Kərkük və Azərbaycan ədəbiyyatı soylu, köklü bir ədəbiyyatdır

"Ədəbiyyat qəzeti"nin "Müzakirə saatı"nda

"Ədəbiyyat qəzeti"nin "Müzakirə saatı"nda mövzu Kərkük-Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Müzakirədə iştirak edirlər: Kərkükdə "Türkman eli" jurnalının və "Türkman eli" qəzetinin baş redaktoru Nicat Kövsəroğlu, Ankarada Türkman Mədəniyyət Mərkəzinin sədri, şair Mustafa Ziya, İraq Türkman Jurnalistlər Cəmiyyətinin sədri, şair Şəmsəddin Kuzəçi, əməkdar elm xadimi, professor Qəzənfər Paşayev, "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Azər Turan və filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimova.

Elnarə Akimova: - Hər birinizi "Ədəbiyyat qəzeti"nin redaksiyasında salamlayırıq. Kərkük ədəbiyyatı bizə hər zaman doğma olub. Qəzənfər Paşayev bu iki ədəbiyyatın doğmalaşmasında, tanıdılmasında vasitə rolunu oynayıb. Buyurun, Qəzənfər müəllim, qonaqlarımızı təqdim edin.

Qəzənfər Paşayev: - Böyük məmnuniyyətlə. Mənim ürəyimə yaxın, sol tərəfimdə əyləşən Nicat Kövsəroğlu bəydir. Nicat bəy Kərkükdə "Türkman eli" jurnalının və "Türkman eli" qəzetinin baş redaktorudur. Oradakı ədəbi mühitdə nə yenilik olursa, bu kişinin dərgisi və qəzeti vasitəsilə məlumat alırıq.

İkinci qonağımız Mustafa Ziya bəy. Mənin çox hörmət bəslədiyim böyük insan, böyük ziyalıdır. Ankarada İraq-Türkman Mədəniyyəti Mərkəzinin direktorudur. Bu saat Kərkük ellərində, İraqda nə qədər mədəni hadisə varsa, hamısının başında bu kişi durur. Hətta məktəblərə də cavabdehdir.

Mustafa Ziya: - 350 məktəb.

Qəzənfər Paşayev: - Bəli, onlara da cavabdehlik edir. Kitabların nəşri, yayılması, göndərilməsi, hamısında Mustafa Ziyanın böyük rolu var. Mustafa Ziya həm də şairdir. Gözəl şairdir, bəzi şeirlərini "Ədəbiyyat qəzeti"ndə də vermişdik. "Su" şeirini də vermişdik. Füzulinin 500 illik yubileyində İraqa gedəndə orada iki nəfər - Əbdüllətif Bəndəroğlu və Mustafa Ziya qonaqları qarşılayan, bütün əziyyəti öz çiyinlərində daşıyan adamlar idi. Hətta Anar müəllim, Yaşar Qarayev, Ayaz Vəfalı, Sabir Rüstəmxanlı və mən Əta Tərzibaşının - o böyük insanın hüzuruna getmişdik.

Elnarə Akimova: - Qəzənfər müəllim, 1994-cü ildə idi səhv etmirəmsə. Çünki o vaxt namizədlik işimlə bağlı mətbuatı izlərkən məlumata rast gəlmişdim. İndi siz o məsələyə toxununca, xatırladım.

Qəzənfər Paşayev: - Bəli, onda Mustafa bəy bizi Ətabəyin hüzuruna apardı və o çox sevindi. Anar müəllim ona Yazıçılar Birliyinin fəxri üzvlük vəsiqəsini də təqdim etdi. Çox qəribə adam idi. Vaxtilə, Məmməd Arif Dadaşzadə akademiyanın vitse-prezidenti və humanitar elmlər üzrə akademik katib olanda məni çağırdı. Və dedi ki, Tərzibaşı haqqında çox yazmaq lazımdır. Və biz yazdıq. Mən kitablar da buraxırdım. Onda deyilirdi ki, o, akademiyaya fəxri üzv seçilsin, etiraz elədi. Xüsusən də Səddam Hüseyn rejiminin başlanması vaxtı bu çox qorxulu idi. Kim yenilik edirdisə məhv edilirdi. Sübhi Saatçının gözəl bir deyimi var. O bildirir ki, biz Əta Tərzibaşıya layiq olduğu qiyməti verə bilmirik. Çünki qorxurduq. Qorxurduq ki, birdən başına bir iş açarlar. Bu səbəbdən də ona münasibət fərqli olub. Mustafa bəyin də xətrini çox istəyirdi.

Və nəhayət, Şəmsəddin Kuzəçi, elə bir insandır ki, bütün qapıları aça bilir. Ona mənəvi hüququ, haqqı var. Həmişə çalışıb işləmiş, xidmət göstərmişdir. Bax bu otaqda Bəndəroğlu ilə görüşmüşdük. Bəndəroğlu dedi ki, biz Qəzənfər müəllimlə qapıları açdıq, istəməzdim o qapılar qapansın. Yəni o əlaqələri nəzərdə tutur, kəsilməsini istəmirdi. Bax bu qapıların qapanmamasında rolu olan insanlar bunlardır. Mən də çox sevinirəm ki, onlar buradadır. Nicat Köksal bir kitab buraxıb və hər səhifəsində mənim adım çəkilir. Çünki Əta Tərzibaşının kitablarını çap edir və onlardan bəhs edərkən qeyd olunur ki, Bakıda bu kitabı Qəzənfər Paşayev buraxıb. Digər kitabda da görürsüz ki, bu məsələlər göstərilib. Xidmət heç vaxt itmir, həmişə nəzərə alınır.

Elnarə Akimova: - Məni maraqlandıran bir məsələ var. Burada Kərkük ədəbiyyatı Qəzənfər Paşayevlə tanınıb. Bəs orada Azərbaycan ədəbiyyatının siması, tədqiqatçısı olan kimsə varmı?

Şəmsəddin Kuzəçi: - Əlbəttə ki, vardır. Bizdə çoxsaylı kitablar da çıxıb - Azərbaycan şairləri haqqında. Bundan başqa, bizim dəyərli xocamız Qəzənfər Paşayev və digərləri haqqında kitablar nəşr olunub. Təxminən 10-15 kitab buraxılıb. Birinci kitab Xeyrulla Kazımındır. Müasir Azərbaycan şairlərinə həsr olunub. S.Rüstəmdən, o dövrdən başlayaraq müasir dövrədək olan müəllifləri əhatə edir.

Azər Turan: - Ümumiyyətlə, Kərkük ədəbiyyatı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı heç ayrı olmayıb. 1918-ci ilə qədər, yəni Birinci Dünya müharibəsinə qədər bu ədəbiyyat bütövdür. Parçalanmalar sonra başladı. Kərkükdə, Bakıda və Təbrizdə ortaq bir ədəbiyyat yaranıb. Heydər Əliyevin gözəl bir sözü var: "Tarixi araşdıranda gördüm ki, Güney Azərbaycan, Quzey Azərbaycan və İraq türkmanları bir bütövün parçalarıdır". Elnarə xanım, məsələ burasındadır ki, Füzuli həm İraq türkmanlarının şairidir, həm də bizim. Nəsimi həm bunların şairidir, həm də bizim.

Qəzənfər Paşayev: - Biz Füzuliyə öz şairimiz deyəndə onlar heç vaxt incimirlər və əksinə.

Azər Turan: - Çünki eyni kökdənik, eyni xalqıq. İndi "Evlərinin dalı yonca", "Yar bizə qonaq gələcək", yaxud "Ay qız heyranın ollam" mahnısı kimin olsun? Onlarınmı, bizimmi? Əlbəttə, hər iki tərəfin.

Mustafa Ziya: - Kərkük ədəbiyyatı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı soylu, köklü bir ədəbiyyatdır. Ortaq ədəbiyyatımızı, ortaq ədəbi nümunələrimizi araşdırdım. Xoyratların şəkli xüsusiyyətlərini tədqiq etdim. Müəyyən etdim ki, 100 il əvvələ qədər xoyrat və bayatının morfoloji xüsusiyyətləri eyni olub. Ayrıldıqdan sonra isə azacıq dəyişikliklər baş verib. Məncə, bunlar araşdırılsa, aradakı fərqlər elmi tədqiqat formasında təhlil edilsə, yaxşı olardı. Ortaq cəhətlərimiz çoxdur.

Azər Turan: - Ortaq olmayan cəhətimiz yoxdur.

Qəzənfər Paşayev: - Baxın da, danışıqlarında bir fərq görürsünüzmü?!

Elnarə Akimova: - Yox, çox doğmadı.

Qəzənfər Paşayev: - Bəndəroğlunun xidməti çox oldu. Demək o, Mədəniyyət Nazirliyində, bunlar İnformasiya Nazirliyi deyirlər, Azərbaycan haqqında 10-dan artıq kitab buraxdı. Hələ mənə qədər, məni çap edənə qədər. 1995-ci ildə "İraq-türkman folkloru" kitabımı buraxdı. 96-cı ildə ərəb dilinə tərcümə edərək "Altı il Dəclə Fərat sahillərində" kitabımı çap etdi. Elçinin 10 hekayəsini çap edib.

Nicat Kövsəroğlu: - Nəbi Xəzrinin, Bəxtiyar Vahabzadənin kitabını hazırladı.

Elnarə Akimova: - Bunlar neçənci illərdə çıxıb?

Nicat Kövsəroğlu: - 80-ci illərdə.

Qəzənfər Paşayev: - XXI əsrdə isə Rəsul Rzanın "Ağlayan çox, gülən hanı" və Elçinin "Mahmud və Məryəm"ini mənim "Elçinin sənət dünyası" adlı genişhəcmli giriş məqaləmlə buraxdı.

Elnarə Akimova: - Qəzənfər müəllim, Yaşar Qarayevin vaxtında çoxcildlik Azərbaycan folkloru antologiyası hazırlanırdı. Səhv etmirəmsə, onun bir cildi Kərkük ədəbiyyatına həsr olunmuşdu.

Qəzənfər Paşayev: - Yaşar Qarayevlə Sübhü Saatçı. Folklor üzrə nə varsa məndən götürüblər və aşağıda qeyd ediblər ki, bunlar Qəzənfər Paşayevin araşdırıb üzə çıxardığı xalq ədəbiyyatı nümunələridir.

Elnarə Akimova: - Yaşar Qarayev əbəs demirdi ki, Füzuli İraqdan, İraq Kərbəladan, Kərkük isə bizim nəsil üçün Qəzənfər Paşayevdən başlayır. İstərdim Mustafa bəyə ünvanlayım bu sualı. Mustafa bəy türk amilinin formalaşmasında Azərbaycan-Kərkük əlaqələrinin böyük mövqeyi olub. Bu gün bu əlaqələr nə yerdədir? Müstəqillik dönəmindən, sovet dövrünün buxovları qırıldıqdan sonra bir fərq oldumu? Zəiflədi, yoxsa daha da gücləndi?

Mustafa Ziya: - Əlbəttə ki, gücləndi. Sovet dövründə və Səddam Hüseyn dönəmində də yalnız Əbdüllətif Bəndəroğlu gəlib-gedə bilirdi. Əlaqələr, sadəcə, onun vasitəsilə yaranırdı, çünki dövlətdə xüsusi bir vəzifəsi var idi.

Qəzənfər Paşayev: - O, Mədəniyyət Nazirliyində İraq-Türkman departamentinin müdiri idi. Çox böyük vəzifə idi. Elə bil nazir müavini. Onda çox istifadə etdik, əlaqələr qurduq.

Mustafa Ziya: - Ondan sonra 2000-ci ildə yenidən çalışmalara başladıq. 2001-ci ildə Türkman Mədəniyyət Ekspozisiyasının açılışını da etdik. Eksponatlar Qəzənfər müəllimin topladığı Kərkük mədəniyyət materialları idi. Bu, Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində baş tutdu. O zaman hələ Səddam varıydı. Bir az problem də yaşadıq. Çünki bizi qəbul etmirdilər. Səddam İraq türkmanlarını qəbul etmirdi. Söhbət 2001-ci ilin iyulundan gedir. 2003-dən sonra, yəni Səddamdan sonra daha rahat oldu. Çox sayda mədəniyyət insanları, elm adamları, ədəbiyyatçılar gəlib-gedirlər. Məsələn, indi Nicat əfəndi gəlib. Daha əvvəl Məhməd Bayat burdaydı.

Qəzənfər Paşayev: - Faik Fuat Köprülü gəlmişdi. Məhməd Bayat tez-tez hər yay gələrdi. Tuz-Xurmatuda partlayış nəticəsində öldü.

Mustafa Ziya: - Bəli, Faik Köprülü gəlmişdi. Biz də dəfələrcə gəlmişik. Kərkükdən sənətkarlar gətirib, Qəzənfər müəllimin köməyi ilə "Kərkük gecələri" keçirmişik. Buradan İraqa gedənlər oldu. Orada "Füzuli ikinci Şərq festivalı"na gedənlər, iştirak edənlər oldu. İndi əlaqələr daha yaxşı səviyyədədir. Ancaq bu əlaqələri daha genişlətmək üçün daha çox gənclərə də yol vermək, fəaliyyətlərini önəmsəmək lazımdır. Çünki bizdən sonra birilərinin bunları davam etdirməsi lazımdır.

Elnarə Akimova: - Cavanların içində belələri varmı? Bu sahəyə maraq hansı səviyyədədir?

Şəmsəddin Kuzəçi: - Bunu mən davam etdirim. Mustafa bəy daha geniş şəkildə ifadə etdi. 2000-ci ildə yaranmış dünya Gənc Türk Yazarları Birliyinin mərkəzi Bakıdadır. Əkbər Qoşalının rəhbərliyi ilə yaranmış qurumda 15 il həm başqan köməkçiliyi, həm də beynəlxalq koordinator vəzifəsini icra etmişəm. İraq türkmanlarının gənc şairlərini Azərbaycana tanıtmaq, Azərbaycanı onlara tanıtmaq üçün onun bir şöbəsini İraqda, daha doğrusu, Kərkükdə açdıq. Türkiyədə də onun bir şöbəsini açdıq və 18 il içərisində "İraq türkman ədəbiyyatı" ilə əlaqəli Azərbaycan Birliyi adına 8 kitab çap etdirdik. O səbəbdən 2003-cü ildə bir neçə gənc şairi Azərbaycana gətirdik, Azərbaycandan Kərkükə, Ərbilə gedənlər oldu. 2013-cü ildə həm Azərbaycandan, həm də Türkiyədən 7-8 şair İraqa, Bağdada, Kərbəlaya, Nəcəfə getdi və Füzuli festivalını keçirdik. İndi bu əlaqələr bu günə qədər davam edir. Tədbirlərə sizlər gəlirsiz, bizlər gəlirik. A.Bəndəroğlu ilə Abbas Zamanov zamanında bu işi Rəsul Rza, Rəsul Rzanın isə fəaliyyətinin davamını Qəzənfər Paşayev gerçəkləşdirdi. Görülən işlər 50 ildir ki, bu körpüləri möhkəm saxlayır. İndi biz - gənclər onların yolunu davam etdiririk, əlaqələrin möhkəmlənməsinə çalışırıq. Əkbər Qoşalı, Rəsmiyyə Sabir var. Türkoloji bölümündə oxuyan, çalışan gənclər var ki, yeni layihələr həyata keçirirlər. Məsələn, Kərkük şairlərinin - 65 türkman şairinin əsərlərini. İnşallah gələn ay nəşr olunacaq. Bundan başqa, mənim, Rəsmiyyə Sabirin Kərkükdə şeir kitabları çap olundu. Bütün bunlar öz imkanlarımızla baş verdi. Qəzənfər müəllim, mənim son şeir kitabımı burada çap etdirdi. Əslində, böyük layihələrimiz də var. Bir fikrimiz var ki, hələ heç yerdə səsləndirməmişik. Biz 2000-ci ildən indiyə qədər, təxminən 15 dəfə Azərbaycana gəlmişik. Bu səfərlərimizi bir kitab halına gətirmişik - "Kərkükdən Azərbaycana". Qəzənfər müəllim bunu gözdən keçirsin, ön söz yazsın. Burada 15 səfərimizi, gəlib gedərkən keçirdiyimiz görüşləri, görülən işləri yazmışıq. Dövlətin yüksək səviyyəli nümayəndələrindən tutmuş, ən adi insanlarla olan görüşlərimizi də yazmışıq. İnşallah tezliklə ərsəyə gələr.

Mustafa Ziya: - Bayaq Elnarə xanım soruşdu ki, Azərbaycanda Kərkük mədəniyyətini, ədəbiyyatını Qəzənfər müəllim təqdim edir, bəs Kərkükdə? Təəssüf ki, Kərkükdə Azərbaycan mədəniyyətinin təmsilçisi yoxdur. Orada Azərbaycanla bağlı 15 kitab, bir də mən və doktor Əli bəyin "Xoyratlar-bayatılar" kitabı nəşr olunub. Əslində, daha çox işlər meydanda olmalıdı.

Qəzənfər Paşayev: - Doktor Əli Əbdüllətif Bəndəroğlunun qardaşı idi, burada kimya üzrə aspirantura qurtardı, müdafiə etdi. Yoldaşı da APİ-nın dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirdi. Bəndəroğlunun kürəkəni Cəlal Polat yazıçıdır. "Kitabı-Dədə Qorqud"u ərəb dilinə tərcümə edib. Böyük bir ön söz də yazıb. Ərəb dünyasında Dədə Qorqudun tanıdılmasında mühüm rolu olub. Demək istədiyim odur ki, bir çox işlər gedir. Cəlal bir ay öncə qonağım oldu.

Azər Turan: - Şəmsəddin bəy, məlumdur ki, ortaq ədəbiyyatımız var. Şəxsən mənə görə, mənim fikrimcə, ədəbi zövqü inkişaf etmiş hər bir kəs istərdi ki, onun Nəsrin Ərbil kimi şairi olsun. Bunu danmaq olmaz. Lakin Nəsrin Ərbil şeiri elə bil orada qəribdir, təkdir. Bəlkə də, var, biz bilmirik. Çünki bizim o ədəbiyyatı cərəyanlar rakursunda öyrənmək imkanımız yoxdur. Bunu necə öyrənə bilərik? Nəsrin Ərbilə qədər və ondan sonra modern Kərkük şeiri, İraq türk poeziyası barədə Azərbaycanda bilgilər çox azdır. Nəsrin Ərbil modern cərəyanı başladıb. Sonra bu davam edibmi? İraq türk şeirində cərəyanlaşma varmı?

Şəmsəddin Kuzəçi: - Təbii ki, var. Çünki biz "Türkman eli" Mədəniyyət Mərkəzi olaraq, hansı ki, Mustafa bəylə o quruluşun başındayıq. Orada iki bölmə var - təhsil və mədəniyyət. Mədəniyyətin başında mən olduğum üçün incəsənət, mədəniyyət məsələlərini daima diqqətdə saxlayırıq. Xüsusən də, əvvəlki şairlərimizin, ağsaqqallarımızın yaradıcılığını. Nəsrin Ərbil çox istedadlı qadın şairlərimizdəndir. Onunla əlaqədar tədqiqat işləri veririk. Yaradıcılığını öyrənməyi Fatma Salihi adlı bir magistr tələbəyə tapşırdıq. Hazırda o, Kərkük Universitetində türkologiya bölməsində öyrətim görevlisi kimi çalışmaqdadır. Tədqiqat işini yekunlaşdırdı və universitetə təyin olundu. Nəsrin Ərbil kimi bir çox şairimizin yaradıcılığı diqqətimizdədir.

Azər Turan: - Amma bu gün Kərkükdə Nəsrin Ərbil miqyasında başqa şairlər varmı?

Şəmsəddin Kuzəçi: - Təbii ki, var. Məsələn, Mustafa bəyin bacısı var Kadriye Ziyayi - modern şairlərdəndir. Bağdadda Məhmət Ömər var. İstanbulda Kamal Bayatlı vardır.

Azər Turan: - Bir türk alimi "Ədəbiyyat qəzeti"inə İstanbuldan bir yazı göndərmişdi. Tuzhurmatulu Adnan Assafoğlunun "Mursa Ali dastanı" barədə. Məqaləni dərc etdik. Assafoğlu poemanı Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poemasına nəzirə kimi yazmışdı. Çox istərdim ki, belə poemalar Azərbaycanda da çap olunsun.

Şəmsəddin Kuzəçi: - Azərbaycanda Fövzü Əkrəmin "Azərbaycan dastanı" kitabını rəhmətlik Vaqif Arzumanlı çap etdirmişdir. Azərbaycanı görmədən yazmışdı.

Elnarə Akimova: - Azər müəllim bu yaxınlarda Özbəkistana getmişdi. Səfər təəssüratı kimi qələmə aldığı "Özbəkistan qeydləri"ndəki bir ifadə diqqətimi cəlb etdi: "Özbəklər orta bir avropalı olmaqdansa, üstün bir asiyalı olmağın qürurunu yaşayırlar". Bəs Kərkük ədəbiyyatında bu xətt necə qorunur, özgürlüyünü, milliliyini qoruya bilirmi?

Şəmsəddin Kuzəçi: - Bizdə İraq ədəbiyatlarının bir neçə qurumu, məsələn, Yazarlar Birliyinin türkman ofisi vardır. Onun 300-ə yaxın üzvü vardır kı, hər kəs ərəbcə də, türkmanca da yazanlar üzv olub qeydiyyatdan keçə bilər. İraq səviyyəsində müxtəlif tədbirlər icra edirlər. Bağdada ayda bir dəfə gəlib-gedirlər, türkcə şeir festivalları keçirilir - Füzuli adına. Kərkükdə isə ədəbiyyatımız 2003-cü ildən sonra bir az rahat nəfəs aldı. 2003-cü ilə qədər simvolik şeirlər yazırdıq, simvolik xoyratlar yazır, gizli mesajlar verirdik. Açıq söyləyə bilmirdik. Məsələn, mən 1993-cü ildə bir toyda 3 şeir oxudum və 3 ay nəzarətdə saxladılar. Guya bu, milli şeirdi, Səddama qarşıdır. Məsələn, bu misralar vardı:

Kul qalxdı izi qaldı,

Yazılmış yazı qaldı

Əl kaldırın Allaha

Zalımın azı qaldı.

Deyirdilər ki, bu şeir siyasidir, zalım kimdir? Deyirdilər Səddama qarşıdır. 2003-ə qədər bu kimi çətinliyimiz olurdu, sonra isə hər şey dəyişdi. Rahat istədiyimizi yaza bilirik. İraq-türkman ədəbiyyatları birliyi var. Müxtəlif dərgi və jurnallar çıxmağa başladı. Ancaq bizim sıxıntımız, çətinliyimiz odur ki, bu ana qədər İraq-türkman ədəbiyyatı nə Azərbaycanda, nə də türk dünyasında istədiyimiz yerə gəlib çıxmayıb. Səbəb nədir? Səbəb odur ki, Nicat bəy də, Mustafa bəy də bilir ki, bizim yaşlı ədəbiyyatçılarımız latın əlifbasında yaza bilmirlər. Həmişə ərəb əlifbasında yazdıqları üçün əsərləri oxunmur. Lakin 2003-dən sonrakı nəslimiz, gənclərimiz məktəbə başladı və 2015-də ilk məzunlarımız oldu. İndi əlifbamız yavaş-yavaş latın əlifbasına keçir. Əsərlərimiz latına çevrilir, Türkiyəyə gedir, Azərbaycana gəlir. Əlbəttə ki, bizim içimizdə, bəlkə, bir Əta Tərzibaşı deyil, beşi olardı, bir B.Vahabzadə deyil, onu ola bilərdi. Çünki tanınmırdı, informasiya yox idi. Ölkənin ədəbiyyatını oxumaq üçün ölkənin əlifbasını bilmək lazımdır, bilmədikdə oxumaq mümkün olmur. 2003-cü ildən sonra yavaş-yavaş kitablarımızı latın əlifbasına keçirməklə tanınmasına nail olmağa çalışırıq.

İndi biz Kərkük şairlərini Azərbaycan türkcəsinə çeviririk. Mənim tədqiqat işim "İraq mətbuat tarixi"dir. O da Azərbaycan türkcəsinə çevrilir. Bu əlaqələri yavaş-yavaş inkişaf etdirməyə çalışırıq. Qəzənfər müəllimin və digər azərbaycanlı dostlarımızın köməyilə.

Qəzənfər Paşayev: - Nəsrin Ərbil iki dəfə Azərbaycana gəlib. Mənim şəxsi qonağım olub. Muzeydə "İraq-türkman mədəniyyəti" açılanda oraya dəvət elədim. Onun şeirlərindən də çap etdirdim. Bir çox şeiri məndə qovluqda var. İndiyə qədər öz işimlə məşğul idim, bundan sonra bunlarla məşğul olacam. İkincisi, bayaq məsələ qaldırıldı, cavab olmadı. İraq-türkman ədəbiyyatının Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri məsələsi. Bəli, təsiri olmuşdur. B.Vahabzadə, Q.Qasımzadə, R.Rzanın rəhbərliyi ilə 1959-cu ildə İraqa gedib qayıtdıqdan sonra Rəsul Rza əlində bir kitab gətirmişdi. Nazim Hikmət deyirdi ki, R.Rzanın əlində bir kitab vardı, sanki ürəyini gəzdirirdi. Əta Tərzibaşının "Kərkük xoyrat və maniləri" kitabı idi. Ondan sonra R.Rza "Uzaq ellərin yaxın töhfələri" adlı doktorluq dissertasiyasına bərabər bir əsər yazdı. O, İraqda da çap olundu. Sonra Azərbaycanda sərbəst şeirin əsasını qoyan R.Rza İraq-türkman xoyratlarının təsiri ilə folklora qayıtdı. 1964-cü ildə onun "Aşıq Yanıqlının bayatıları" kitabı çıxdı. Bundan sonra 1980-ci ildə "Yaralı Kərkükün xoyrat və maniləri" çıxdı. Burada görün kərkük xoyratlarından istifadə edərək R.Rza nə yazmışdır:

Bağdaddan karvan gəlir

dərdli, pərişan gəlir,

kimlər qurban kəsilib

sularım al-qan gəlir.

Kərkükün baş qalası

divarı daş qalası.

ölü ana yanında

tökür qan-yaş balası.

Budur xoyratların təsiri. Təkcə bu deyil. Hüseyn Kürdoğlu kərkük bayatılarından sonra bir kitab yazdı. Ön sözündə təşəkkür elədi ki, Qəzənfər Paşayev kərkük bayatılarını bura gətirdi, sonra da çap etdirdi. Və bundan sonra bir daha başa düşüldü ki, köhnə janrlarla yeni fikirlər demək mümkündür. Onların hər ikisinin bu formada bir sıra əsərləri var. Yəni bu təsir olmuşdur. Azər müəllim Nəsrin Ərbildən danışdı. Bəli, Nəsrin Ərbilin şeirlərini "Ulduz" jurnalında çap etdirmişdim. Məhəmməd Sadiqin və Bayatlının "Ay havar", "Böyük eşqi" şeirlərini çap etdirmişəm. Onlardan sonra bizdə gördülər ki, burada ədəbiyyat varmış. Özü də güclü, yeni bir ədəbiyyat. Gözəl şair Salah Növrəs yenilikçi şairdir. 1998-ci ildə onu İstanbuldan Avstraliyaya yaşamağa yola salanlardan biri də mən idim. Tofiq Hacıyev onun kitabından bir məqalə yazmışdır. Yəni Azərbaycanda onlar tanınır. Bəndəroğlu ilə birlikdə "Kərkük şairlərinin kitabı"nı buraxmışam. Bura 15 ərəb şairinin, 10 Kərkük, 10 kürd şairinin şeirləri daxildir. Bax bütün bunlar gəlib-getmələrin nəticəsində ərsəyə gəlmişdir.

Elnarə Akimova: - Bir də Sinan Səid var. 1969-cu ildə Bakıda "İraq-türkman mətbuatı və ədəbi məsələlər" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edən diktor olub. Əta Tərzibaşının da "İraq-Türkman mətbuat tarixi" əsəri vardır.

Azər Turan: - Onun Nərminə Məmmədova ilə oxuduğu Kərkük mahnıları mənəvi yaxınlığımızın ən həssas məqamına çevrildi.

Mustafa Ziya: - Elədir, həmişə yaşayacaq o mahnılar.

Elnarə Akimova: - Şəmsəddin bəy, sizdə nəsr necə adlanır?

Şəmsəddin Kuzəçi: - Düz yazı deyirik.

Qəzənfər Paşayev: - Ən yaxşı nəsr nümunələrini Cəlal Polat yaratmışdır.

Elnarə Akimova: - İstərdim bu sahədəki vəziyyətdən danışaq.

Şəmsəddin Kuzəçi: - Bir şeyi etiraf etməliyik ki, İraq-türkman ədəbiyyatında ən əskik sahə romandır. Əgər romanlarımızı saysaq son 100 ildə cəmi 10 romanımız var. 11 yoxdu, çünki üzərimizdəki basqını nəsrə çevirmək daha uzun vaxt tələb edirdi. Amma bir xoyrat deyirik və bütün hissimiz, düşüncəmizi ifadə edə bilirik. Məsələn, Məhmət İzzət Hattat bütün çətinliyini bir xoyratla bildirir: "Bir şey satdım baha mən/Satmam halka daha mən/Kərküklüyəm, türkmanam/Boyun əyməm şaha mən".

Elnarə Akimova: - Təbiidir. Bir şeirə bu qədər basqı olubsa, həcmli əsər yazmaq xof yaradar müəlliflərdə. Bəs ədəbi mətbuatın rolu necə, hiss olunurmu?

Şəmsəddin Kuzəçi: - İngilislər İraqı işğal etdikdən sonra ingilislərin siyasi fəaliyyəti türk varlığını, türk düşüncəsini unutdurmaq üçün bütün mətbu orqanları, məktəbləri bağlamağa yönəldi. Bizim ilk dəfə İraqda, daha doğrusu, Kərkükdə "Həvadis" adlı rəngli bir qəzetimiz çıxırdı. Redaktorlar öz maliyyələri ilə onu çıxarırdılar. 1911-ci ildə yayımlanan bir dərgimiz var idi. Halbuki o dövrdə Bağdadda belə bir dərgi yox idi. Onun üçün bizim çox zəngin yayınımız olsa da tez gəlib bağladılar. Qoymadılar. Amma 2003-dən sərbəst olduqdan sonra çox sayda dərgimiz çıxır.

Elnarə Akimova: - Hansı ədəbi dərgilər fəaliyyətdədir?

Nicat Kövsəroğlu: - "Qardaşlıq" daxil olmaqla 10-dan çox dərgilər vardır.

Elnarə Akimova: - Müstəqil ədəbiyyat qəzetiniz necə?

Nicat Kövsəroğlu: - Qəzetlərə əlavə kimi ədəbi mətnlər çıxır. Amma ayrıca qəzetimiz yoxdur.

Azər Turan: - Kərkükdə Azərbaycan poeziyasından, tutaq ki, Məhəmməd Hadini, Hüseyn Cavidi tanıyan varmı?

Mustafa Ziya: - Yox, xalq tanımır. Mən bunun səbəbini izah edə bilərəm. Çünki bizdə məktəblərdə türkcə oxuma-yazma keçilmirdi. Amma Süleyman Rüstəmi, Bəxtiyar Vahabzadəni tanıyırlar.

Azər Turan: - Xoyratlara qayıdaq. Kərkükün mənəvi siması xoyratdır.

Qəzənfər Paşayev: - Əvvəla onu deyim ki, M.Ə.Sabiri, Səməd Vurğunu, Rəsul Rzanı, Nəbi Xəzrini çox yaxşı tanıyırlar. "Hophopnamə" əl-əl gəzir. S.Vurğun və Rəsul Rzanın şeirlərinə Şəmsəddinin əmisi Ə.Kuzəçioğlu musiqi bəstələyib. Başqa bir məsələ. Bunlarda xoyratlar poeziyanın zirvəsidir. 4 misrada bütün fikir, ideya ifadə edilir, həm də yüksək bədiiliklə. O vaxt rəhmətlik Vaqif Vəliyev etiraf edirdi ki, biz rayonlara gedib bayatı toplayarkən yarımçıq nümunələr çox olurdu. Cinas qafiyələr tam deyildi.

Arzular gedər,

Qənbər arzular gedər,

Bəkləmə yar, yoldaşın,

Vətən arzular gedər.

Vaqif müəllim deyir ki, orda belə deyəndə biz əvvəlinə özümüzdən əlavələr edirdik: "eləmi", "əzizinəm" və s. bu kimi sözlər artırırdıq. Amma tam cinaslı bayatılar da var.

Sonam göldə bir üzdü,

Bir çalxandı, bir üzdü,

Üzün qoy üz üstünə,

Görən desin bir üzdü.

Şəmsəddin Kuzəçi: - Son günlərdə Süsən Həsrət Ərbilli xoyrata yeni bir şəkil vermişdi. Son on ildə 5 qanadlı, 6 qanadlı xoyratlar yazır. Bu, yenilikdir.

Qəzənfər Paşayev: - Bizdə də belə nümunələr olub. Rəsul Rzanın yaradıcılığında bəzi 5 misralı bayatılar olub.

Mustafa Ziya: - Xoyrat məsələsində mənim bir teorim var. Monqolustandan oyratlar gəlib. Yaponlarda da haykular var. Hayku yapon şeirinin əsasıdır. 3 sətirlik bədii nümunələrdir. Daha çox təbiətlə əlaqəli nümunələrdir. Sizcə, xoyratın oyratlarla, yapon haykuları ilə əlaqəsi ola bilməzmi? Xoyrat nəzəriyyəsi, onların quruluşu, prinsipləri haqqında araşdırmalar bizdə də, sizdə də dərinləşməlidir.

Azər Turan: - Bizdən xüsusi bir istəyiniz, təmənnanız varmı?

Mustafa Ziya: - Təmənnamız odur ki, əlaqələrimiz daha güclü olsun, yaradıcılıq nümunələrimizi, kitablarımızı sizlərə çatdıraq, sizinkiləri əldə edə bilək.

Şəmsəddin Kuzəçi: - Bir istəyimiz də var. Qəzənfər müəllim iki dəfə İraq-Türkman mədəniyyəti muzeyini açdı, amma tezliklə fəaliyyəti dayandırıldı. İraq-Türkman aydınları adına istərdik ki, bu muzey yenidən fəaliyyətə başlasın. Birincini Qəzənfər müəllim öz imkanları ilə açmışdı, "Kərkük evi" adlanırdı, ikinci dəfə Ədəbiyyat Muzeyinin içində bir zalı bizə aid etmişdilər. Adı da "İraq-Türkman ədəbiyyatı, mədəniyyəti muzeyi" idi. 2001-ci ildə açılışı oldu. Mənimlə Mustafa bəy açılışa gəlmişdik. İraq səfiri də gəlmişdi. Sonradan, nədənsə, bağlandı. Bakıya gələn türkmanlar oraya gəlib maraqla baxırdılar. Azərbaycanın türkmanlara verdiyi dəyəri görürdülər. Çox istərdik o muzey yenidən fəaliyyət göstərsin.

Qəzənfər Paşayev: - Əslində, eksponat Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində bir otaqda indi də nümayiş etdirilir.

Elnarə Akimova: - Məncə də, vacib məqamdı. İki xalqın yaxınlaşması üçün belə bir muzeyə ehtiyac böyükdür. Gəldiyiniz üçün, gözəl söhbət üçün sizin hər birinizə təşəkkür edir, yaradıcılıq uğurları diləyirik.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 1 dekabr.- S.12-14.