Qoşa qanadların harmoniyası

“Həqiqi şeir fantaziyası olmadan böyük fizika yaratmaq mümkün deyildir”.

Lev Landau

Nobel mükafatı laureatı

Məlum olduğu kimi, elm adamlarına məxsus olan akademik düşüncə dünyanı və müasir cəmiyyəti əsaslı şəkildə dərk etmək, davamlı inkişaf proseslərinin qanunauyğunluqlarını sistemli şəkildə araşdırıb ümumiləşdirmək yaxın və uzaq gələcəyə doğru gedən yolları aydın surətdə göstərmək deməkdir.

Bu mənada dünyanı və müasir cəmiyyəti dərindən qavramaq və əks etdirmək elmi idrakın ana vəzifəsidir. Ona görə də elm bəşəriyyətin çırağı, alimlər dünyanın kompasıdır.

Böyük ədəbiyyat da sözün həqiqi mənasında əsl elmin həyata keçirdiyi vəzifələri obrazlı şəkildə əks etdirir. Ədəbiyyatın vəzifəsi dünyada, cəmiyyətdə və insanın mənəvi aləmində gedən prosesləri bədii cəhətdən əks etdirməklə müasir zaman haqqında düşünməkdə və çıxış yolları tapmaqda oxuculara bələdçilik etməkdən ibarətdir. Ədəbiyyat - həyatın güzgüsü, yazıçılar zamanın bələdçiləridirlər.

Deməli, dünyanı, cəmiyyəti və insanı dərk və şərh etməkdə, gələcəyə doğru yol göstərməkdə elmlə ədəbiyyat vahid strategiyaya malikdir. Bu cəhətdən elm və ədəbiyyat dünyanı və insanı dərk etməyin qoşa qanadlarıdır. Ümumiyyətlə, yaradıcılıq istedadı üçün elm və ədəbiyyat qoşa qanad funksiyasını həyata keçirir. Fərq ondadır ki, alimlər dünyanı və cəmiyyəti elmi idrak vasitəsilə şərh edir, yazıçılar isə bədii təxəyyül əsasında obrazlı şəkildə mənalandırırlar. İstedad və zəhmət qoşa qanadın hər iki qütbü üçün eyni dərəcədə vacib və əhəmiyyətlidir. Böyük Nizami Gəncəvinin “Çox iti zehinlər yatan oldular, Axırda saxsı qab satan oldular” misralarında ifadə olunan mətləb alim üçün nə qədər zəruridirsə, yazıçıdan ötrü də həmin səviyyədə qiymətlidir. Yaradıcı insanlardan elmi idrakı üstünlük təşkil edənlər elm yolunu tutur, bədii təxəyyülü ağır gələnlər isə yazıçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olurlar. Dünyada və ölkəmizdə ayrı-ayrılıqda elm, yaxud bədii yaradıcılıq yolunu tutub, hər biri öz sahəsində tanınan, məşhur olan alimlər və yazıçılar çoxluq təşkil edirlər. Həm elm, həm də bədii yaradıcılıq yolları ilə addımlayan yaradıcı ziyalılar da az deyildir. Lakin elmi idrakla bədii təxəyyülün imkanlarını sintez halında özündə üzvi surətdə cəmləşdirib, həm əsl alim kimi, həm də böyük yazıçı səviyyəsində qəbul olunan yaradıcı şəxsiyyətlər barmaq ilə göstəriləcək qədər nadir simalardır. Belə insanlar elmə də, ədəbiyyata da şöhrət gətirən, özü də cəmiyyətdə xüsusi xidmətləri ilə fərqlənən görkəmli, daha doğrusu, qüdrətli şəxsiyyətlərdir.

Azərbaycan cəmiyyətində həm yazıçı və həm alim kimi bərabər, yaxud yaxın səviyyədə qəbul olunan yaradıcı simalar daha çox humanitar və ictimai elmlərdə təmsil olunan ziyalılardır. Məsələn, akademik Mirzə İbrahimov böyük elm xadimi və həm də görkəmli xalq yazıçısıdır. Akademik Teymur Bünyadovun tanınmış etnoqraf alim, eyni zamanda, nəsr əsərləri və bayatılar müəllifi olan yazıçı kimi fəaliyyəti bir-birinə yaxındır. Akademik Kamal Abdulla ciddi bir dilçi alim olmaqla bərabər, həm də eyni səviyyədə (bəlkə də daha çox - İ.H.) qəbul olunan yazıçıdır. Azərbaycan ictimaiyyəti adlıq cümləyə və sintaksisə aid qiymətli əsərlərin müəllifi olan professor Kamal Abdullanı həm də “Yarımçıq əlyazma” romanı kimi dünyanın otuzdan çox dilinə tərcümə edilmiş bədii əsərin yaradıcısı kimi yüksək qiymətləndirir. Professor Paşa Qəlbinurun da oftalmologiya sahəsindəki xidmətləri ilə şairliyi arasında bərabərlik işarəsi qoymaq mümkündür. Qasım Qasımzadə, Arif Abdullazadə, Atif Zeynallı, Rəhim Əliyev və başqaları elmdə də, ədəbiyyatda da bərabər mərtəbədə dayanırlar.

Elm sahəsində də özünəməxsus xidmətləri olan xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə, xalq yazıçısı Elçin və başqaları daha çox yazıçı və şair kimi şöhrət qazanmışlar. Nəinki Azərbaycan cəmiyyəti, hətta həmin sənətkarların özləri də bədii yaradıcılıqlarını elmi fəaliyyətlərinə güzəştə getməzlər. Filologiya elmləri üzrə akademik olan xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə bu məsələyə münasibətini aşağıdakı kimi ifadə etmişdir:

Bəxtiyaram, iki fəxri adım var,

Alim Bəxtiyaram, şair Bəxtiyar.

Qatlayıb dizinin altına qoyar,

Alim Bəxtiyarı şair Bəxtiyar.

Lakin elm və ədəbiyyat sahəsində qoşa qanadın bir istiqamətində üstün xidmətləri olan yaradıcı ziyalılara daha çox misal göstərmək mümkündür. Belə məqamlarda həmin şəxsiyyətlər elm və ədəbiyyatın hər iki cəbhəsində təmsil olunsalar da, onların adı bunlardan birində “görkəmli”lər sırasına daxil edilir. Sovet yazıçılarının II Ümumittifaq qurultayında poeziya haqqında məruzə etmək səviyyəsində dərin elmi idraka malik olan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti vəzifəsində çalışan Səməd Vurğun müqayisədə görkəmi xalq şairi kimi daha çox şöhrət qazanmışdır. Bədii yaradıcılıq sahəsindəki çoxcəhətli və səmərəli fəaliyyətlərini heç də aşağı salmadan qətiyyətlə demək mümkündür ki, akademik Məmməd Cəfər Cəfərov, akademik Həmid Araslı, akademik Teymur Kərimli, professor Məmmədhüseyn Təhmasib, professor Məhərrəm Qasımlı və başqaları elm adamları olaraq daha çox xidmət göstərmişlər. Onların şəxsində tərəzinin hər iki gözü dolu olsa da, son nəticədə elm gözü ağırlıq təşkil edir. Akademik Rafael Hüseynovun, müxbir üzv Yaşar Qarayevin... fəaliyyətində bədii yaradıcılıq geniş yer tutmasa da, onların obrazlı təfəkkürünün masştabını təsəvvür etməyə imkan verən səviyyədədir.

Dəqiq elmlər və təbiət elmləri sahəsində qoşa qanadın hər iki qütbünü bərabər səviyyədə inkişaf etdirmək vəzifəsinin eyni miqyasda öhdəsindən gələnlər nadir yaradıcı simalar hesab edilirlər. Həm dünya təcrübəsində, həm də Azərbaycan reallığında az da olsa yaşayıb-yaratmış belə simalar, məsələn, akademik Şəfayət Mehdiyev geologiya üzrə ölkə miqyasında tanınmış alim olduğu kimi, həm də şeir və dramaturgiya ilə ardıcıl məşğul olan, bu sahədə də mühüm nailiyyətlər qazanan görkəmli yaradıcı şəxsiyyətdir. Zəngin şeir yaradıcılığına görə fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Hamlet İsaxanlı haqqında “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” ikicildlik monoqrafik tədqiqatında ayrıca portret oçerk verilmişdir. Geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor Hikmət Mahmudun bədii əsərlərinin 3 cildliyinin çap olunması mühüm ədəbi hadisədir.

Bununla belə, ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda görkəmli alimlər kimi tanınmış akademik Ziya Bünyadovun, müxbir üzv Xudu Məmmədovun bədii yaradıcılığı onların fəaliyyətində obrazlı qavrayışın miqyasını əks etdirsə də, aparıcılıq təşkil etmir.

Botanika İnstitutunun əməkdaşı, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sadıq Qarayev son illərdə “Sahilsiz təzadlar” və “Sahibsiz kölgələr” adlı iki geniş həcmli romanını çap etdirməklə bədii yaradıcılıq sahəsində ardıcıl surətdə və məsuliyyətlə məşğul olduğunu nümayiş etdirir. Burası da maraqlıdır ki, Sadıq Qarayevin romanlarında Akademiya mühitindən, elm adamlarının həyatından bəhs olunur və dünyanın görkəmli elm xadimlərinin fikirlərinə, böyük elmi ideyalara istinad edilir. Bu mənada Sadıq Qarayevin bədii yaradıcılığı elmi idrakla bədii təxəyyülün sintezinin imkanlarını real olaraq əks etdirir.

Göründüyü kimi, dəqiq və təbiət elmləri sahəsində bədii yaradıcılıqla ardıcıl məşğul olub, böyük nailiyyətlər qazanmaq mümkündür. Bu, onların simasında Qoşa qanadın hər iki qanadının qüvvətli olmasının göstəricisidir. Bu, - bədii yaradıcılıqla yanaşı, elmin də xeyrinədir. Səmərəli elmi fəaliyyətlərinə görə daha çox təmsil etdikləri ixtisas sahibləri arasında tanınan dəqiq və təbiət elmlərinin nümayəndələri bədii yaradıcılıq istiqamətindəki nailiyyətləri ilə ölkə miqyasında geniş ictimai rəy qazana bilirlər. Bundan başqa, elm adamları idrakın bədii dərkinin aparıcılıq təşkil etdiyi yeni tipli ədəbiyyat yaratmağa nail olmuşlar. Bu isə öz növbəsində ədəbiyyatın yeni ideyalarla və üslubi müxtəlifliklərlə zənginləşdirilməsinə xidmət edir.

Qoşa qanad - elm və ədəbiyyatın, elmi idrakla bədii təxəyyülün sintezi və vəhdəti deməkdir. Fikrimizcə, fundamental elmə aid olan riyaziyyat, fizika, kimya, coğrafiya, astronomiyanın inkişafında bədii fantaziyanın, geniş mənada ədəbiyyatın rolu problemi müstəqil bir elmi tədqiqatın mövzusu ola bilər. Eyni zamanda, ədəbiyyatın və ya bədii yaradıcılığın inkişaf etdirilməsinə elmi idrakın, dəqiq və təbiət elmlərinin, elmi ideyaların təsiri məsələləri də xüsusi araşdırmalar üçün zəngin material vermək imkanlarına malikdir. İnanırıq ki, bu istiqamətlərdə aparılacaq tədqiqatlar elmin və ədəbiyyatın inkişafında həmin sahələrin qarşılıqlı əlaqəsinin müstəsna rolunu aşkara çıxaracaqdır. Ona görə də Milli Elmlər Akademiyası baxımından yanaşdıqda elmi mühitdə bədii düşüncəni inkişaf etdirmək elmi idrakın yeni keyfiyyətdə təkamülündə mühüm rol oynaya bilər. Ədəbi düşüncənin, bədii təfəkkürün inkişaf etdirilməsində elmin yeri və rolu isə müstəsna dərəcədə əhəmiyyətlidir. Böyük qəlb şairi Məhəmməd Füzulinin “Elmsiz şeir əsası yox divar olur” misrası riyazi dəqiqliklə ifadə olunmuş ədəbi düsturdur.

Bütün bunlara görə Milli Elmlər Akademiyasında “Qoşa qanad” layihəsinin ardıcıl olaraq həyata keçirilməsi və inkişaf etdirilməsi müasir dövrdə elmin və ədəbiyyatın yeni hədəflərə çatdırılması üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. “Qoşa qanad” layihəsində elm və ədəbiyyat əlaqələri üstünlük təşkil etsə də, bu baxış yalnız bədii yaradıcılıq sahəsi ilə məhdudlaşmayıb, elmlə incəsənətin müxtəlif sahələrinin: təsviri sənətin, musiqi sənətinin, xalçaçılıq, oyma və döymə, xəttatlıq sənətlərinin də qarşılıqlı əlaqələrini və zənginləşdirilməsi məsələlərini də özündə cəmləşdirir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun bazasında 2014-cü ildən təşkil olunan elm adamlarının rəsm əsərlərinin sərgiləri elm və təsviri sənət münasibətlərinin geniş imkanlara malik olduğunu nümayiş etdirir. Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun ayrı-ayrı elm sahələrində çalışan alimlərin müxtəlif mövzularda təşkil olunmuş 8 rəsm sərgisinə həsr edilmiş sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Xəzər Zeynalovun “Alimlər - rəssamlar” adlı monoqrafik kitab hazırlayıb 2017-ci ildə nəşr etdirməsi təsviri sənətin inkişafında elmi idrakın yerini və mövqeyini diqqət mərkəzinə çəkir. Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı, tanınmış xəttoyma sənəti ustası, Əməkdar mədəniyyət işçisi Seyfəddin Məsimoğlunun bu sənətə dair “Xəttin sənət möcüzəsi” kitabı da (2016) ağac üzərində xəttoyma sənətinin elmi sirlərini əyani şəkildə meydana qoyur. Kitaba ön söz yazmış Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Ziyadxan Əliyev ağac üzərində xəttoyma sənətinin yaradıcısı olan Seyfəddin Məsim oğlu Məmmədvəliyevin bu nadir sənət sahəsində qazandığı nailiyyətlərin əsas səbəbini haqlı olaraq onun “ağacoymanın ənənəviləşən forma-biçimini və məna-məzmun tutumunu yeni bədii-texniki məziyyətlərlə zənginləşdirməsi, başqa sözlə desək, “novatorluq nümayiş etdirməsi” ilə əlaqəli olduğunu bəyan etmişdir. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda fəaliyyət göstərən “Ədəbiyyatşünaslıq, plyus” Yaradıcılıq Birliyinin rəhbəri, fillogiya üzrə elmlər doktoru, professor Vüqar Əhmədin “Ədəbiyyat İnstitutunda ədəbi proses” mövzusundakı araşdırmaları və məruzələrində ədəbiyyat haqqında elmin yaradıcılarının bədii yaradıcılığındakı elm amilinin mahiyyəti konkret bədii nümunələrlə əsaslandırılır.

Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Hamlet İsaxanlının 2018-ci ildə nəşr etdirdiyi “Əlkimya: elm, sənət və mistika” kitabı elmi idrakla bədii düşüncənin sintezi və vəhdəti problemlərinə həsr olunmuş mühüm elmi əhəmiyyətə malik ciddi monoqrafik tədqiqatdır. Bu, - dünya miqyasında geniş mənada ədəbiyyatdan elmə, konkret mənada isə bədii yaradıcılıqdan əlkimya və əlfizikaya, yaxud da əksinə olan elmi-ədəbi prosesləri dərindən araşdırıb ümumiləşmiş şəkildə təqdim edən sanballı tədqiqat əsəridir. Bu, - Azərbaycan elminin bədii təxəyyüllə elmi idrakın qarşılıqlı əlaqələrinin nəzəriyyəsi və təcrübəsinə qiymətli töhfəsidir.

Ümumiyyətlə, “Qoşa qanad” layihəsi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında 2014-cü ildən həyata keçirilən “Fizika və lirika” tədbirlərinin üzvi tərkib hissəsidir. “Fizika və lirika” konfransları dəqiq və texniki, habelə təbiət elmləri sahəsində çalışıb, həm də bədii yaradıcılıqla məşğul olmağın elmi laboratoriyasını, nəzəri mahiyyətini öyrənən və təqdim edən yeni bir platformadır. “Fizika və lirika” - elmlə ədəbiyyatın müttəfiqliyinin elmi-nəzəri təqdimatıdır. “Fizika və lirika” - fundamental tədqiqatlarla məşğul olan alimlərin bədii fantaziyasının miqyası və əhəmiyyətin şərh edən fərqli elmi baxışdır. “Fizika və lirika” həm də bədii yaradıclıqla məşğul olan ədəbiyyat adamlarının elmə istinad etməklə hansı yaradıcılıq nailiyyətləri qazana biləcəklərinin, fərqli bədii əsərlər yazmaq istedadının mühüm göstəricisidir. Bu, vaxtilə ustad Məhəmməd Füzulinin dediyi kimi, “elmsiz şeir əsası yox divar olur” düsturunun uğurlu bədii həlli deməkdir. İlk dəfə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda, ikinci dəfə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında, sonra isə Mərdəkan Dendrologiya parkında təşkil olunan “Fizika və lirika” konfransları “Qoşa qanad” adlandırılıb, elmdə təmsil olunan idrak sahiblərinin bədii yaradıcılıqlarını təqdim edən ədəbiyyat ocağının funksiyaları bir-birini tamamlayır. Bu mənada “Qoşa qanad” layihəsi “Fizika və lirika”nın təcrübi istiqaməti, əksinə, “Fizika və lirika” isə “Qoşa qanad”ın nəzəriyyəsidir. Bu ilin noyabr ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında və Rusiya Federasiyasının Dubna Nüvə Tədqiqatları İnstitutunda keçirilməsi nəzərdə tutulan “Fizika və lirika”: dünya təcrübəsi və ölkə reallıqları” Beynəlxalq elmi konfransı Qoşa qanadın hər iki qanadının möhtəşəm bir harmoniyası və hesabatı olacaqdır. Müxtəlif ölkələrdən dəvət olunmuş görkəmli dəqiq və təbiət elmləri üzrə alimlərin bədii yaradıcılıqla məşğul olmağın reallıqları, elmə və ədəbiyyata gətirdiyi böyük dəyişikliklər barəsindəki elmi məruzələri toplusu “Fizika və lirika” adlı tam yeni bir elmi istiqamətin təqdimatına çevriləcəkdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, hazırda Milli Elmlər Akademiyasının müxtəlif elmi-tədqiqat institutlarında Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 41 nəfər üzvü vardır. Onlardan 29 nəfəri Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda, 10 nəfər fizika-riyaziyyat, təbiət və yer elmləri bölmələrində, 1 nəfər Folklor və 1 nəfər isə Əlyazmalar İnstitutunda elmi axtarışlarla yanaşı, bədii yaradıcılıqla da ardıcıl şəkildə məşğul olurlar. Akademik qurumlarda çaılaşn alim-yazıçıların Azərbaycan dilində və xarici dillərdə yüzdən çox kitabları nəşr edilmişdir. Bundan başqa, hələlik Yazıçılar Birliyinin üzvü olmasalar da Milli Elmlər Akademiyasında bədii yaradıcılıqla məşğul olanların kəmiyyət göstəriciləri həmin qurumun üzvlərindən çoxdur. Keçən il nəşr edilən “Plyus bədii yaradıcılıq” almanaxında 49, “Qoşa qanad” almanaxında isə 37 nəfər Akademiya əməkdaşlarının şeir, hekayə və tərcümələrinin çap olunması və bu ilki ədəbi almanaxlarda həmin göstəricilərin daha da artması bu ali elmi qurumda bədii yaradıcılıqla məşğul olanların geniş miqyasını təsəvvür etməyə imkan yaradır. Artıq Milli Elmlər Akademiyası mühitində ədəbi proses ölkə üzrə gedən bədii yaradıcılıq proseslərinin aparıcı istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir. Milli Elmlər Akademiyası əməkdaşlarının bədii yaradıcılıq nümunələrinin çap olunduğu “Qoşa qanad və “Plyus bədii yaradıcılıq” almanaxlarının ardıcıl nəşri Akademiya mühitində çıxan ilk ədəbi toplular kimi mühüm əhəmiyyt kəsb edir”. Ona görə də bundan sonra Akademik çevrədə yaranan ədəbiyyatın inkişafı qayğıları ilə məşğul olmaq, ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı məsələlərinə diqqət yetirmək missiyasını həyata keçirmək deməkdir. “Fizika və lirika”, “Qoşa qanad”, “Ədəbiyyatşünaslıq, plyus” layihələri tədricən ədəbi yaradıcılıq qruplarına, hətta ədəbi cərəyana çevrilmə prosesini yaşayır.

Beləliklə, “Qoşa qanad” layihəsi davam edir və əhatə dairəsini genişləndirir. “Qoşa qanad”ın 2018-ci ilə aid ədəbi təqdimatları elmin və ədəbiyyatın inkişafı üçün əhmiyyətli olan bu layihənin böyük və geniş imkanlarını nümayiş etdirir.

Uzun müddət Milli Elmlər Akademiyasında çalışıb, elmi fəaliyyətlə məşğul olduqları üçün bədii yaradıcılıqlarını elmi mühitdən gizli saxlayanların, yaxud bədii əsərlərini çap etdirməyə risk etməyənlərin bu gün şeir və hekayələrinin “Qoşa qanad”, “Plyus bədii yaradıcılıq” almanaxlarında yer almasında israrlı olmaları artıq fundamental tədqiqatlar aləmində ədəbiyyat faktorunun da özünəməxsus yer tutduğunu nümayiş etdirir. Akademik çevrədə bədii yaradıcılığa meylin qüvvətlənməsi ölkəmizin ali elmi təşkilatında böyük alimlərlə yanaşı, görkəmli yazıçıların da yetişib formalaşacağına geniş üfüqlər açır.

İsa HƏBİBBƏYLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti,

Milli Məclisin Elm və Təhsil Komitəsinin sədri, akademik

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 14 iyul.- S.18-19.