Klassik satiradan doğan yumoristik təravət

Qəni Camalzadənin yaradıcılıq yolu barədə

Həqiqətdir ki, sənətdə, xüsusən də söz sənətində tarixən müxtəlif nəsillər mövcud olmuşdur və onlar zaman-zaman ədəbi mühiti formalaşdırmış, zənginləşdirmiş və canlandırmışlar. Ancaq onilliklərin, əlliilliklərin, yüzilliklərin bütün nümayəndələri yaradıcılığın ağır əzablarına dözə bilməmiş, ya erkən cavanlığında qələmi yerə qoymuşlar, ya da nələrisə analiz edib başqa sənətin qulpundan yapışmışlar. Fərdlər və təklər üçün isə yazı yazmaq xoş vərdişdir, yaşamaqdır, düşüncələrinin yükündən bir müddət azad olmaq, qurtulmaqdır.

Ötən əsrin 70-ci illərinin ortalarından Bakının ədəbi dərnəklərindən (Mərkəzi şəhər və Sabir adına kitabxanaların adlarını ehtiramla çəkirəm - müəllif) tanıdığım Qəni Camalzadə ilk vaxtlardan ümumi axında bir nasir kimi fərqlənməsə də, sonra istedadı və zəhməti sayəsində həqiqətən qələmini püxtələşdirdi, seçildi, inkişaf yolu keçdi. Söhrab Tahir, Seyfəddin Dağlı, Nəriman Həsənzadə, Ağacavad Əlizadə kimi görkəmli sənətkarlar (onların hamısı həmin illərdə ədəbi dərnəklərin rəhbərləri idilər - müəllif) Qəninin yığcam, kiçik, duzlu-məzəli hekayələrini təqdir edib bəyənirdilər. Beləliklə, gənc yazar "Ədəbiyyat və incəsənət" (indiki "Ədəbiyyat qəzeti"), "Kirpi", "Azərbaycan", "Ulduz", "Azərbaycan gəncləri" kimi nüfuzlu ədəbi və publisistik orqanlara yol tapdı, imzası tədricən tanındı, özünə oxucu auditoriyası qazandı.

Qəni Camalzadə mənim yaxşı tanıdığım o müəlliflərdəndir ki, həmişə, necə deyərlər, "gücü çatdığı daşdan yapışıb", ona görə, nəyəsə nail olub, "zora düşməyib". Digər tərəfdən, olduqca ağır təbiətli, təmkinli bu şəxs hələ Sovet dönəmində "Yaxşı oğlanın dayısı" adlı hekayələr, novellalar kitabı çap etdirsə də, qətiyyən redaksiyaların qapılarını tələm-tələsik, yerli-yersiz döyməyib, özündən razı halda "mən də varam" söyləməyib. Görünür, bu ciddilik onun xarakterini formalaşdırıb, sonra dalbadal "Qohumların əsiri" və "Sonuncu yeznə" topluları, "Vaxtsız qonaq", "İdarə zarafatları", "Məzənnə", "Xəbərçi", "Fərasətli məmur" kimi hekayə və novellalarında ədib cəmiyyətin tör-töküntülərini, işbazları, fırıldaqçıları, yalançıları ifşa edir, onların obrazlarını yaradır, kəskin satira atəşi ilə yaramazları susdurur. Ağsaqqal Qədim kişi, idarədə qarıyıb qalmış Rəfiqə xanım, sadəlövh Rəvan, Bağır müəllim, mühəndis Gülşən ("İdarə zarafatları"), Hürü xanım, Qılman bəy, Ələsgər ("Məzənnə"), xadimə Aliyə, Validə, Əli ("Yapışqan"), maşın ustası Əbi, arvadı Heyran ("Namərd zəmanə"), Cəmil müəllim, Məlik müəllim, Fərasət ("Fərasətli məmur") kimi maraqlı obrazlar silsiləsi yaradan yazıçı hər bir qəhrəmanın da daxili aləmini açır, onu mükəmməl surətdə təqdim etməyə çalışır. Doğrudur, adlarını sadaladığım və sadalamadığım bu nümunələrdə klassik rus ədiblərinin - Qoqolun, Turgenevin, Çexovun az-çox təsiri duyulur. Unutmayaq ki, bu yazıçılar Mirzə Cəlil və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kimi bizim milli ruhlu, nəhəng söz adamlarımızın yaradıcılıqlarına da təsirsiz ötüşməmişlər. Deməli, Qəniyə haqq qazandırmaq olar.

Yazıçının "Usta İbişin Məmiş dostu" novellası isə birbaşa ustadına - "Zırrama" hekayəsinin müəllifini yada salaq", kiçik başlıq altında Cəlil Məmmədquluzadəyə ünvanlanıb. Əlbəttə, zamanın, dövrün fərqi yoxdur, şeyx nəsrullahlar, kefli iskəndərlər, şeyx əhmədlər, yalançı hacılar, məşədilər hər əsrdə mövcud olmuş, xalqımızın avamlığından, savadsızlığından istifadə etmiş, sadə adamları barmağına dolamış, aldatmışlar. "Usta İbişin Məmiş dostu" əsərində zırrama rolunu, əsl adı Məmməd olan Məmiş oynayır. O, özünü ayaqqabı köşkündə işləyən, zəhmətiylə dolanan, namuslu həyat sürən usta İbişin nəzərində yüksəltmək üçün dəridən-qabıqdan çıxır. Məqsədli surətdə tez-tez köşkə yolunu salır, İbişin ərəb əsilli Hidan tanışının qılığına girir, içki aludəçisi qəzetçi Əliqulunun vasitəsilə ərəbin böyük biznesindən xəbər tutur. Dalbadal həm Hidanı, həm çəkəməçi İbişi, həm də Əliqulunu restoranlara dəvət edir, yeyib-içib, keflənirlər. Axırda məlum olur ki, Məmiş nəhayət, Hidanı tora salıb ondan iri məbləğdə borc adıyla pul qoparıb. Bu dələduz kasıb, ürəyiaçıq İbişi də aldadır. Xeyli miqdarda parasını əlindən alıb, gözdən itir. Onlar bir də onda xəbər tuturlar ki, yalançı dil pəhləvanı, yəni "zırrama Məmiş" yaşadığı məhlədə evini satıb, oradan çıxıb - "it də gedib, ip də".

"Bastar ulduza hürürdü" bəlkə də yazıçının ən yığcam, lakonik əsərlərindən biridir. Hekayənin adı zahirən Səməd Vurğunun məşhur "ağılsız köpəklər ulduza hürər" misarsını xatırladır. Ancaq müəllifin təsvirinə və "bəraətinə" görə Bastar o qədər də ağılsız it deyil, əməlli-başlı adam kimi dil bilir, söz qanır. Lazım gələndə sahibinə yaltaqlanıb küçüklənir, ayağına dolaşır, evin həndəvərində vurnuxan "yad" köpəklərə gücünü göstərir. Axı Bastar "hürə-hürə it olmuşdu", təsadüfən bu mərtəbəyə qalxmamışdı. "Başqa itlərlə müqayisədə, demə, Bastar tamaşa imiş. Boyu bir yaşar cöngə boyu, rəngi yanar alov, ağzı qazan ağzı, biləkləri çəpər payası. İt pəncələrini asta-asta atır, pələng kimi ətrafa laqeyd baxırdı. Çox qəribə də olsa, bu gün nə həmcinslərinə, nə adamlılara hücum çəkirdi. Ölmüşə deyəndə ki:

- Dayan, Bastar!

İt dərhal dayanırdı.

- Get, Bastar!

Gedirdi.

- Otur!

Otururdu.

- Hoppan!

Hoppanırdı.

Qərəz tamaşa idi...

Bu kiçicik parçanın özündən də göründüyü kimi Qəni Camalzadə ustalıqla yenə klassik ənənəyə söykənməyi bacarmışdır. Seyid Əzim Şirvaninin:

İt deyil, o da dəxi bizdən birimiz,

Belə ölmüşlərə fəda dirimiz. -

misraları yazıçının duzlu-şirin təhkiyəsi ilə tamamilə üst-üstə düşmüşdür. Klassik irsə bağlılıq onu kor-koranə təqlid eləmək deyil, ondan yaradıcı surətdə bəhrələnməkdədir. Yazıçı əgər dil materiallarından yaxşı istifadə eləməyi bacarırsa, bu məharətidir. Qəninin yazı dili şirəli, düzgün və sözlərin yerli-yerində işlənməsi baxımından maraqlıdır. Düzdür, o, hərdən müəyyən bölgədə işlənən (məsələn, Bakı - Abşeron şivəsində - müəllif) dialekt sözlərdən istifadə edr. Bunlar isə qondarma təsir bağışlamır, mətnin canına-qanına rəng qatır, ruhuna hopur, cümlənin təsirini artırır.

İlk baxışdan, yazıçı sanki mövzunu qabaqcadan tapır və mətni adi, sadə cümlələrlə başlayır. Dəqiq müşahidə bütün yazarlar üçün başlıca şərtdir. Sonrakı əsas məsələ, tapdığın mətnin içini doldurmaqdır. Uzun illərin təcrübəsi göstərir ki, haqqında danışdığımız hekayənin süjetini qurmaqda, onu söz-söz, kərpic-kərpic qurub tikməkdə çətinliklə üzləşmir. Məsələn, "Sabah pul günüdür" hekayəsində müəllifin girişinə diqqət yetirək: "Onların üç uşağı var. Xronoloji ardıcıllıqla desək, birinci qız, iki sonrakı oğlandır. Qərarları bu olub ki, kifayətdir, həvəsdi-bəsdi, nöqtə qoymaq lazımdır, elə atalar da üçəcən deyib". Hekayədə kiçik bir ailədə, ərlə-arvad arasında münaqisə zəmnində baş verən, cəmiyyətin həmişə üzləşdiyi bir problem köklü-köməcli çözələnir. Çıxış yolu axtarılır.

"Daş" novellası həcmcə nə qədər kiçik olsa da, məzmunca bir o qədər doludur. Müəllif yenə Amerika kəşf eləmək niyyəti güdmür, küçədə görüşdüyü adi bir "daş fanatı", arxeoloq-memar mövzusunun qəhrəmanına çevrilir. Məlum olur ki, məmləkəti qarış-qarış dolaşan, ömrünü-gününü arxeoloji qazıntılarda keçirən, iki mindən çox daş növü toplayan bu təqaüdçü-alimin bircə arzusu var: yaşadığı şəhərdə memarlar onun topladığı daş nümunələrindən istifadə edib yeni tikilmiş binaları gözəlləşdirsinlər. Həyatda yeganə amalı, əqidəsi budur. Görəndə ki, şəhərin əksər binaları bir-birinə oxşayır, yeknəsəqdir, arxeoloqu od götürür, hara şikayət edir, hansı bir məmurun qapısını döyür, laqeydliklə, biganəliklə qarşılanır. Axırda görürlər ki, daş sevgisini qocaman alimin qəlbindən çıxara bilmirlər, psixoloji durumunun yerində olmadığını yəqin edib, onu əsəb xəstəlikləri müalicəxanasına göndərmək istəyirlər. Zorla sağlam olduğunu sübut edən arxeoloqdan doğma övladları da bezib. Çünki dördotaqlı mənzilinin üç otağında topladığı daş nümunələri rəflərə səliqə ilə düzüb. Bax, Sabir demişkən, daş qəlbli insanlar bəzən nadir adamları bu cür çərrədib axırına çıxırlar.

Qəni Camalzadənin ilk irihəcmli əsərinə isə 11 il öncə "Azərbaycan" dərgisində rast gəldim. Düzü, bu dəfə yazıçıdan başqa səpkidə nəsr gözləyirdim. Ancaq əsərin adının "Fosforlu əkizlər" (jurnal vapriantı - müəllif) olduğunu, gözəl yazıçı Məmməd Orucun kiçik, mənalı təqdimatını oxuyan kimi elə köhnə fikrimdə qaldım. Deməli, qələm dostumuz əvvəlki ənənəsinə sadiq qalıb. Yeni romanına satirik don biçib. Məmməd Orucun ilk xeyir-duası da mükəmməl idi: "Ən səmimi duyğularımla qeyd eləmək istəyirəm ki, roman Azərbaycan ədəbiyyatında analoqu-bənzəri olmayan əsərdir. "Qızıl xotuğ", ("Fosforlu əkizlər") ədəbi mühitə yeni ab-hava gətirdi. Bu yazını əbədi-sınaq, təcrübə kimi də qələmə vermək olar. O ki, qaldı bu təcrübənin nə qədər uğurlu olmasına, nə deyim, mayası məzhəkə, məsxərə ilə yoğrulmuş, duzlu-məzəli təhkiyə ilə qələmə alınmış bu romanı birnəfəsə oxudum…"

Məmməd Orucun sözlərinə rəğmən "Qızıl xotuğ" alleqorik, satirik, ironik romandır. Ona kino-komediya da söyləmək mümkündü. Əgər müəllif yaxşı bir rejissor tapsa, həmin sənətkar romanın nəbzini və ruhunu tuta bilsə, həqiqətən bu əsəri bitkin bir ssenriyə çevirə bilər. "Qızıl xotuğ"da elə parçalar, epizodlar var ki, şaqqanaq çəkib öz-özünə gülürsən. Elə qəribə hadisələrlə rastlaşırsan ki, uğunmaqdan zorla özünü saxlayırsan. Ədəbi təcrübədən məlumdur ki, lap 15-20 səhifədən ibarət yumorlu novella yazmaq olar. Ancaq 280-300 səhifəlik romanı tamamilə satirik planda işləmək, fərqli obrazlar silsiləsi yaratmaq, bu surətlərin xeyli qismini gülüş hədəfinə çevirmək, doğrudan da hünər istəyir. Müəllif heç bir "xalturaya" yol vermədən ləyaqətlə işinin öhdəsindən gəlmişdir.

"Qızıl xotuğ"da ən çox xoşuma gələn cəhətlərdən biri də surətlər, tiplər bolluğudur və nasirin roman qəhrəmanlarının hamısını bir-birindən fərqləndirməyi bacarmağıdır. Əzrayılla çilingağac oynayan 130 yaşlı Ehsan baba, ömür-gün dostu Gilə nənə, çoxbilmiş Qardi əmi, əfəl və maymaq Əbi, rözəxan Balamirzə (Molla Bala), Cəmo, Cümü (Ehsan babanın, Gilə nənənin oğlanları), gopçu Pişan, Xudu kişi, Nəzər, Əfsər, Gülər, professor Moreli (Fransa), Ataxan müəllim, Qəmər, Gülbahar, Müsyö Jan, Madmazel Janet, Fərhad kimi müxtəlif dünyagörüşlü insanların hər birinin iç dünyası detallarla verilmişdir. Kəndlə şəhər arasında baş verən çoxşaxəli hadisələr zəncir halqalarıtək bir-birilə bağlıdır, bir-birini tamamlayır.

"Karxana" romanına da eyni üslub xasdır və 2016-cı ildə əsər "Azərbaycan" jurnalında çap olunmuşdur. Müharibə veteranı Qəni Camalzadə "Karxana"da Sani Abşeronski adlı bir şəxsin surətini yaratmışdır. Özünəməxsus yazı tərzinə, gözəl keyfiyyətlərə malik Qəni müəllim demək olar, həyatın hər üzünü görmüşdür. Məncə, o, hələ ömrünün və yaradıcılığının kamillik çağlarını yaşamağa başlayır. Yaşı və təcrübəsi diktə edəcək ki, nəsrin ən dərin qatlarına baş vursun, yeni-yeni əsərlər ortaya qoysun.

Ağacəfər HƏSƏNLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 14 iyul.- S.29.