İnsan mənzərələri
Pirayə xanıma
Əvvəli
burada
510 nömrəli xüsusi vaqon.
Qadınların kupesi.
İçəridə yeddi yolçu var.
Ən
qocaları
pəncərənin
solunda
əyləşib.
Qara
paltarının
altında
iri
sümükləri
bəlli
olur dərhal.
Hündürboy,
bəmbəyaz
və qaşsızdı.
Yanaqları ətsizdi.
Ağzı iri və bürüşükdü.
Ağzını
elə
yumub ki,
sanki
heç
zaman açmayacaq...
Rəhmətlik
Şərif ağanın
bu qaxaca
dönmüş arvadı
Ratibi,
bir də
Yaqubu düşünürdü.
Ulduzsuz
gecədə
nəmli
qamış
xışıltısını
xatırladan
və
ağır-ağır,
qara-qara
qımıldayan
bir
düşüncəydi bu...
Ratib -
doğma,
Yaqub - ögey oğlu idi.
Biri məzarda
yatırdı,
biri
həbsxanada.
Yaqub öldürmüşdü Ratibi.
Rəhmətlik
Şərif ağanın
arvadı
Şahəndə xanım
düşünürdü...
Ölən oğluna acımırdı.
Zatən,
ömründə
bir
şeyə acımamışdı,
mahmıslı xoruzunun
tumov
olmasından başqa.
Və
bu dünyada
heç
kəsi sevməmişdi,
bəmbəyaz,
qanı
qaçmış bədəni
ömründə,
bir gecə də
olsa,
hiss
etməmişdi eşqi,
batan
insansız
bir gəmi kimi
qorxunc
yalnızlığını
hər
gün
bir az daha
sürükləyirdi
dibsiz dərinlərə...
Düşmən idi Ratibə.
Düşmən idi Yaquba.
Ratibə
düşmən idi:
çiyinləri
ensiz
və
sallaq olduğun üçün,
bir də,
naxırçıları
qamçı ilə
döyə
bilmədiyi üçün,
bir də,
insanları sevdiyi üçün,
bir də,
əlləri
qadın əllərinə
bənzədiyi
üçün,
bir də,
Şərif ağanın
bəyliyi
Yaquba verməsinə
razı
olduğu,
etiraz
etmədiyi üçün.
Yaquba
düşmən idi:
mauzeri,
qamçısı,
çəkmələri
və
bağları
Şərif
ağanın
mauzerinə,
qamçısına,
çəkmələrinə
və
bığlarına
bənzədiyi
üçün,
bir də,
onu
başqası doğduğu üçün,
bir də,
bölgüdə
dəyirman
ona düşdüyü üçün...
Ratib
qorxaq idi,
Yaqub isə
cəsur...
Yaqub
öldürdü Ratibi,
yeməkxananın həyətində,
çinar
ağacının altında,
bircə
güllə ilə
vurub
alnımın ortasından...
Ratibin
ölüsünü
günorta
çağı gətirdilər,
uzatdılar taxtın üstünə.
Sol qolu
taxtdan düşdü,
sallandı yerə -
atasındanqalma
qızıl
üzüyü
bərq
vurdu
gün
işığında.
İri
sümüklü,
bəmbəyaz,
qaşı tüksüz Şahəndə xanım
dimdik
dayandı
oğlunun
meyiti başında
və
"Yaqubu
asarlarmı?" -
deyə soruşdu.
Əslində,
özü
qurmuşdu
bu qurğunu -
salmışı Ratibi
Yaqubun
altun
saçlı
arvadının
yatağına,
biri
ölər,
birini də
asarlar deyə -
ona qalar
əkin-biçin
yeri,
sürü,
dəyirman,
bəylik...
Amma Yaqubu asmadılar.
Yatdı
yeddi il.
Noyabrda çıxacaq.
Rəhmətlik
Şərif ağanın
bu qaxac
olmuş arvadı -
Şahəndə
xanım
yeddi il
əlvan ipəklərə
zərif
naxışlar
salırmış
kimi,
səbirlə,
inadla
çalışdı ki,
həbsxanada öldürtsün Yaqubu.
Yaqubu
üç
dəfə vurdurdu,
bir
dəfə zəhərlətdi.
Bir qətli
hazırlamağa
yeddi
ilin
səbri,
hiyləsi,
inadı,
ümidi
getdi
və
nəhayət,
Şahəndə xanım
bu
ədavətə
nə
üçün başladığını unutdu.
O qədər
unutdu ki,
Yaqubun
ölüm
xəbəri
gəldiyi
zaman
hörməsinin
mili
düşdü
barmaqlarının arasından
və
ömründə
ilk dəfə
çöməlib hönkürə-hönkürə
ağladı -
sevindiyindən dedilər.
Halbuki elə deyildi.
Ağladı,
çünki
bu dünyada
Yaqubun ölümündən
başqa
gözləməli bir şeyi yox idi.
Gözləyirdi
ki,
noyabrda
çıxacaq,
mübarizə davam edəcək.
Amma
qədər
bu:
ölünü
bir də
öldürmək olmur -
deyə
düşündü
rəhmətlik
Şərif ağanın
qaxaca
dönmüş arvadı,
düşündü
yeni bir
hörmənin
ülgülərini
düşündüyü kimi...
Enli
çənəsinin altında
boğurdu onu
ağ
örtüyünün
zalım
və qəddar düyünü.
Şahəndə
xanım
altmış
yaşında olardı.
Əlləri xınalı idi.
Pəncərəyə
yaxın,
üst
yataq yerində
bir gilas
səbəti yırğalanırdı.
Dərincədən
minən
hamilə
qadın
girdə
gözlərini
dikmişdi
səbətə.
Səbət
Şahəndə
xanımın idi.
Hamilə
qadının
sol tərəfində
əyləşən
Əminə
xanım
əmr
edirmiş kimi,
bir qədər
ötkəm səslə
dedi:
- Buna
bir-iki ovuc
gilas
verin,
xanım
nənə,
təzə-təzə yerikləməyə
başlayır...
Hamilə
qadın
nimdaş
örpəyinin altında
qızardı
bapbalaca
qulaqlarının
ucuna qədər.
Fəqət
Şahəndə xanım
yerindən
qımıldanmadı.
Hamilə
qadın
titrəyirdi
utandığından.
Əminə
xanım
əmin
oldu ki,
xanım
nənə kardır,
odur ki,
dümsüklədi:
-
Xanım nənə!..
Xanım nənə!..
Şahəndə
xanım
iri
sümükləri ilə
çadrasının içindən
sıyrılırmış
kimi
ağır-ağır
qalxdı
yerindən,
aldı
səbəti
xınalı
əlləri ilə
rəfin
üstündən
və
açıq pəncərədən
çölə
tökdü
gilasları.
Sonra da
səbəti
yerinə qoyub,
iri
sümükləri ilə
çadrasının
içinə girib oturdu.
Nimdaş
örpəyi
titrəyə-titrəyə
ağlayırdı
hamilə qadın...
Əminə
xanım
ipək
örpəyini
arxaya atıb, -
örpəyi ilə
özünü
xanım nənəyə
yaxın
bilmişdi -
dedi:
-
Qızım, Pərixan,
qaç,
yuxarı
başda
jandarmalar
var,
dustaq
aparırlar,
bayaq
gilas aldılar,
istə,
bir az versinlər.
Əgər,
özlərində
olmasa,
bir
yerdən tapsınlar.
Hə,
bir də, de
ki,
anamın
salamı var...
Pərixan on dörd yaşında idi.
Saçları kəsik.
Corabları qısa.
Əsmər
qılçaları incə, uzun
və
tufliləri lak.
Pərixan
yerindən sıçradı,
bayıra çıxdı.
Əminə
xanım
qızını
təriflədi
hamilə
qadına:
-
Ağıllıdı mənim qızım.
Gələn
il
orta məktəbi
bitirəcək.
Fransızca
elə oxudu
ki,
polkovnikin
arvadı
təəccüb elədi.
Qismət
olsa,
qadın
həkimi
eləmək
istəyirik.
Amma
atası
elə də
razı deyil,
mənsə istəyirəm.
Ev işlərini
də bilir:
xörək bişirsın,
naxış
vurun -
əlindən gəlir...
Səkkiz
yaşından bəri
qab-qacaqlarımı
yuyur.
Məndən də bərk qorxur.
Bir dəfə
öldürürdüm,
atası
güclə
aldı əlimdən.
Polkovnikin
arvadına
da dedim:
qız
uşağını həm oxutmaq,
həm
də
qorxu
altında
saxlamaq
lazımdır...
Aydının
kəndlərindəndi
Əminə
xanım,
atası
məşhur əfələrdən
birinin
qohumu idi...
Yunanlar gəldiyi
zaman
bu məşhur
əfələr
birləşsələr
də,
fürsət düşəndə,
bir-birilərini
vurmaqdan
da çəkinmirdilər -
ad-san,
pay-puş
üstündə
və
belə-belə
işlərin üstündə
vurdular
Əminənin atasını,
bir səhər
çağı,
həyətlərində,
gözlərinin önündə.
Səkkiz
yaşında ikən
yetim
qaldı qızcığaz.
İndi otuz yaşındadır.
Yoğun
baldırlı,
iri,
sallaq döşlü
və
iri
qarınlı bir qadındı.
Amma
bu eybəcər,
yaraşıqsız
bədəninə rəğmən,
ipək
kimi zərif sifəti vardı:
onuncu əsr
İran nəqqaşlarının
rəsmlərində
gördüyümüz,
Dədənin
yan
tütəyində bəstələnən
divan
şeirinin
tərənnüm
etdiyi bir üz...
Pərixan
gəldi,
incə
ovucları gilasla dolu.
Əminə
xanım
hamilə
qadına
verdi gilası.
Hamilə
qadın
acgöz-acgöz
yeyərkən,
Pərixanla
danışırdı Əminə xanım:
- Dedinmi
jandarmalara
atanın
kim olduğunu?
- Demədim,
amma
özləri soruşdular.
-
Jandarmalar?
- Yox,
eynəkli bəy,
kitab
oxuyan,
yəqin
ki, dustaqdı.
- Dustaq?
Nə
dedi
atanın
kim olduğunu biləndə?
-
Heç nə...
Hə, soruşdu ki, haralısan?
- Deyəydin
Aydındanam.
- Dedim.
-
Soruşdu ki,
özündən, yoxsa kəndindən?
-
Soruşdu.
- Deyəydin
ki, kəndindən.
- Demədim,
ana!
- Niyə
demədin?
Kəndli
qızı olmağı
eyib
bilirsən,
donuz qızı?..
Əminə xanım güldü.
Sonra
zərif
üzü
tutuldu
birdən-birə.
Və
Pərixanın acığına,
kupedəkilər
də eşitsinlər deyə,
ucadan
dedi hamilə qadına:
-
Aydındanıq, bacım.
Kəndliyik.
Jandarma
çavuşudur
Pərixanın
atası -
Hüsnü çavuş.
Mənim
də
xalamoğludur
zatən.
Mal-mülkümüz
yad ələ
keçməsin deyə
evləndik.
Onun
gözü başqasındaymış,
anası
məcbur etmiş...
Hüsnü
çavuş ilə, bacım,
gəzmədiyimiz
yer qalmadı,
Qara dəniz
sahillərində lazların,
Diyarbəkirdə
kürdlərin arasında...
Kürdlər
çox
asi,
çox
yoxsul adamlardır.
Dövlətliləri
də var,
amma
azdı.
Hesab elə,
on beş ildə
dünyanı
gəzib gördük -
kinosu,
teatrı...
Bala belə
getdim,
bax, bu
kalağayımla,
Diyarbəkirdə.
Sonra
kapitan
arvadları ilə
poker
də oynadım,
Girəsunda,
bütün
qışı,
heç
uduzmadım,
çox
şükür.
Təyyarə
piyanqosu da
çıxdı
baxtıma,
üç
adamla birlikdə,
pulunu
bölüşdük -
min lirə
düşdü hərəmizə.
Bu
dünyadan
kamımı
almışam.
Hüsnü
çavuşun
təqaüdə
çıxmağına
az qalıb...
Pərixan
internat məktəbə
gedəcək,
çavuşla mən
kəndə
qayıdacağıq.
Çavuş
deyir,
mən
daha
əkin-biçinlə məşğul ola
bilmərəm.
Dükan açacaq.
Açsın.
Əkin-biçində
mən
məşğul olaram...
Qapının
yanında
ufacıq
bir qadın
oturmuşdu,
liliput
deyildi -
liliputlar
dərhal bəlli olurlar -
amma
boyu heyrət
ediləcək
dərəcədə
kiçik idi.
Qəmli
idi
iri, ala
gözləri
və
çil örtmüş,
qırış-qırış
xırdaca
əlləri vardı,
qəfildən
soruşdu
Əminə xanımdan:
- Deməli,
hərbiçidir
əriniz?
- Bəli,
hərbiçidir,
jandarma
çavuşudur.
- Mənim
də
iki
oğlum əsgərdir,
biri
topçudur,
Gəliboluda.
Şey…
Soruşmaq
istəyirəm…
Müharibəyə
biz də
qoşulacağıq?
Mənimkilər
qoşulacağıq deyirlər…
Gənc,
avam
uşaqlardı,
daha
başa düşmürlər ki…
Elə
müharibə
etmək də
istəyirlər,
deyəsən…
Sizin əriniz
düzünü bilər,
bir
şey deməyib ki?
-
Hüsnü çavuşun
dediyinə
görə…
Hüsnü çavuş hər
zaman
"müharibəyə
qoşulacağıq" deyər -
çünki könlündəki də,
zatən,
odur…
Balacaboy
qadının
titrədi
çil basmış əlləri.
- Deməli,
yalan deməyib
mənimkilər,
Ay Allah…
Əminə
xanım
ufacıq
qadının
sözünü kəsdi:
- Yooox,
Hüsnü çavuş girəcəyik
deyir,
amma
mən girməyəcəyik
deyirəm,
kapitan
da girəcəyik deyirmiş,
amma
arvadı girməyəcəyik
deyir.
Müharibəyə
girib
nə qazanacağıq?
Elə
müharibə
etmədən də,
budur,
çox əla yaşayırıq…
Əvvəl
bir az
çəkinə-çəkinə,
sonra
qəytiyyətlə
etiraz etdi
Pərixan:
-
Yaxşı,
amma,
ana, bəs
vətən?
Düşmən
gəlib
çığnayarsa torpağımızı?
Müəllimə
xanım dedi ki:
vətənin hər qarışını
qanımızla
suvararıq,
türk
ölər, amma əyilməz!
Sonra
unutdunmu
Cümhuriyyət
bayramında
nə
dedi radio?
Yoxsa bu da yalandı?
Ufacıq
qadın
kədərlə
baxdı Pərixana:
-
Qızım, - dedi,
hələ ki, kiçiksən,
böyü,
gəlin
ol,
oğlun
olsun,
müharibə necədir,
onda
soruşaram səndən…
Ardı var...
Nazim HİKMƏT
Hazırladı: Dilsuz
Ədəbiyyat qəzeti. - 2018.- 3 fevral.- S.16-17.