"Əhdi-ətiq"dən
"Əhdi-cədid"ə
"Əhdi-ətiq" qədim yəhudi təfəkkürünün dünya düşüncə mədəniyyətinə bəxş etdiyi, müasir dünya xalqlarının bir çoxunun tarixi yaddaşında kifayət qədər geniş yer tutaraq onların dünyagörüşünə zaman- zaman əhəmiyyətli təsir göstərmiş elə bir mötəbər (və məhsuldar) mənbədir ki, ona ilk baxışda müəyyən dini təəssübkeşlik mövqeyindən münaqişə mövzusuna çevrilə biləcək interpretasiyaların gözü ilə baxmaq nəinki doğru olmazdı, həm də (və daha çox!) bu mənbənin tarixi dəyərini istər yəhudilərin, istərsə də ümumən insanlığın özünüdərk (və özünüifadə) texnologiyalarını anlamaq baxımından elə ciddi ümumbəşəri idrak problemləri yaradırdı ki, "tarixi yenidən yaşamaq" kimi absurd (və sadəlövh) bir "məntiq"lə üz-üzə dayanmaqdan başqa çarə qalmazdı. Lakin "Əhdi-ətiq" özünün bütün fundamental metafizikası ilə yanaşı, "Əhdi-cədid"i də doğurmağa məcbur olmuşdur… Və dünyada, insan idrakının təbiətində belə "paradokslar" nəinki təsadüfi deyil, həm də artıq o qədər tez-tez təkrarlanır ki, heç bir etiraz doğurmur…
"Əhdi-ətiq" nədən danışır?..
İlk növbədə, dünyanın yaranışından… İlahi və ya Müqəddəs Ruh birinci gün işığı; ikinci gün sularla əhatə olunmuş torpağı, üçüncü gün onun üzərində bitən yaşıllığı - otu, ağacları; dördüncü gün göy qübbəsini, günəşi, Ayı, ulduzları; beşinci gün şüuru olmayan canlıları; altıncı gün yer üzünün əşrəfi insanı yaratdı. Və yeddinci gün "dincəlməy"ə qərar verdi…
Yaranış və ya yaradılış barədəki miflər ən qədim dövrlərdən bəri bütün dünyanı dolaşmaqdadır…
İlk insanın - Adəmin, onun qabırğasından isə Həvvanın yaradılması, ilk insanların şeytan tərəfindən aldadılaraq "günah"a batmaları, Allah dərgahından - "cənnət"dən qovulmaları, ilk ailənin (və nəticə etibarilə, cəmiyyətin) təşəkkülü "Əhdi-ətiq" ehkamlarının (və mifologiyasının) "proloq"unu təşkil edir. Və görünür, "vəhy"lərin əsas ideyasını, ümumiyyətlə, "Bibliya"nın ideoloji məntiqini kifayət qədər "neytral" məzmunlu "proloq"da yox, bundan sonrakı təfərrüatlarda axtarmaq lazım gəlir ki, həmin təfərrüatların mahiyyəti ən ümumi şəkildə desək, insanın (cəmiyyətin) onun üçün müəyyən edilmiş Haqq yolundan azıb, hər cür "anomoliya"lara meyillənmələrindən (və bu azğınlığın "ilahi həyat prinsipləri" mövqeyindən qarşısının alınması ehtiyacından) ibarətdir.
Və "Əhdi-ədiq" belə bir cəzanı "Nuhun tufanı" tərzində təsəvvür (və təsvir) edir… Tufandan sonra yeni yaranan cəmiyyət Nuhun - onun oğullları Sam, Ham və Yasəfin törəmələri kimi təqdim olunur ki, bu təsəvvür dünyanın çox yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da özünün əks-sədasını tapmışdır…
Düşünülə
bilərdi ki, Nuhun tufanından sonra cəmiyyətdə
müəyyən "həyat harmoniyası" qərarlaşacaqdır,
ancaq "Əhdi-ətiq"in idyeası (və
metafizikası!) elədir ki, "həyat
harmoniyası" ideallarını daha dərin (və daha
miqyaslı!) dramatik kolliziyaların həllində
"görür".
İnsanların
birinci qüsuru (və günahı!) özündən
razılıqda təzahür etməyə başladı ki,
bunun əlaməti Babil qülləsinin tikintisi, əslində
isə, insanın "allahlıq iddiası"nın
həddini aşması idi. İddianın qarşısı
indiyə qədər eyni bir dildə ünsiyyət saxlayan insanların müxtəlif
dillərdə danışmağa məhkum olunmaları ilə
alınır… Və
bu, "bəşəriyyət nə
üçün müxtəlif dillərdə
danışır?" sualına verilən ilk cavab olaraq, təbii
ki, filoloji baxımdan elə bir maraq doğurmasa da, bu günə
qədər problem (və mübahisəli) olan dillərin geneoloji təsnifinə
dini- mifoloji və ya metafizik münasibət nöqteyi- nəzərindən
öz aktuallığnı mühafizə edir.
"Əhdi-ətiq"də
insanların ikinci (və birincidən daha ağır!)
günahı olaraq, Allaha (Yaradana!) şərik axtarmaları,
yer üzərinə yayılaraq özlərinin
yaratdıqları bütlərə, yaxud Tanrının
yaratdıqları müxtəlif cismlərə sitayiş etmələri
göstərilir ki, bu yanılmanın qarşısının
alınması cəhdləri "Əhdi-ətiq"in, əgər
belə demək mümkünsə, ideya əsasında dayanır. Və dönə-dönə
nəzərə çarpdırılır ki, Allahın
öz bəndələrinə qəzəbinin əsas səbəbi odur ki, onlar
Yaradanlarına inanmaq əvəzinə,
"Allah"larını başqa
yerlərdə axtarır, özlərinə gözlə
görə, əlləri ilə
toxuna biləcəkləri "Allah"lar yaradırlar…
Və bu
azğınlığın qarşısını almaq
üçün Avram (İbrahim) "seçilir"… Sonra Moisey (Musa) gəlir. O Musa ki, həyatı bir epos qəhrəmanının
taleyi qədər zəngindir.
Ancaq ondan bir neçə eposun hüdudlarını belə
aşacaq qədər mükəmməl qanunlar qalıb:
1. Allah
birdir. O da Mənəm.
2. Məndən
başqa nə yerdə, nə də göydə Allah axtarma.
3. Boş
yerə Allahının adını çəkmə, Ona and
içmə.
4. Həftənin
altı gününü işlə, yeddinci gününü
yalnız Allahına, yəni Mənə ibadət et.
5. Atana,
anana ehtiram göstər ki, sən də övladlarından həmin ehtiramı
görəcəksən.
6.
Heç kimi öldürmə.
7. Zina eləmə.
8.
Oğurluq etmə.
9.
Yaxınların üçün yalandan şahidlik eləmə.
10. Sənə
yaxın olanların heç nəyini arzulama.
Sonra
dünyaya çox hakimlər, çox peyğəmbərlər
gəldilər… Və getdilər… "Əhdi-ətiq"
onların hamısı barədə müfəssəl məlumat
verir…
Sonra isə
"Əhdi-ətiq" susur… Və "Əhdi-cədid"
danışmağa başlayır… Həm yəhudicə, həm
də yunanca… Ancaq daha çox yunanca…
"Əhdi-ətiq"dən
fərqli olaraq "Əhdi-cədid"in bir qəhrəmanı
var. O da İsa Məsihdir…
"Əhdi-cədid"in
birinci kitabını Matfey, ikincisini Mark,
üçüncüsünü
Luka, dördüncüsünü isə İohan qələmə
alıb… Arximandrit Venedikt (Knyazev) "Bibliya tarixi"ndə (tərcümə
Mayıl B. Əsgərovundur) yazır:
"Matfey yəhudiləri çağırıb, Mark
romalıları, Luka yunanları, İohan isə hamını
çağırır. Mark xristianlığın girişini müəyyən
edir, Matfey İlahi Səltənət haqqında təlimləri
şərh edir, Dağüstü moizələri onun əsas şərti kimi təqdim
edir, İlahi Səltənətlə bağlı
pritçalara yer verir, Luka bütün bəşər təbiətinin
bərpa olunacağı, İohan isə imanın kamilləşəcəyi haqda
xoş xəbər verir".
Xristian
ruhaniləri bu fikirdədirlər ki, ümumən
"Bibliya"da - istər "Əhdi-ətiq", istərsə
də "Əhdi- cədid" olsun - deyilənlər
bütünlüklə İsa Məsihin tərənnümündən
ibarətdir; "Əhdi-ətiq"də Onun gəlişinin
intizarı çəkilir, "Əhdi-cədid"də isə
zühuru, əməlləri, bəşəriyyətin
xilası üçün verdiyi ümidlər təqdim olunur…
"Əhdi-cədid"in
bəşər mədəniyyəti tarixinə göstərdiyi
danılmaz bir xidmət də var: xristianlığı qəbul
etmiş xalqlar onu yunancadan öz dillərinə çevirməklə
yazı texnologiyalarına (və ədəbi nitq vərdişlərinə)
yiyələndilər ki, bu da həmin xalqların
yazılı ədəbiyyatının yaranıb inkişaf
etməsinə həlledici təsir göstərdi.
"Əhdi-ətiq"
("Tövrat"), göründüyü kimi, mükəmməl
(və fundamental) bir mənbə, "Əhdi-cədid"
("İncil") isə onun yeni tarixi şəraitdə
heç də az mükəmməl (və fundamental) olmayan
şərhidir ki, arxasınca nə birincidən
("Tövrat"dan), nə də ikincidən
("İncil"dən) az mükəmməl (və
fundamental) olmayan "Qurani-Kərim" gəlir… Və bu gəlişin
üstünlüyü ondadır ki, nə bir millət
seçiminə, nə "missioner təbliğatı"na
yox, insanın şəxsi iradəsinə əsaslanır…
Dahi
F.M.Dostoyevski isə yazırdı: "Allah şeytanla
savaşır, savaş meydanı isə insanın ürəyidir"…
Və beləliklə,
hər şeyi insanın iradəsi həll edir… Bütün zəifliyi,
bütün gücü ilə… "Əhdi-ətiq"dən
"Əhdi-cədid"ə qədər…
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.-3
fevral.- S.5.