Cırcırama və sisək

Novella

1899-cu ildə 11 iyun tarixində Yaponiyanın Osaka şəhərində anadan olub. Yapon yazıçısı, Fransa incəsənət və ədəbiyyat ordeninin zabiti (1960), ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı.

Kavabata imkanlı ailənin övladı olsa da, dörd yaşından yetim qalıb. Valideynlərini itirəndən sonra babası və nənəsinin yanında böyüyüb. Böyük bacısını xalası apardığından onunla ömründə bircə dəfə, 10 yaşı olanda görüşüb. Nənəsi öləndə Kavabatanın 7 yaşı olub, 15 yaşı olanda isə - babası dünyasını dəyişib. Sonra o, ana qohumlarının yanında qalmağa məcbur olub. 1916-cı ildə internat məktəbində yaşamağa başlayıb.1917-ci ildə məktəbi bitirən Kavabata imperator universiteti nəzdindəki "Birinci ali məktəb"ə qəbul olunmaq ümidi ilə Tokioya gedib, elə həmin il universitetə sənəd verərək humanitar fakültənin "ingilis dili" şöbəsinə qəbul olub. 1924-cü ildə universiteti bitirən Kavabata əməkdaşlıq etdiyi dərgi sayəsində Kana Kikuti və digər tanınmış yazıçılarla tanış olub. 1931-ci ildə ailə quraraq Kamakruya köçüb.

Kavabatanın əsərlərində Yaponiya mədəniyyətinin kökləri, eyni zamanda müasir ədəbiyyatın bəlli üslubları öz əskini tapır, əsas diqqət alt qata verilir, yarımçıq fikirlər və təlqinedicilik maraq oyadır. Onun əsas əsərləri "Minqanadlı durna", "Qar ölkəsi", "Köhnə paytaxt", "Dağların sədası" və s. romanlardır. Kavabata isə "Meydzin" romanını özünün şah əsəri adlandırıb. Yazıçının əsərləri dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə olunub.

Kavabata 1972-ci ildə Dzusidəki evində, dəm qazı zəhərlənməsindən vəfat edib. Yazıçının intihar etdiyi də ehtimal olunur, digər bir səbəb kimi, alkoqol şoku götürülür, lakin onun ölümünün dəqiq səbəbləri barədə hələ də heç bir məlumat yoxdur. 1974-cü ildə "Sintyesya" nəşriyyatı Yanusari Kavabata adına ədəbi mükafat təsis edib.

Yapon ədəbiyyatının nəhəng simalarından biri, milyonlarla oxucusu olan Yasunari Kavabata 1968-ci ildə ədəbiyyat üzrə növbəti Nobel mükafatına layiq görülüb. Mükafat ona "yapon təfəkkürünü əks etdirən yazıçı sənətkarlığına görə" verilib. "Ədəbiyyat qəzeti"nin oxucularına nobelçi müəllifin kiçik bir novellasını təqdim edirik.

Universitetin kərpic hasarını ötüb məktəb binasına çatdım. Həyət ağ ştaketlə hasara alınmışdı. Quru otların əhatəsində çiçəkləyən sakura ağacından cırıltı səsi eşidilirdi. Addımlarımı yavaşıdıb, ətrafı dinləməyə başladım. Dinlədiyim cırcırama nəğməsinin ömrünü uzatmaq üçün hasar boyu getdim, əvvəlcə sağa, sonra isə sola döndüm. Hasarın arxasında torpaq qalağı vardı, sıra ilə portağal ağacları əkilmişdi. Oranı sonadək keçdim və o an tələsdim, gözlərim parladı: düzbucaq şəkilli torpaq qalağının arxasında kağız fənərlər rəngdən-rəngə çalır, alışıb-yanırdı - hansısa gözdən-könüldən uzaq bir kənddə əsl bayram idi. Gedib onlara çatana qədər uşaqların torpaq qalağında cırcırama tutduqlarını başa düşdüm.

Təxminən iyirmiyə qədər fənər vardı. Aralarında qırmızısı da, yaşılı da, sarısı da gözə dəyirdi. Digər, balaca, al qırmızı rəngli fənər şübhəsiz, fabrik istehsalına oxşayırdı. Yerdə qalanlar isə - sadə, düzbucaqlı və füsunkar idi - yəqin, uşaqlar özləri düzəltmişdilər. Əgər, heç kəsə lazım olmayan bu torpaq qalağının ətrafına iyirmiyə yaxın əli bir-birindən gözəl fənərli uşaq yığışmışdısa, demək, nəsə, qeyri-adi bir şey baş vermişdi.

Bax, məsələn… Necə olubsa bir axşam oğlanlardan hansısa torpaq qalağında cırcırama səsi eşidib. Gedib köşkdən bir qırmızı fənər alıb və ertəsi gün onları axtarmağa başlayıb. Bir gün sonra ona başqa bir oğlan da qoşulub. Onun fənər almağa pulu olmayıb. Bu səbəbdən də karton qutu götürüb, kənarlarını qayçı ilə kəsib, nazik kağız yapışdırıb. Sonra da dibinə bir şam bərkidib, ipdən asıb. Fənər hazırdır.

Və budur, uşaqların sayı beş olub, sonra - yeddi. Sonra ağıllarına gəlib ki, kağız üzərində rəngli şəkillər çəksinlər. Sonra bizim rəssamlar başa düşüblər ki, qutunun divarlarında dairələr, üçbucaqlar, yarpaqlar kəsmək, hətta öz adlarının heroqliflərini yazmaq, balaca pəncərələrə rəngli kağızlar yapışdırmaq olar. Onlar da bu kağızları gah qırmızı, gah yaşıl, gah da ürəkləri istəyən bir rəngə boyayıblar. Gözəl alınıb. Budur, fabrik istehsalı olan qırmızı fənərlilər onları zibilliyə tulladılar, başqa uşaqlar da öz sadə əl işindən qurtuldu. Hamıya elə gəldi ki, dünənki fənər artıq, bir işə yaramaz və onda, qutu, kağız, fırça, qayçı, cib bıçağı, yapışqan işə düşdü - axı qeyri-adi bir şey düzəltmək lazım idi! Qəribə bir fənər! Ən gözəlini! Bax, uşaqlar da öz ovlarına elə fənərlərlə başlamışdılar…

Nə isə… uşaqların və torpaq qalağının əhvalatını danışdım sizə.

Uşaqlara baxarkən yerimdə donub qaldım. Dördbucaqlı fənərlər köhnə kitablardakı şəkillərlə bəzədilmişdi. Amma orada təkcə çiçəklər yox idi, uşaqların adları da fənərlərə bəzək verirdi. İsixiko, Ayako… Yox, bunlar xüsusi fənərlər idi, beləsindən mağazada tapa bilməzsən. Baxmayaraq ki, onların divarları kartondan düzəldilmişdi, amma dəliklərə - nazik, rənglənmiş kağızlar yapışdırılmışdı, şam işığı ancaq bu balaca pəncərələrdən yayılırdı. İyirmiyə yaxın rəngbərəng ləkə yerə sərilmişdi. Uşaqlar çömbəlib oturaraq, bir yerə yığdıqları cırcıramaların səsini dinləyirdilər.

"Budey, cırcırama! Kim istəyir?" - qəflətən, oğlanlardan biri çığırdı. O, digər uşaqlardan bir qədər kənarda dayanıb, gözlərini otluğa dikmişdi. "Ver, ver!" - o an bir neçə uşaq həmin oğlanın üstünə cumdu, onu dövrəyə aldılar, həyəcanla otluğa baxmağa başladılar. Oğlan ona uzanan əli geri itələdi, cırcırama oturan yeri eşələməyə başladı. Sol əli ilə fənəri başı üstə qaldırıb yenidən çığırdı, amma bu dəfə onun bir qədər əvvəlki çığırışına məhəl qoymayanları səslədi: "Cırcırama, cırcırama! Kim istəyir?"

Bir neçə uşaq da ona tərəf qaçdı. Onların cırcıraması-zadı yox idi.

"Cırcırama, cırcırama! Kim istəyir?"

Uşaqların sayı bir qədər də artdı.

"Mənə ver! Mənə ver!" -həmin xoşbəxt oğlana yaxınlaşan qız arxadan çığırdı. Oğlan başını astaca ona tərəf çevirdi, fənəri sağ əlinə aldı, sonra da sol əlini otluğa tərəf uzadaraq:

- Budey! - dedi.

- Ver də, ver, nə olar!

Həmin oğlan tam dikəldi, qalib görkəm alaraq sıxılmış ovcunu irəli uzatdı. Qız fənərin ipini biləyinə keçirib, hər iki əli ilə onun ovcundan yapışdı. Oğlan ovcunu ehtiyatla açdı, qız işarət və baş barmağı ilə həşəratdan yapışdı.

- Eee, sən də qoy görək! Bu ki, cırcırama deyil! Bu, əsl sisəkdir! - Qız bu qəhvəyi rəngli cücünü görəndə, gözləri bərəldi.

"Sisək, sisək!" - uşaqlar səs-səsə verib həsədlə çığırışdılar. "Əsl sisək!"

Qız ağıllı gözlərini öz xeyirxahına dikdi, cəld qurşağından bir qutu çıxarıb sisəyi onun içinə qoydu. "Hə, əsl sisəkdir", - oğlan mızıldandı, əlindəki qırmızı fənəri qızın üzünə saldı. Qız qutunu gözlərinə yaxınlaşdırıb həyəcanla sisəyə baxdı.

Oğlan diqqətlə qıza göz qoyurdu. Qızın xoşbəxt təbəssümü onu ələ verirdi. Bu mənzərəni lap başından izlədiyim üçün, yalnız indi onun fikrini başa düşdüm və öz fəhmsizliyimdən heyrətə gəldim. Bu an növbəti dəfə çaşıb qaldım. Bir ora baxın! Nə qız, nə oğlan, nə onlara baxan uşaqlar bu məqama fikir verməmişdilər. Amma qızın sinəsində solğun yaşıl rənglə yazılan qeyd dəqiq seçilirdi - Fudzio. Əlindəki fənəri qutuya doğru tutan oğlan qızın ağ rəngli donuna çox yaxın idi və oğlanın adı - Fudzio - kəsilmiş yaşıl heroqliflər qızın sinəsində işıq saçırdı. Qızın fənəri sol biləyindən asılıb qalmışdı. Qırmızımtıl ləkə oğlanın qarnında yellənirdi, heroqliflər titrəyirdi, amma buna baxmayaraq, istəsən, qızın adını oxuya bilərdin. Adı Kiyeko idi. Kiyeko da, Fudzio da bu yaşıl-qırmızı işıq oyununu görmürdülər. Bir də ki, bu, doğrudanmı oyun idi?

Tutaq ki, bu uşaqlar Fudzionun Kiyekoya sisək hədiyyə etdiyini hər zaman xatırlayacaqlar. Amma Fudzio öz adının yaşıl heroqliflərinin Kiyekonun yaxasına yazıldığını yatsa yuxuda da görməz. "Kiyeko" yazılmış qırmızı heroqlifləri isə - öz qarnında; elə Kiyeko da öz sinsəində "Fudzio" adı yazılmış yaşıl heroqlifləri, oğlanın paltarındakı adı yazılmış qırmızı yazıları…

And verirəm səni, oğlan, elə ki, yaşa doldun, de: "Budey, cırcırama!" və Kiyekoya sisək hədiyyə elə. Qoy qız desin: "Doğrudan?" Və sən, Fudzio, o anda qızın sevincini görərsən və hər ikiniz gülümsəyərsiz. Sonra bir də deyərsən: "Budey, sisək!" və ona cırcırama bağışlayarsan. Və Kiyeko məyus halda deyəcək: "Doğrudan?" və siz yenə birlikdə gülümsəyərsiz.

Və bir də… Axı sən, Fudzio, ağıllı oğlansan, yaxşı bilirsən ki, digər uşaqlardan aralı dolaşıb otluqda cırcırama axtarsan da, tapa bilməzsən, amma özünə cırcırama-qız taparsan və elə bilərsən ki, o - sisəkdir. Amma nəhayət, ürəyini buludlar alacaq, bir gün başa düşəcəksən ki, hətta əsl sisək belə - sadəcə, cırcıramadır. Mənsə təəssüf edirəm, sən hələ də öz fənərinin gözəl yaşıl parıltısını, Kiyekonun sinəsində gizlənən həmin o möhtəşəm ləkəni görmürsən.

Tərcümə etdi: Əyyub QİYAS

Yasunari KAVABATA

Ədəbiyyat qəzeti. - 2018.- 3 fevral.- S.30.