Pəncərədən evə boylanan
balıq
Esse
Salam, balıqlar...
Füruğ Fərruxzad
Pəncərə
Baharı gözləmək
o qədər darıxdırıcı,
o qədər kədərli,
həm də o qədər qəribə hissdir ki... Hətta
qışın məşum
soyuğuna dözməkdən
daha kədərli... Hələ şaxtalı gecələrdə
baxışlarını pəncərəyə
dikib şəhərin
donmasına, ağacların
üşüməsinə, itlərin daldalanacaq axtarmasına tamaşa etməli, həyatın da sənə qarşı buz kimi soyuq rəftarını
yenidən xatırlamalı
olursan.
Amma yenə də hardasa, qəlbinin dərin guşələrindən
birində ümid adlı xırdaca bir köz qalır. Qəlbinə, həyatına, (həyətinə)
dolan soyuğa, yağan qara baxmayaraq, həmin közün hərarəti
səni donmağa qoymur, gözlə, gözlə deyir.
Söz vaxtına çəkər
- qışın elə
bu cür küləkli günlərinin
birində Səməd
Behrənginin "Balaca
qara balıq" hekayəsini oxuyurdum. Hekayədə balaca qara balığın
dünyanı dərkinə
varmaq niyyəti ilə yaşadığı
nohuru tərk edərək uzaq səfərə yollanmasından
bəhs edilir. Balaca balıq fiziki quruluşuna nəzərən
kiçik olmasına baxmayaraq, olduqca cəsarətlidir, o, qorxmadan
özünü düşmənin
qarşısına ataraq
mübarizə aparmaq əzminə malikdir.
Elə hekayənin sonunda da balaca
balıq dostunu xilas etmək üçün özünü
qurban verir... Bu sonluq məndə
qarışıq hisslər
yaratdı, sanki balaca balığın böyüklüyü, əzəməti
qarşısında hisslərim
kiçilməyə başladı.
Həmin anda mənə elə gəldi ki, balaca qara balıq
pəncərəmin o üzündədir,
mənə baxıb əl edir, gülümsəyir...
Səni xilas etməyə gəlmişəm,
deyir...
Amfibiya adam
Rus yazıçısı
Aleksandr Belyayevin "Amfibiya adam" əsərini oxumayan tapılmaz, ən azından dəfələrlə
nümayiş olunan eyniadlı filmi izləmişik. Əsərin süjeti İxtiandr
adlı gənc oğlanla (balıq-adam) Qutierre adlı qızın sevgisi üzərində qurulub.
İxtiandr okeanda yaşayır, körpə
vaxtı keçirdiyi
xəstəlik səbəbindən
atalığı cərrah
Salvator tərəfindən
əməliyyat edilərək
ağ ciyəri
balıq qəlsəməsi
ilə əvəz edilmiş və nəticədə orqanizminin
təbii imkanı onun suda-quruda yaşayanlar növü kimi ömür sürməsinə gətirib
çıxarmışdır. Lakin uğursuz sevginin nəticəsində
Qutierrenin nişanlısı
Zurita ilə baş verən insidentlər, təqiblər,
həbs edilərək
orqanizminə uyğun
olmayan şəraitdə
saxlanılması İxtiandrın
torpaqla, insanlarla birdəfəlik vidalaşmasına
gətirib çıxarır
və nəticədə
balıq-adam doğma okeana qayıdaraq ömrünün sonuna kimi orada yaşamalı
olur. İxtiandr - Amfibiya adam
da balaca qara balıq kimi həqiqətə qovuşmaq üçün
uzun məsafə, illər qət edir, yer üzünə,
zalım insanların arasına gəlir. Lakin həqiqət acıdır,
onu qəbul etmək, həzm etmək asan olmadığı kimi, qoruyub saxlamaq da əksər hallarda insanın (əslində bütün
canlıların) qüvvəsi
və cəsarəti xaricindədir.
Ətraf mühitin, təbiətin səni qəbul etməsi iki halda mümkündür, birincisi, sən ondan güclüsən və mübarizə aparırsan, bu halda o, öz məğlubiyyətini dərk
edir, gücsüzlüyünü
etiraf edir və geri çəkilir. Güzəştə getmək prinsipi ilə formalaşan xarakterinlə cəhd etdiyin ikinci halda səni qəbul edirmiş kimi davranır, əzizləyir, məqamı
çatdıqda isə
bütün vasitələrdən
istifadə edərək
"ərazidən" uzaqlaşdırır.
Yəni təbiət güclüləri
sevir, mübarizləri
dəstəkləyir. İxtiandrın mübarizə etməyə
həm mənəvi, həm də fiziki gücü, istəyi, bir sözlə potensialı var, lakin ətrafın
onu məhv etməyə, kənarlaşdırmağa
yönəlmiş hiddəti,
qəzəbi balıq-adamı
okeana qaytarır.
Okean qurudan daha nəcib, daha səxavətlidir, istər qonaq olsun, istər daimi sakin hər
zaman geniş qucağını açıb,
bağrına basmağa
hazırdır...
Bayaq balıqdan danışdım axı,
balaca qara balıqdan... Pəncərəmdən
boylanan, mənə baxıb gülümsəyən,
"mən dünyanı
dərk etdim, dostum" deyən balıqdan...
Balıq yaddaşı
Akvarium sahibi olan hər
kəs balıqların
maraqlı həyat tərzinin şahidi olub. Onların yem arxasınca
üzməsi, akvariumdakı
yosunların, dekorativ bəzək aksesuarlarının
aralarında gizlənmələri
həyat, yaşamaq uğrunda özünəməxsus
mübarizələrindən xəbər verir. Şüşəni barmağınla taqqıldadanda
dərhal yaxınlaşmaları
isə bir başqa aləmdi. Bəzən insanların balıq beyni, balıq yaddaşı kimi kiçiltmə mənasında
ifadə etdikləri ölçü vahidi əslində həqiqəti
əks etdirmir. Onların yaşayış tərzi,
hərəkət metodları
bu kimi fikirlərin
əsassız olduğunu
göstərir.
Balıqlar sükutun hərəkət
edən şəklidi. Səssizliyin içindən boylanan titrəyişdi, axtarışdı.
Balığın ömrü psixoloji
məqamlarla zəngin
həyat tərzidi.
Görüb duyduqlarını intuitiv olaraq yaddaşına yazan reflektiv canlıdı balıq.
Həm çoxalma forması, həm yaşayış şəraiti, həm də fiziki quruluşu onların fərqlənməsində başlıca
rol oynayır. Onlar həyata
iməkləyərək deyil
üzərək gəlir,
həqiqətə yürüyərək
deyil çırpınaraq
qovuşur. Hər iki
vəziyyətdə ikinci
halın nə qədər effektiv olduğunu söyləməyə
yəqin ki, lüzum yoxdu.
Balığın və
balıq-adamın qisası
Aleksandr Puşkinin "Rusalka"
(Su pərisi) dramını
ədəbiyyatda yenilik
hesab etmək olar. Əsər dəyirmançı qızı ilə knyazın sevgi hekayəsi fonunda başlasa da, knyazın qızı aldatması və nəticədə qızın
intihara cəhd etməsi hadisələrin
dramatikləşməsinə gətirib çıxarır.
Özünü suya atan qız Balıq-adama - Su Pərisinə çevrilir,
daha sonra isə su pərilərinin
çaritsası olur
(xalq arasındakı inama görə sevgisi səbəbindən
özünü suya atan qızlar su pərisinə çevrilir). Onun knyazdan
dünyaya gətirdiyi
qız da su pərisidir. İntiqam almaq məqsədi güdən çaritsa qızını knyaza qarşı düşmən
hissləri ilə böyüdür və bir gün onlar
- ata ilə qız qarşılaşarkən
qəm-qüssəli tale yaşayan
knyazın bədbəxtliyi
pik nöqtəyə çatır...
Beləliklə, slavyan mifologiyasının
personajı olan su pərisi obrazını ədəbiyyata
gətirən Puşkin
balıq-qızın qisasını
puşkinsayağı ustalıqla
qələmə almışdır.
Bu baxımdan
Viktor Astafyevin "Çar-balıq"
əsəri də unikallığı ilə
seçilir. Balıqçı İqnatiçin toruna düşən Çar-balığı kimsə
ilə bölüşməmək
üçün onu təkbaşına tutmağa
çalışması və
nəhəng balığın
gücünə duruş
gətirmədən suya
yıxılması yazıçını
əsərdəki məqsədinə
doğru yaxınlaşdırır.
Suda boğulan dəqiqələrdə
yaşamaq uğrunda mübarizə aparan İqnatiçin həyatı
kino lenti kimi gözləri qarşısından keçir,
istər incitdiyi insanlara, istər ovladığı balıqlara
qarşı etdiyi səhvlərə, günahlara
görə bağışlanması
üçün yalvarmağa
başlayır. İqnatiçin fikrincə çar-balıq
həyatın ondan günahları qarşılığında
aldığı intiqamdır.
Həyatda heç bir pislik, ədalətsizlik cavabsız qalmır, edilən hər bir əməl bumeranq şəklində geri qayıtmağa hədəflənir.
"Qisas
qanundur" deyib müdriklərdən biri. Qisas prosesi
- hətta sən bunu istəməsən belə, taleyin özü tərəfindən
icra olunacaqdır.
Balıqların qisası isə
bəlkə də qisasların ən dəhşətlisidir. Bu, həm də susqunluğun, sükutun qələbəsidir.
Sudan çıxmış balıq
Həvəssiz şəkildə telefonumun musiqi bölümünə baxıram. Əsasən klassik musiqilərdən və həzin melodiyalardan ibarət olan qovluqda bircə şən mahnının olmaması melonxolik əhvalımla tam uyğun gəlir. Sudan kənara çıxmış balıq kimi ümidsizlik içində çırpınarkən bu mahnılar yetir dadıma, dinləyib, ağlayıb unuduram dünyanı. Sudan çıxmış balıq kimi...
Həmişə düşünmüşəm ki, balıqların öz fəlsəfəsi var. Susmaq, həmin susqunluqla eyni zamanda ətrafa bir çox mətləbləri ötürmək. Bu fəlsəfi yükü, özü ilə dənizlərə, okeanlara, lap elə akvariuma daşıyan varlıqları anlamaq üçün susmaq gərəkdir. Susub izləmək.
Balıqlarla göz kontaktı zamanı düşünmək olar ki, sanki onlar həqiqətən də bizim daxilimizi görür, duyur, mənəvi yaxınlıq nümayiş etdirir. Bu mənəvi yaxınlığın səbəbi balıqların yaşadığımız sivilizasiyanın ilk hərəkət edən canlılarından biri olmasıdır bəlkə də.
Dünyaya yaşamaq, yaşlanmaq və öyrəndiklərimizi bizdən sonrakı nəslə ötürmək funksiyaları ilə gəlirik. Lakin, bir çox hallarda ətrafımızda mövcud olan insanların, digər canlıların, əşyaların, təbii və qeyri-təbii hadisələrin qarşılıqlı təsiri nəticəsində missiyamızı tamamlaya bilmirik. Məsələn, Behrənginin balığı cəsarətli olmaqla bərabər həm də ağıllıdı, çətin vəziyyətlərdən çıxış yolu tapmağı bacarır. İnsanlarda bu kimi keyfiyyətlərin kompleks halına nadirən rast gəlinir, o da qəhrəmanlarda. Hə, balaca balıq da qəhrəmandı axı. Yaşadığı mühütin, həmtaylarının, əsərin, yazıçının qəhrəmanı.
Qarmaqarışıq düşüncələrin ağuşunda ikən gözüm yenə pəncərəyə sataşdı, balaca balıq hələ də əl edir, gülümsəyir, "səni xilas etməyə gəlmişəm, dostum" deyirdi...
2018, fevral
Xatirə NURGÜL
Ədəbiyyat qəzeti. - 2018.-18 avqust.-
S.9.