Təbrizli Bərahəni

Rza Bərahəni türk təfəkkürünü fars ədəbiyyatında inkişaf etdirən yazıçılarımızdandır. Təbriz doğumlu olub, Kanadada mühacir həyatı yaşayan yazarın indiyə kimi əlli altı kitabı çıxıb.

İranda müasir elmi-ədəbi tənqidin əsasını qoyanlar sırasında birinci R.Bərahəninin adı çəkilir və o, "İran ədəbi tənqidinin atası" kimi tanınır. Eyni zamanda o, İranda modern və postmodern ədəbiyyatın öncüllərindəndir.

Ağlı və bacarığı ilə yaşıdlarından fərqlənsə də, yoxsul və çoxuşaqlı fəhlə ailəsində doğulan Rzanın məktəbə getməsi mümkünsüz olur. Rza Məşrutə dönəmində Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin silahdaşı və köməkçisi olan Əli Badamçının gizli xeyirxah yardımı nəticəsində ilk və orta məktəbdə təhsil ala bilir. Təbriz Universitetinin ingilis dili və ədəbiyyatı fakültəsini bitirib, İstanbul Universitetində isə ingilis ədəbiyyatı üzrə doktorluq müdafiə edir. İrana qayıtdıqdan sonra Tehran Universitetində çalışır. Oxuduğu ibtidai məktəbin bir ilində - 1945-46-cı illərdə S.C.Pişəvərinin qurduğu Milli Demokratik Hökumət dövründə təhsilini ana dilində alır. Təəssüf ki, az keçmir, bu hökumət devrilir. Son nəticədə isə ölkədə Azərbaycan dili və mədəniyyəti yasaq olunur. Orta məktəbdən başlayaraq R.Bərahəni fars, ərəb, ali məktəbdə ingilis, fransız dilləri ilə yanaşı latın və yunan dillərini də öyrənir. İstanbul Universitetini bitirən zaman o artıq 5-6 dil bilirdi. Mütaliəyə çox vaxt ayırır, tərcümə ilə məşğul olurdu.

1965-ci ildən Tehran Universitetində çalışmağa başlayır. Hələ şah dövründə yazar həmkarları - Qulamhüseyn Səidi, Cəlal Aləhməd, Əhməd Şamlu və başqaları ilə İran Yazıçılar Birliyini təsis edir. Yeddi ilə yaxın İranda çox önəmli sayılan bir ədəbiyyat dərgisinin sorumlusu olur. R.Bərahəni solçu fikirlərinə görə 1973-cü ildə Rza şahın SAVAK idarəsi tərəfindən həbs olunaraq üç aydan artıq işgəncələrə məruz qalır.

İnqilabdan öncə ABŞ-a dəvət edilib, İndiana və Baltimor universitetlərində ingilis dili və tətbiqi ədəbiyyatından dərs deyib, professor kimi işləyir. R.Bərahəni 1979-cu il inqilabından sonra Tehrana qayıdır. Tehran Universtetində yenə professor köməkçisi kimi çalışır. Amma işinə əngəl törədilir və 1984-cü ildə universitetdən xaric edilir. Yazdığı "Hakim və məhkum kültür" məqaləsinə və senzuraya etiraz etdiyinə görə təqib olunub, incidilir. Yazı İranda yaşayan türklərin, o cümlədən, fars olmayan başqa etnik qrupların milli-mədəni haqları ilə bağlı idi. O, İranda İslam İnqilabından sonra da həbs olunub və edam olunmaqdan son anda xilas ola bilib. Ədəbi fəaliyyətini davam etdirən yazıçı artıq İranda qala bilməyəcəyini başa düşərək, ölkəni tərk edib.

2001-2003-cü illərdə sərbəst buraxıldıqdan sonra yenidən universitetdə dərs deməyə başlasa da, işləməsinə əngəllər törədilir. Yenidən Amerikaya mühacirət etməyə məcbur olur. Austin, Utah, Baltimor, Nyu-York və Toronto universitetlərində ədəbiyyatla bağlı dərslər verir. Kanada "Pen Klub"unun 2001-2003-cü illərdə sədri olur. Dünya "Pen Klub"unun üzvü, şair, yazıçı, publisist R.Bərahəni artıq uzun illərdir ki, Kanadanın Toronto şəhərində yaşayır, universitet tələbələrinə müqayisəli ədəbiyyatdan dərs deyir.

Rza Bərahəni, şeirlərində məna və anlamdan çox, dilə önəm verir. Bərahəniyə görə, ən böyük zövqü dil verir. Gerçəklərə ən yaxın olan da odur. R.Bərahəninin Azərbaycan türkcəsində yazdığı və toplantılarda həvəslə oxuduğu "Həh!" şeiri onun modernist düşüncəsinin məhsuludur:

Qavalçalan oxuyar dağ ətəyində,

Bağın dibində,

Sənin əksini tapanda,

Bu əksi basanda bağrına gizlin,

"Dilim!", "Dilim!" deyən

Heyf olmuşum, yazığım,

Gözəl dilim,

Necə bağrımda yandı,

Lap külə döndü.

1968-ci ildə yazdığı "İnsanlıq tarixi" kitabının İranda çap olunmasına icazə verməyiblər. Sonra E.L.Doktorov adlı bir amerikalı yazıçı kitaba aid böyük bir məqalə yazaraq, onu ingilisdilli topluma təqdim edib. Rza Bərahəni fars və inglis dillərində nəşr olunmuş "Misdə qızıl" (tənqid, 3 cilddə), "Taclı hanniballar", "Allahın kölgəsi" (şeir və hekayə toplusu) "Yurdumun sirrləri" (roman, 2 cilddə), "Azadə xanım" (roman), "Təbrizlilər" (roman), "İlyas bəy Nyu-Yorkda" (roman) və s. bu kimi əsərlərin müəllifidir. "Gənc Ayazın cəhənnəm fəsilləri" ingilis və fransız dillərinə tərcümə edilib. V.Şekspir, M.Kundera, O.Mandelştam və başqa bu kimi ünlü yazarların əsərlərini farscaya çevirib.

"Yurdumun sirrləri" əsəri yazıçının doğulub boya-başa çatdığı Təbriz şəhərinə həsr olunub. Yazıçı əsərdə Təbrizin tarixi, mədəniyyəti, orada yaşayanların özəl xüsusiyyətləri, xarakterləri, məşğulluq sahələri və s. qələmə alıb.

"Yurdumun sirləri" əsərinin özəlliyi onun Azərbaycan gerçəklikləri ilə bağlı olmasındadır.

Burada müstəmləkəçi dövlətin adi bir məmurunun kobud davranışı və xalqın ona nifrəti əyani şəkildə bədii lövhələrlə şərh edilir. Amerikalı alay komandiri Diovis bir hərbi məmur kimi Azərbaycan şəhərlərinə səyahət edir, xalqa istehza ilə yuxarıdan-aşağıya baxaraq mənəvi basqı edir. Əsərin bir yerində o, istehza ilə tərcüməçiyə üz tutub soruşur: - Niyə sizin fahişələr mənimlə əylənmir, amma sovet və ya rus məmurları ilə əylənirlər? Tərcüməçi cavabında deyir ki, sovet əsgərlərinin çoxu türk (azərbaycan türkü - P.M.) olduğu üçün onlar öz dildaşları ilə əylənirlər. Aradan bir az keçdikdən sonra amerikalı komandirə üz tutaraq soruşur ki, siz qara və ya ağdərili bir fahişənin hansı ilə əylənərsiniz? O, cavabında - əlbəttə ağdərili ilə, çünki o mənim soyumdandır, - deyə söyləyir. Tərcüməçi deyir - baxın, bizimkilər də sənin kimi düşünür.

Əslində bu epizod onu göstərir ki, aşağı təbəqədən olan fahişə qadın da müstəmləkəçi məmura nifrət edir.

Müəllif romanda milli xalq musiqisinin bazar və dükanlarda, habelə, çayxanalarda səsləndiyindən yazır. Təbriz-Muğan yolunda bir çayxanada amerikalı və mütərcimlər qramafondan bu mahnını eşidirlər:

Piyalələr irəftədir,

Hər biri bir tərəfdədir,

Görməmişəm bir həftədir.

Yar bizə qonaq gələcək,

Bilmirəm, nə vaxt gələcək?!

Romanda müəllif sinfi ziddiyəti ictimaiyyətdə gözəl şəkildə və bədii obrazların timsalında izah edir. Burada mübariz insanların daha çox yoxsul təbəqədən olduğu qabarıq şəkildə göstərilir. Hətta qadınlar arasında da yalnız inqilabçı şəxsiyyətlər yoxsul təbəqədən olur. Yuxarı və varlı təbəqənin qadınları yüngül, meşşan və şəxsiyyətsiz tanıdılır.

Romanın əsas surətləri Hüseyn Tənzifi, tərcüməçi-leytenant Krazlidir. Krazli Amerika müstəşarlarından (yüksək rütbəli məmur - P.M.) biridir. Polkovnik Cəzairi və 12 nəfər Ərdəbilin diviziyasının alay komandirləri Krazlini kobud davranışına görə terror edirlər. Polkovnik və alay komandirləri törətdikləri qətlə görə edam olunurlar. Hüseyn isə ömürlük həbs cəzasına məhkum edilir.

Müəllif romanda ictimaiyyətin bütün zümrələrinin mübarizəsini bədii lövhələrlə çox gözəl təsvir edir.

Türk xalqları inanc kimi bozqurdu özlərinə totem bilərək "Qurd ata"dan gəldikləri düşüncəsi ilə yaşamışlar. Yazıçıya görə, türklərin xarakterik xüsusiyyətlərinin bir çoxu Qurd psixologiyası üzərində qurulub və hardasa onu xatırladır. Yazıçı əsərdə qədim türklərin xilas, azadlıq, qurtuluş rəmzi sayılan Qurd totemini - "Savalan canavarı" obrazında canlandırır:

- Savalan canavarının adi canavarla nə fərqi var?

Qoca kişi dedi:

- Ona deyərlər əcnəbi öldürən. Hələ bir neçə il bundan qabaq bir ingilis sərhəngini Savalan canavarı öldürmüşdü. Yerli xalqla işi yoxdur. Əgər Savalan canavarı olsa, Allah özü amerikalıya rəhm eləsin. Bu canavar adamı oynadey, hətta şeytan da şərindən xilas ola bilmey...

Rza Bərahəni yeri gəldikcə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrini əsərlərinə gətirib yararlanır.

Onun digər əsəri isə "İnsanlıq tarixi" essesidir. Esseni yazıçının mövcud rejimə etiraz səsi, əlaməti kimi qəbul etmək olar. Əsərdə təsvir olunanlar haqda təsəvvür əldə etmək üçün bir səhnə kifayətdir; qaranlıq gecə, dəhşətli burulğan, dalğaların qorxusu… Sahildəki seyrçilər həmin dənizdəkilərin nələr çəkdiyini haradan bilsinlər? Əsərin qayəsində bu ritorik sual durur.

Amerikada çıxan "Nyu -York tayms" qəzetinin hələ 1977-ci ildə çıxan 20 iyun sayında R.Bərahəninin "Taclı hanniballar" əsəri haqda qəzetin əməkdaşı Jon Leonardın geniş yazısı çap olunub. Yazıda kitaba ön söz yazmış E.L.Doktorovun əsərə yüksək qiymət verməsindən bəhs olunur. İrandakı şah rejimi zamanı gizli polis xəfiyyəsinin - SAVAK-ın cinayətlərinin izinə düşən əsər müəllifinin özü bir zamanlar SAVAK-ın təcridxanasında keçirdiyi hissləri və şahidi olduğu olayları qələmə alımışdı. E.L.Doktorov yazırdı: "O bizə dırnaqları dartan kəlbətindən, elektrik cərəyanının cinsi orqanlara göndərilməsindən, həmçinin məhbusların pis vəziyyətdə olub, durub və yaxud uzana bilməyəcəyindən danışıb təsvir edir. Düzdür, bu mövzunun balaca bir hissəsidir. Burada metaforanın imkanlarında da limit var. Bu mövzunun həyatda var olmanın dərəcələri ilə də birbaşa əlaqəsi var"

E.L.Doktorov daha sonra qeyd edir ki, onun kitabındakılara, yəni bir növ SAVAK terroruna aid olan sənədlərə nəzər salanda, həbsxana xatirələrini, ona verilən işgəncələrin xülasəsini görürük.

Rza Bərahəni öz əsərləri haqda yazır: "Ayazın cəhənnəm günləri" adlı əsər çox populyar oldu. Bu, tarixi romandır. Əsərdəki qəhrəmanımı- yəni Ayazı Mənsur Həllaca bənzətmişəm. Mənsur Həllac o adamdır ki, 1200 il bundan əvvəl Bağdadda xalqın gözü qarşısında tikə-tikə edilib. Mən bu şəxsin yaşadığı həyatdan, üzləşdiyi çətinlikdən istifadə edib, yeni bir qəhrəman yaratmağa çalışmışam. Bu roman çap olunduqdan 35 il sonra İranda hamısını barbarcasına yandırdılar. Təsəvvür edin ki, kitablardan böyük bir tonqal düzəltmişdilər. Sonra mən əsəri bir Fransız naşirə verdim və 2000-ci ildə yenidən çap olundu. Rejimin xoşuna gəlməyən əsərlərim çox olub."

Rza Bərahəni İranda xüsusi bir ədəbi hərəkat yaratmışdır. Bu barədə yazır: "Mən şeirdə başqa bir stil yaratmışam. Məsələn, belə bir suala cavab tapmaq istəmişəm - modernizmin o tərəfinə necə getmək və post-modernizmdən necə istifadə etmək olar? Postmodernzm İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan və üçüncü dünya ölkələri adlandırdığımız ölkələrin yaranması ilə meydana gəlib. Bu cərəyan dünyanı kamil surətdə görür. Bizim zehnimiz Qərbin təsiri altında parçalanıb və bu fonda Qərbin də zehni tikə-tikə olub. Bunun da içindən tikə-tikə yazmaq meydana çıxıb. Zehin parçalayır, sonra yazır. Birdən zehin 25 səhifə dalbadal yazır. Sonra yenə parça-parça olub, ayrı yerə gedir. Zehn şüurla yox, naşüurla yazır. Məsələn, bir ölkənin tarixi stabil davam etmir. Müəyyən vaxtda parçalanır, yenə davam edir. Bu üzdən roman və ya şeir tikə-tikə olur. Post-modernizmin modernizmdən sonra gəlməsi doğru fikir deyil. Hər ikisi eyni zamanda meydana gəlib. Biz həm modern, həm də postmodern olurduq. Məsələn, şairlərin yazdıqları şeirlərdə bir məzmun var: həmin məzmun struktur kimi qurulub və siz də bilirsiniz ki, şair nə demək istəyir. Bu, əvvəlcədən müəyyən edilmiş bir struktura bənzəyir. Amma mən romanı və şeiri parça-parça olmuş formada yazıram. Məsələn, belə bir əsərim var: "Dismemberment" (Tikə-tikə etmək). Bu əsər İran tarixi ilə bağlıdır. Tarixdə bir-birilərinə bənzəyən müxtəlif adamları bir xarakterdə təccəssüm etdirməyə çalışmışam. Bu əsər mənim içimdən gəlib."

"Nyu-York tayms" qəzetində gedən yazının sonluğundan: R.Bərahəni indiki zamanda 3-4 dildə yazır. Fransız dilini saymaq şərti ilə. Onun birinci dili türk, yəni öz doğma Azərbaycan dilidir. O zamanlar şah belə bir fərman qəbul etmişdi ki, bütün yazılar şahin danışdığı dildə olmalıdı. İndi onun ən çox işlətdiyi dil ingilis dilidir.

Dünyanın bir çox yerlərində işlənən bir ədəbi termin var. Postkolonial (müstəmləkədən sonrakı) ədəbiyyat. Və əslində bu sözün ədəbi-bədii irsinin əksəriyyəti farsca olan Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına aidiyyəti var. İranın tanınmış tənqidçi alimlərindən Cəlal Aləhmədin söylədiyi kimi, əsl müstəmləkə olmasa da, "mədəni müstəmləkə" olan Cənubi Azərbaycan. Bərahəni kimi yazarlar müəyyən yolla bu "mədəni müstəmləkəçiliyə" qarşı çıxır, buna öz etirazlarını bildirirlər. Və bu protesti əsərlərindəki surətlərin geopolitik məkanlarını, onların yaşantılarını, mücadilələrini, ölüm-dirim savaşlarını, keçirdikləri hiss, duyğularını göstərməklə ifadə edirlər. Bu elə bir ədəbiyyatdır ki, müstəmləkəçiliklə mübarizə aparır

Bərahəni iranlılar arasında bir azərbaycanlı və radikal siyasətçi kimi tanınmışdır. 40-50 il milli demokratik haqlar uğrunda çalışan R.Bərahəni dil azadlığı, senzura ilə mübarizə, qadınların kişilərlə bərabər haqlara sahib olma məsələsi əsas məqsədlərindən və məsləklərindən olub.

Dr.Bərahəninin romanlarında, şeirlərində və digər əsərlərində həmişə Azərbaycan mövzusuna geniş yer verilir. Bu əsərlərdə azərbaycanlı obrazı və Azərbaycanın təbiəti canlandırılır. R.Bərahəni yazdığı əsərlərində bəzən bir neçə səhifəni, bəzən şeir parçalarını, bəzən də müəyyən məqamları (məs. yuxugörmələri) türkcə verir. Romanlarındakı bütün surətlər demək olar ki, azərbaycanlıdır, istər Təbrizdə, Tehranda yaşasın, istərsə də Nyu-Yorkda. Ana dili onun damarlarında axan qanı, bədəninin bir parçası olub. Uşağlıq dostu və məsləkdaşı tanınmış dramaturq, istedadlı yazıçı Qulamhüseyn Saidiyə həsr etdiyi "Araba" şeiri çox təsirlidir:

Sökdülər yerindən qarmaladılar qapıyı

Atdılar bir araba üstünə, apardılar

Gözümüz görə-görə, evimizi də apardılar.

İndiysə duygularımız azgın düşən arılar kimi, bir-bir itkin pətəklərini arıyırlar

Sıra Savalana gəldikçə,

Biz çocuqlar dağın ətəğində

Əl-ələ verib seyr edirdik

Bizi saymadan, işlərinə başlamışdılar

Bitirdilər ləhləyə-ləhləyə,

Savalanı da qarmaladılar, arabanın üstünə atdılar

R.Bərahəninin üç əsəri fars dilindən fransız dilinə tərcümə edilib və "Fayard" nəşriyyatında çapdan çıxıb. Fransa mətbuatında onun əsərləri haqqında yazılan fikirləri bilmək maraqlı olardı. Onlardan birilə tanış olaq: "Tyerry Bodarın Nyu-Yorkda Bərahəni haqqında müsbət rəyləri bizdə onunla tanış olmaq istəyi oyatdı. Bərahəninin aləminə qədəm basan oradan təəssüratsız çıxmır..."

Bərahəni kifayət qədər dəhşətli, bəzən dözülməz zorakılıqları təsvir edir və burada emosiya heç vaxt intellektdən uzaqlaşmır: yazıçı daima intuisiya və refleks arasında olur. Bərahəni kifayət qədər sürətlə mürəkkəb fikirləri ifadə edir, onları hadisələrə çevirir. Onun aydın təxəyyülü var, burada bəzi XX əsr referentləri sufizmin və ya üç monoteizmin yaranmasında rol oynamış, qəddarlıqla nəzərə çatdırılan bir sıra fikirlərlə rastlaşırlar. Bərahəni hadisəni parçalayır, o, hissələrə bölmə ifadəsini həm konsepsiya, həm də metod mənasında işlədir..."

Dr.Bərahəni hazırda Kanadanın Toronto şəhərində yaşayır və York Universitetində müasir ədəbiyyat və ədəbi tənqiddən dərs deyir.

Dr.R.Bərahəni "Kanada İran azərbaycanlılarının Dil və Ədəbiyyat Cəmiyyəti"nin təsisçilərindəndir və bir neçə il cəmiyyətin sədri vəzifəsini yerinə yetirib. Son illər isə Cənubi Azərbaycandan olan və mühacirətdə yaşayan ziyalıların "Sürgündə Cənubi Azərbaycan qələm əncüməni"nin əsas yaradıcılarından biri olmaqla bərabər, bu qurumun fəxri başçısı seçilmişdir. Ədəbi fəaliyyəti və insan haqları uğrunda mübarizəsinə görə bir çox beynəlxalq mükafatlar alıb. Dəfələrlə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına təqdim olunub.

Pərvanə Məmmədli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 21 iyul.- S.26-27.