Uzun illərdən sonra...

Mən "Cəbrayıl şivəsi"nin çapa hazırlanmasına bir övlad vəzifəsi kimi başladım. Kitab Azərbaycan Elmlər Akademiyasının nəşr etdirdiyi Tofiq Hacıyevin "Seçilmiş əsərləri"nin bir cildi kimi çap olunacaqdı.

Atamın yazıları dörd yerdə cəmləşmişdi: yaşadığı evində, Bakı Dövlət Universitetində müdiri olduğu Türkologiya kafedrasında, Bilgəhdəki bağ evində, bir də son illər rəhbərlik etdiyi Nəsimi adına Dilçilik İnstitutundakı otağında. Cari işlərinin arasında üç iş daha aktiv görünürdü: bunu vərəqlərində qeydlər aparılmış Anarın Nazim Hikmət haqqındakı "Kərəm kimi yana-yana" kitabı, Ramiz Rövşənin şeir kitabları və Sadıq Elcanlının yubileyinə həsr edəcəyi məqalənin qeydləri aydın göstərirdi. "Azərbaycan dilinin Cəbrayıl şivəsi" dissertasiyası Dilçilik İnstitutundan gətirdiyimiz bağlamada idi - qəhvəyi rəngdə, köhnə, qalın bir cild. Kağızı çox saralmış və makina yazısına əl yazısı ilə əlavə edilmiş dialektoloji işarələr bəzi yerlərdə oxunmaz hala gəlmişdi.

Dissertasiyanın Dilçilik İnstitutundakı işlərinin arasında olmasının səbəbini bilirdik. Akademiyada işlədiyi dövrdə planlaşdırdığı əsas işlərdən biri yaxın bir neçə ildə Azərbaycanın dialektoloji atlasının yenidən nəfis şəkildə ayrı-ayrı bölgələr üzrə nəşr edilməsi idi. Bildiyimə görə, çap sırasındakı ilk bölgə adları belə idi: Naxçıvan, Qarabağ, Cənubi Azərbaycan, Dərbənd. Rekord hesab ediləcək qısa müddətdə institut Naxçıvanın dialektoloji atlasını hazırladı və atam bizi tərk etməmişdən bir neçə ay əvvəl işıq üzü gördü. Bir nüsxə də evə gətirmişdi. Atlasın doğrudan möhtəşəm görkəmi var idi. Bütün cildləri yan-yana olanda əvəzsiz bir abidəyə çevriləcəkdi. İkinci cilddə "Qarabağın dialektoloji atlası" kitabında "Cəbrayıl şivəsi"ndən də istifadə olunacaqdı.

Uzun illərdən sonra yazının mütəxəssis olaraq ilk oxucusu Bakı Dövlət Universitetinin professoru dialektoloq Məhərrəm Məmmədli oldu. Dəyərli qeydləri və əsər haqqındakı yüksək fikirləri məni ruhlandırdı. Çətin, bəzən də tamamilə oxunmayan hissələri aydınlaşdırmaq üçün dissertasiyanın universitet kitabxanasındakı nüsxəsindən də istifadə etdik. Beləliklə, kitabın nəşrindəki texniki çətinliklərin birinci mərhələsi, yəni orijinalın düzgün oxuna bilməsi məsələsi həll olundu...

Bəzi səbəblərdən bir ilə yaxın uzatdığım işin yazıda qısa etirafından sonra, indi də kitabın bir cəbrayıllı kimi məndəki təəssüratlarından və fürsəttən istifadə edib "Cəbrayıl şivəsi"nin müəllifindən bir neçə söz yazmaq qərarına gəldim. Lakin kitaba böyük dilçi alimimiz, atamın sevimli tələbələrindən olan akademik Nizami Cəfərovun ön sözündən sonra yazmaq, atamın təbiriylə desəm, zarafat deyil. Əslində isə çətindi. Bu yazını kitabın ön sözünə kiçik əlavə hesab edirəm.

"Cəbrayıl şivəsi"ni oxumağa başlayanda, elə ilk səhifədə, bir neçə sətirdən sonra, dayanmalı oldum. Qəhər məni boğdu. Dalbadal gələn, içinə Cəbrayıl havası hopmuş nümunələr güllə sırası kimi sarsıtdı. Aramızda 3 saatlıq yol və 25 illik ayrılıq olan torpağımızı bir anda gördüm. Nə itirdiyimi təkrar anladım... Buna bənzər hissi kitabı oxumağa başlayan hər bir cəbrayıllının keçirəcəyinə təəssüfləndim. Kitabı ilk dəfə əlinə alan kiçik vətənindən didərgin düşmüş hər bir cəbrayıllı o torpaqları qoruya bilmədiyimiz üçün bir daha təəssüf edəcək, oxuduğu hər misal onun içini sızıldadacaq. Bu acı hiss yaşadığımızın həqiqətidir. Əminəm ki, o torpaqları almağımızın, ora böyük qayıdışın həqiqətə çevrilməsinə çox qalmayıb. Biz ora öz şivəmizlə qayıtmalıyıq ki, torpaq bizi tanısın. Bu gün ata-babalarının yurdunu görmədən boya-başa çatanlar Cəbrayıl şivəsinin gözəlliyini bilməli və onu unutmamalıdı(r)lar.

Nə etmək olar, həyatın acı-şirin balansı varsa da, hamıya aid olan ümumi şirini çox, fərdi şirini az görünür və hamıya aid ümumi acısı az görünməklə, fərdi dərdləri böyükdür. Qarabağın dərdi bizim üçün böyük olsa da, dünyanın, sanki bundan xəbəri yoxdu(r).

Cəbrayıl hələlik işğal altında qalan və hamımıza əziz olan torpaqlarımızın bir parçasıdır. Mən Cəbrayıl deyəndə bütün Qarabağın ağrısını nəzərdə tuturam - Şuşanı, Ağdamı, Laçını, Kəlbəcəri, Füzulini, Zəngilanı, Qubadlını və Cəbrayılı. Bu bölgənin şivələri bir-birinə çox yaxındı. İllər qabaq atamın kitabxanasından tapdığım Ceyhun Hacıbəylinin "Qarabağın dialekti və folkloru" əsərini dəfələrlə oxumuşam. Açığı, Qarabağa bu yolla virtual səyahətim daha çox Şuşaya gedib çıxırdı. Etiraf edim ki, indi "Cəbrayıl şivəsi"ni oxuyanda öz kəndimizi görürəm.

Fikirləşirəm ki, yaşadığın məkanın qürbətdə və ya vətəndə olmasından asılı olaraq yerlibazlığın əsasında da elə doğma dil, sonra dialekt, daha sonra şivə durur. Görünür, yazımda həmişə Cəbrayıl sözundən istifadə etməyimin səbəbi də elə budu. Eynşteynin məhşur fikirlərindən biri belədi(r), problemi onun çərçivəsindən kənara çıxmadan həll etmək olmaz. Atamın ağır məqamlarda yumordan istifadə etməsi bu fikri xatırladır və mən də bu fəndi bəyənirəm.

Atam elmə - işə çox bağlı olub. Evdə olduğu vaxtının da böyük hissəsini yazı masasının arxasında keçirirdi. Yadıma düşür ki, hətta onurğasında yaranmış xəstəlik zamanı, həkim uzun müddət oturmağı qadağan edəndə, mənə səthi ön tərəfə meyilli alçaq bir dördayaq düzəltdirmişdi. Onu yazı masasının üzərinə qoyaraq, ayaq ustdə işləyirdi. Beləcə, uzun sürən müalicə vaxtı işini dayandırmadı.

Əlavə işlərdən vaxtı qalmayanda, işlətdiyi özündən narazı ifadələri yadımda qalıb: "bu gün bir səhifə də oxuya bilməmişəm" və ya "üç gündü bir səhifəni yazıb qutara bilmirəm...". Evdə daha səmimi və açıq olduğunu güman etsəm də, indi anlayıram ki, silahdaşları onun ictimai və elmi kimliyini məndən çox yaxşı bilirlər. Bu baxımdan, mənim yeni bir söz deməyim mümkün deyil.

Atamın "iş yoldaşları" yox, silahdaşları deməyim təsadüfi deyil. Biz uşaqlıqdan evimizdə bir mübarizə ruhu hiss etmişik. Atam vurğunu olduğu doğma dilimizin tarixini tədqiq edərək, məhz bu adamlarla birlikdə xalqımızın tarixini yad və yanlış mülahizələrdən, iftiralardan qoruyub. Silahdaşlar deyəndə, tutduqları vəzifə və ixtisaslarından asılı olmadan xalqın əsl ziyalılarını nəzərdə tuturam. Onların arasında atamla həmyaşıdlar, ondan yaşca böyüklərlə yanaşı, gənc, yeni nəsil də olub. Sonuncuların yetişməsində şübhəsiz, atamın da rolu var. Tələbələri dediyimiz bu mütəxəssislər hamısı atamın dərslərini auditoriyada almayıblar. Onları birləşdirən tutduqları vəzifələrdə, auditoriyalarda, təhsildə, təlimdə, televiziya və radioda ümumi ideoloji prinsipləri qorumaqdır. Bir akademikin silahdaşının vaxtilə tələbəsi olmuş akademik olması elmdə ən böyük nailiyyət - xoşbəxtlikdır. Bu hissin nə dərəcədə möhtəşəm və şükürlə dolu olduğunu anlamaq üçün akademik olmağa ehtiyac yoxdur. Bu səviyyəyə mərhələli, təməl prinsiplərini qoruyaraq, bu prinsiplərə qarşı olanlarla döyüşərək gedənlər kənardan daha aydın görünürlər. Bəzən gözəl bir rəsm əsəri haqqında incəsənət araşdırıcısının qələmə aldığı duyğularını oxuduqda, rəsmin müəllifi Allahın ona bəxş etdiyi qabiliyyəti daha aydın anlamağa başlayır.

Atam elmdə və işdə kifayət qədər cəsarətli adam idi. Sevdiyi dilinin mükəmməlliyi ilə cəsarətli fikirlərini hədəfə sərrast vurmağı bacardığı kimi, klassiklərimizin lirik incilərinin şərhini də yüksək zövqlə verə bilib. Başına gələn faciələr onu sarsıtsa da, özunu daha dərinliklərə vuraraq, heç vaxt sağalmayacaq yaralarını ağrısızlaşdırıb...

Tofiq müəllim türkçülüyü elmi əsaslarla təbliğ edənlərdən olub və türklüyü ilə fəxr eləyib. İndi türkçülüyü açıq müdafiə edənlər, şükür ki, çoxdur...

Atamın həyatını düşünəndə, qərara gəlirəm ki, atam xoşbəxt adam olub. Yaşayıb-yaratdığı dövrün hüdudlarında elmin zirvəsinə qalxa bilib. Və gördüyü işlərin qarşılığını da bəzən gec, bəzən vaxtında alıb.

Bir şeyi unutmamaq lazımdır ki, böyük insanların görə biləcəyi işləri onlar həyatdan köçdükdən sonra başqaları adətən daha uzun zamana, daha böyük güc və potensial hesabına görməli olurlar. Bu ən yaxşı halda belə olur. Bəzən isə bu işlər yarımçıq və ya heç görülməmiş qalır. Hazırda ətrafımıza diqqətlə baxsaq, bu insanları görmək olar. Onları kultlaşdırmaq, əbədi hesab etməkdənsə, qayğı, diqqət göstərərək xalq naminə faydalanmaq lazımdır.

Atamdan klassik bir fikri dəfələrlə eşitmişəm: "Hər şeyə yaxınlaşanda böyüyür, insana yaxınlaşanda kiçilir". Zaman keçdikcə, o bizdən uzaqlaşdıqca, daha da boyüyür. "Hər canlı ölümü dadacaqdır". Filds adlı bir alimin dediyi kimi, "... Həyat təhlükəlidir. Onu sağ ikən tərk edən xoşbəxtdir". Atamın həyatının son aylarında daha yaxından tanıdığım elə insanlar oldu ki, onlar bu fikrimi qəbul etməsələr belə, mən atama etdiklərinə görə özümü onlara borclu bilirəm. Bu borc mənə yük deyil, onu daşımaqda çox hisslərin və keyfiyyətlərin sintezindən doğmuş, güc hopmuş zövq var.

Yazı uzandıqca, "ÖN SÖZə kiçik əlavə"liyindən çıxır. Sonda bu kitabın ərsəyə gəlməsində əməyi olanlara, xüsusilə də həmişə qayğılarını hiss etdiyim atamın tələbələrinə öz minnətdarlığımı bildirir və yekunda bir həqiqəti də qeyd etmək istəyirəm.

Kitabı həyat yoldaşımla birlikdə çapa hazırlayırdıq. Prosesin texniki səbəblərdən uzanması bizi üzürdü. Nəhayət, kitabın son səhifələrinə çatmışdıq. Bu gün (İnşa'Allah) işimizi bitirəcəydik. Kitabın son bölməsi dialektoloji mətnlər idi. Beləliklə, çoxdan gözlədiyim an gəlib çıxdı - son cümləni oxudum:

Adığı addara qoyum, a belə oğul, fərsiz-fərəməz!

Başımı qaldırdım. Yoldaşımın qəhərli, gülümsər və təəssüflü gözlərinə baxdım. Atam mənimlə yenə zarafat eliyir...

Azər Tofiq oğlu Hacıyev

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 8 dekabr.- S.19.