda yolda avtomobili xarab olan bir qıza rast gəlir. Qız Amerikada xərçəng xəstəliyini müalicə edən, professor Morqanın bircə övladıdır. Avtomobilinin mühərriki xarab olan qız Con Farrrellə getməli olur. Onlar qısa yol macərasında bir-birinə isinişir. Con Farreldə qıza qarşı ən məhrəm duyğular baş qaldırır. O, qızı öz saflığı ilə hamını heyrətləndirən, şəkərə qoyulmuş limona bənzədir. Ancaq qəfildən qızın siqaret çəkmək arzusu hər şeyi alt-üst edir. Con heç özü də bilmədən, qeyri-ixtiyari alışqanını uzadır qızın siqaretinə. Centlmenlik işləri korlayır. Qız astaca siqareti qoyur çantasına. Maşını saxladır. Geri qayıdıb üzrxahlıq edir. Çərşənbə günü üçün sövdələşmələrinin baş tutmayacağını bildirir. Con Farrrel köhnə şevroleti ilə sürət yığıb ordan uzaqlaşır. Heç evinə də getmir. Sürətin verdiyi məstedici duyğu ilə naməlumluğa doğru şütüyür. Conun ağzından çıxan son sözlər isə hekayənin duyğu estetikasını işə salır. "Mənim dərim çox qara deyil. Dodaqlarım da çox iri deyil. Amma bunun əhəmiyyəti yoxdur. Mən zənciyəm".

Vyanaya çatana qədər bir neçə dəfə yolda dayanıram. Kənd və qəsəbələr bizimkilərdən o qədər də fərqlənmir. İncə fərq ondadır ki, fərd olaraq hər kəs öz həyət-bacasına səliqə-sahman verir. Yaşıllıq hər yeri bürüyür. Təmizlik yüksək səviyyədədir. Vyanaya daxil olanda ilk işim dondurma yemək olur. Vyana dondurması sənət işidir. Əvəzedilməz ləzzətdir. Ordan da Habsburqlar sarayına daxil oluram. Sonra katedral və kilsələri bircə-bircə gəzirəm. Möhtəşəm memarlıq abidələri var. Vyana Operası Avropanın incəsənət mərkəzidir. Böyük musiqi tarixi yatır orda. Vyana Universiteti məni ovsunladı. Ənənə və müasirliyin birləşdiyi təhsil mərkəzi. Dəhlizi, tələbələrin gözlərindəki öyrənmə və yaşamaq ehtirası və digər vacib xüsusiyyətləri ilə universitetdir. Həmin vaxt vyanalılarla ünsiyyətdə oldum. Avstriyalıların özlərini Avropanın ən intellektual və elit xalqı hesab etməklərinə haqq vermək olar. Musiqi sənəti bir yana, ədəbiyyata Kafka, Muzil, Brox və Sveyq kimi şəxsləri verən bir xalqı alqışlamaq olar. İstər ünsiyyət, istərsə də mədəni-intellektual səviyyələri çox yüksəkdir. Onu da deyim ki, Azərbaycan haqqında fikirləri olduqca yaxşıdır. Əla ölkə adlandırırlar Azərbaycanımızı.

Vyanadan Almaniyaya qədər bir çox şəhər və ölkələri gəzdim. Avropa yaşamaq üçün gözəl yerdir. Mədəniyyət və ədəbiyyat şəhərləri adamda yazmaq və mütaliə ehtirası yaradır. Ancaq Mirzə Fətəlinin Hatəmxan ağası demişkən, aramızda fərqlər var. Bir çox məsələdə çox inkişaf edə bilərlər. Ancaq bizim millətdə olan səmimi, gülərüz ünsiyyət mədəniyyətini orda görmədim. Bəlkə də fərdi yaşam duyğusundan qaynaqlanır. Özümüzü bütün millətlərdən üstün görmək üçün demirəm. Sadəcə bu millətin ürəkgenişliyi və qonaqpərvərliyinə başqa ölkələrdə rast gəlmək mümkün deyil. Hətta sənin yaşadığın qardaş ölkədə belə. Şəhərlər barədə çox yaza bilərdim. Hamısını yazsam, məktubun sərhədlərini aşam gərək. İndi yenə də qarışıq duyğular bürüyüb canımı. Təbəssüm dolu tramvay əhvalatı ilə yenə 90-cı illərin Bakısına gedirəm. Uşaqlıq necə çıxdı əlimdən. Nənəmi və babamı necə itirdik? İyirmi yeddi yaşım tamam olub artıq. Halbuki, on yaşımda doxsanıncı illərin sonunda yaşayırdım. Müharibənin ağır şəraitindən çıxmış bir ölkədə uşaq idik. Ancaq müharibə bizdə yox idi. Uşaqlıq oyunları ilə həyatın oyunları arasındakı sərhədlər itmişdi. İndi "Qarabağ müharibəsinin ədəbiyyatda inikası", "Keçid dövrünün problemləri" və "Mənəvi-ictimai yeniləşmənin çətinlikləri" mövzusunda mühazirələr deyirəm. O ağrıları uşaqlığımın da yerinə yaşayıram təzədən. Əziz dost, sağlıqla qal. Bu məmləkət gözəl, insanları ondan da gözəl, əziz. Heç yer və heç bir cəmiyyətlə müqayisəedilməyəcək qədər.

Ülvi BABASOY

21 iyul 2016,

Bakı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 11 avqust.- S.14-15.