"Xudaya, bu cənabların ağzından

nə qədər nalayiq sözlər çıxıb!"...

Daha "bir nəzər". Səhv nəzərləri sərf-nəzər etmə vaxtı

Əvvəli ötən saylarımızda

Ziya Paşaya, Namiq Kamal, Əli Süavi, İbrahim Şinasi və digər tənzimatçılara tək bir ədib kimi yox, Osmanlı imperiyasının müasirləşməsi uğrunda gedən ölüm-dirim mübarizəsinin öncülləri, təkanvericiləri, "Zəfərnamə"yə isə bu mübarizənin bədii proqramı kimi baxanda cəmiyyət həyatında həcvə ayrılan missiyanı obyektiv qiymətləndirmək, onun fikir plüralizminin bəlkə də yeganə qaynağı olması fikri ilə razılaşmaq xeyli asanlaşır.

Həcv, həmişə çıxılmazlığın, məcburiyyətin şeiridir. Amma hər bir halda şeirdir! Seyid Əzim Şirvaninin aşağıdakı misralarına diqqət yetirək:

Qəribə sirrdir, artıbdı Bakidə şair,

Edillə şerə həvəs, feli tərk edən fail.

Nəinki bir Bakı, ondan Şamaxı bədtərdir

Olubdu şairi-ustad hər yetən kahil.

Bu qoşabeyt ustad sənətkarın tanınmış şair Məhəmməd Ağa Cürmiyə yazılan bir həcvə cavabındandır. Seyid Əzim Mirzə Əbdülxalıq Yusifin həmin həcvinə bir yox, iki cavab yazıb və bunun özü də kiçik göstərici deyil. Yusif Bakı şairlərinin gənc nəslinə mənsub olsa da, Cürmi, Cənnəti, Müsəvvir və Rza kimi ağsaqqal müasirlərini həcv etməklə ad çıxarmışdı (N.Qarayev), Seyid Əzim isə "şəramədi-dövran" kimi bununla razılaşmırdı. Amma nə qədər hiddətlənsə də, gətirilən misaldan gördüyümüz kimi, qəzəbini cilovlaması, özünü ələ alıb Yusif səviyyəsinə endirməməsi, nəsihət yolu tutması Seyidin böyüklüyündən xəbər verir:

Bu şeirdən qərəzim Yusifə deyildir həcv

Rəva deyil ki, yazam mən kəlami-latayil.

Vəli mənim qərəzim, moizə, nəsihətdir

Qəbul edər bu nəsihətləri olan kamil.

"Şamaxının təzə bəylərini həcv" şeirində bir-iki yerdə "gül vurmaqdan" özünü saxlaya bilmir:

...Birisi ol Hacı Əhməddi ki, var sahibi-riş

Yaxşı eşşəkdi, vəli yoxdu onun palani (...)

Bir yetim tifl idi, ... açıq, başı keçəl

Küçələrdə dolanırdı, yox idi tumani.

"Quba təziyədarları və xeyməni qarət edənlərə" həcvini isə birbaşa "köpək oğlu" rədifi ilə yazır:

Hər növ ilə ki, bidətə siz mürtəkib olduz

Yazdıq onu naçar şəriət, köpək oğlu.

(Qeyd edək ki, Zakirin də eyni rədifli həcvi var, amma müqayisə etsək görərik ki, Seyid Əzimin şeirini, ən azı, bəhr və qafiyə fərqinə görə Zakirə nəzirə saymaq olmaz:

Var özgə vilayətdə də tək-tək köpək oğlu,

Hədsizdi bu viranədə bişəkk köpək oğlu.

Məşhur məsəldir ki. bitər ot kökü üstə

Səgdən törəyən axır olar səg köpək oğlu.)

Bir sözlə, həcvin cazibə gücü - gözəlliyi də, çirkinliyi də bəzən incə təbəssüm, bəzən də qəhqəhə doğuran kəskin ifadə tərzindədir, - desək, həqiqətə müğayir olmaz. Bu baxımdan Baki, Xəyali, Suni, Nabi kimi nisbətən əvvəlki əsrlərdə yaşamış sənətkarlarla Şair Əşrəfin, Rza Tevfiqin, Neyzən Tevfiqin həcvləri arasında fərq yalnız bədii qüdrətin (tərki-ədəbliyin özünün belə "məzmun" deyilən daxili cövhəri, incə, lakin tutarlı ifadəsi) dərəcəsi, inkişaf səviyyəsi ilə ölçülə bilər. Bakinin Əmiriyə həcvlərində belə misralarla tez-tez rastlaşırıq: "Kəndisi silər b... saçı-sakkalıyla", "Sən anunçün g... yırtar isən, ol olmaz" və s. Bu bir bəsit və vulqar ifadə tərzidir, estetik təsir gücü yox dərəcəsindədir. Şair Əşrəf (1847-1912) isə onu İzmirdən uzaqlaşdırmaq üçün Sivrihisara qaymakam göndərmək istəyən Kamil Paşaya xitabən deyir:

Beni Sivrihisara merhamet eyle, oturtturma

Kerem kıl Akhisarı,

dersen İzmirden irak olsun.

Mücerred bir hisara

gönderilmekse eger maksad,

Efendim, başı sivri olmasın da, bari ak olsun.

Burada, ağır, təhqiramiz ifadə yoxdur, amma çoxmənalılığa ("oturtmaq" sözünün "vəzifəyə təyin etmək" anlamına) əsaslanan incə bir kəskinlik görürük ki, həcvin canı, "məzmun"u da elə bunda üzə çıxır. Şair Əşrəf həcv üçün "məzmun"un (mövzunu təşkil edən hadisə və ya predmeti bədii gülüş hədəfinə çevirməyə imkan verən başlıca məcazi ifadənin) mütləq şərt olduğunu qətiyyətlə bildirir:

Eylemem ölsəm də kizbi ihtiyar

Doğruyu söyler gezer bir şairim.

Bir güzel mazmun bulunca Eşrefa,

Kendimi hicv eylemezsem, kafirim!

Əslində, tək həcvin deyil, bütün şeirlərin cazibə qüvvəsini elə "məzmun" (fikrin bədii-estetik əsaslandırılması üçün tapılan qeyri-adi vasitə və ifadələr) təşkil edir. İsmayıl bəy Qasprinski Seyid Əzim Şirvaninin həcvlərindən bəhs edərkən bunu "şirin bir zəhər" adlandırır: "...şeir və qəzəlləri nə mərtəbədə nazik və lətafətli isə həcv və gülgüləri dəxi şu nisbətdə ağu və ötkündür, ya ki, tatlı bir zəhərdir". Bu obrazı inkişaf etdirsək, deyə bilərik ki, Qasım bəy Zakirin ("Divanbəyiləri həcv", "Hüseyn bəyi həcv" və s.), Mirzə Mehdi Şükuhinin ("Dər həcv ağa Əbdüşşükr Marağayi vəkili-marafiə", "Əttar"), İskəndər ağa Şairin ("Ay molla"), Mirzə İsrafil Mahirin ("Molla Səhbanın oğlu Taibin həcvi"), habelə XIX əsr Osmanlı (Namiq Kamal, Ziya Paşa, Müəllim Naci, Əbdülhəq Hamid, Süleyman Nazif...) və özbək şairlərindən Zakircan Firqətin (1858-1909), Məhəmməd Şərif Gülxaninin (1770-1820), Məxmurun (vəf. 1844) müxtəlif mövzulu həcv və taziyanələrində "şəkər"in müqabilində "zəhər" yüzdəbir nisbətindədir və əgər söhbət sənətdən gedirsə, belə də olmalıdır. Misal üçün, Seyid Əzimin "Qazi Hacı Molla Məhəmməd Məlikkəndliyə" həcvinə diqqət yetirək:

...Görmüşəm xitteyi-İslamdə bihəd qazi,

Var hər mülkdə yüz mollavü həm səd qazi,

Rəsmi-qanundu əzəldən ki, olur bəd qazi,

Leyk mən görməmişəm bir belə mürtəd qazi,

Hansı qazi?- desələr, Molla Məhəmməd qazi.

Vəh nə qazi ki, ləin, ibn ləin, ibn ləin...

Seyid Əzimin bütün yaradıcılığında xüsusi amansızlığı ilə seçilən bu şeirdə belə, ifadə tərzinin bədii şirinliyi oxucunu elə cəlb edir ki, "mürtəd" və "ibn ləin" kimi ağır təqdimatlar (hətta sonuncunun üç dəfə təkrarlanması) da arqo, təhqir kimi yox, obyektiv qiymətləndirmə üsulu kimi qəbul olunur. Bu xüsusu nəzərdən qaçırmasaq, başda Həsən bəy Zərdabi olmaqla "Əkinçi" qəzetinin görkəmli yazarları Əsgər ağa Gorani və Nəcəf bəy Vəzirovun həcvə münasibətini daha düzgün anlaya bilərik. Bəzi araşdırmaçılardan fərqli olaraq, bizə belə gəlir ki, onlar həcvi "anadangəlmə" əlamətinə- abırsızlıq ünsürünə görə yox, bunun "dozasının" artıqlığına görə qəbul etməmişlər. 1876-cı ildə Mirzə Əli Əskər adlı bir nəfər (onun Qarabağ şairlərindən Mirzə Ələskər Növrəs olduğunu ehtimal edənlər də var - N.M.) gəncəli Mirzə Mehdiyə (bəlkə də Mirzə Mehdi Nacidir? - N.M.) həcv yazmış, Mirzə Mehdinin cavabını öz qəzəlləri ilə birlikdə o zaman Moskvada ali təhsil alan Gorani və Vəzirova göndərmişdi. Onlar isə, görünür, Azərbaycanda həcv aludəçilərinin çoxluğunu nəzərə alaraq, Mirzə Əli Əskərə cavablarını qəzet vasitəsilə yayımlamış, ictimailəşdirmişdilər. Gorani yazır: "...bu həcvlər barəsində artıq danışmağı özümüzə eyb hesab edib, ərz edirik ki, siz çəkən zəhmət nahaq zəhmətdir" (R.Hüseynov). Vəzirov isə qəzetin 22 dekabr tarixli sayında Mirzə Əli Əskərin və Mirzə Mehdinin həcvlərindən heyrətini belə izhar edir: "Xudaya, bu cənabların ağzından nə qədər nalayiq sözlər çıxıb!"...

1877-ci ilin mayında çap etdirdiyi başqa bir məqaləsində isə N.B.Vəzirov yenidən həcv məsələsinə qayıdaraq yazır: "Məsələn, 30 il bundan əqdəm cənab Zakir mərhum Qasım bəy Qarabaği yazan həcvlərə baxan görər ki, onların təfavütü çoxdur. Doğrudur, cənab Zakir də çox vaxtda boş sözlər, məsələn, bir başmaq itmək üstə danışıb, amma yenə onları oxumaq olur. Lakin indi yazılan həcvlər məst olan çəkməçi danışığına oxşadığına nə ki onları çap etmək olmur, hətta adam olan kəs onu oxuyanda əti ürpəşir". Müəllifi narazı salan, aydın görünür ki, ümumən həcv yox, həcvlərdə "ət ürpəşdirən" sözlərin çox işlədilməsidir.

Digər tərəfdən, Zakir haqqında deyilənlər onu göstərir ki, mütərəqqi fikirlərə yiyələnmiş bütün XIX əsr ziyalıları kimi, bizim maarifçilər də həcviyyatın ictimai mündəricə ilə yüklənməsini arzulayır, ürəklərindən onun öz yerini Avropa tipli satiraya tərk etməsi keçirdi. Səbəb budur ki, ədəbi fikirdə cəmiyyət hadisələrinə diqqət artıb; bədii müdaxilə yolu ilə ictimai problemlərin aradan qaldırılacağına inam yaranıb. Hələ XVII əsr Osmanlı şeirində ictimai motivli həcv-qitələrin müşahidəçidə "satirik şeir" təəssüratı doğurduğunu yuxarıda qeyd etmişdik. Həcvin satiradan fərqi nədədir? Qərb tipli satirik şeirə verilən ümdə tələblərdən biri onun ictimai mündəricə daşımasıdır. Bu, müstəsna dərəcədə önəmli tələbdir, amma yeganə tələb deyil. Həcvlə müqayisə yeni satirik şeirin (türk-İslam poeziyasında bu şeirin ilk kamil ustadı Mirzə Ələkbər Sabirdir) digər xüsusiyyətlərinin də aşkara çıxarılması üçün əlverişli şərait yaradır. Həcvin "ünvanlı" şeir olduğunu söyləmişik. Bu o anlama gəlir ki, həcv konkret bir fərdi hədəfə götürür və onu rüsvay etmək məqsədi güdür. Bu hədəf Nabinin Hələb ruhanisi Əbdül Həlimzadəyə, Əhməd Paşaya söylədiyi həcvlərdə olduğu kimi adı, əsli-nəsəbi ilə, yeri-yurdu ilə dəqiq nişan verilir. Bəzi hallarda isə hədəf belə yerli-yataqlı göstərilmir, amma verilən işarələr o qədər aydın olur ki, adın çəkilməsinə ehtiyac qalmır. Bu zaman türk şairi Sami Arpaəminzadənin bir dövlət məmuruna ünvanlanmış həcvində olduğu kimi bir-iki əlamət sadalanır (həmin şeirdə: həcv edilən şəxsin vəzifə təyinatının ölkədə vəba epidemiyası ilə eyni vaxta təsadüf etməsi, Urfadan olması və s.) və həmin əlamətlər əsasında da hədəfin kimliyi oxucuya aydın olur. Başqa sözlə, həcvin hədəfinin, eləcə də səbəbinin məlum olması bu şeirlərin imperativ xüsusiyyətidir. Və deməli, həcv həm də situativdir, konkret bir hadisə ilə əlaqədardır, hətta o dərəcədə əlaqədardır ki, həmin hadisəni bilmədən həcvi doğru-dürüst anlamaq belə mümkün olmur. Bu cəhətdən həcv lətifələri xatırladır və əksər hallarda lətifə kimi nəql edilir.

Davamı gələn sayımızda

Nizaməddin MUSTAFA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 1 dekabr.- S.28.