Tarixin və bugünün işığında Nadir şah

İngilis şərqşünasının kitabı üzərində bəzi düşüncələr

İngilis şərqşünası və tarixçisi Maykl Aksvörtinin "İranın qılıncı. Nadir şah tayfa döyüşçüsündən fateh müstəbidə qədər" kitabının Azərbaycan dilinə tərcüməsi və nəşri son dövrdə elmi ictimaiyyətimizin həyatında baş vermiş diqqətədəyər hadisələrdən biridir. Bunun bir neçə səbəbi var. İlk növbədə ona görə ki, bu kitab Azərbaycan və Yaxın Şərq tarixində ən dərin iz qoymuş şəxsiyyətlərdən birinin həyat və fəaliyyətinə həsr olunub. Eyni zamanda nəzərə alınmalıdır ki, bu şəxsiyyətin tarixdəki yeri, onun siyasi və hərbi fəaliyyəti istər bizim tarixşünaslıqda, istərsə də xarici, xüsusilə Qərb şərqşünaslığında ənənəvi olaraq birmənalı qəbul edilməyib.

Bu baxımdan Nadir şah kimi möhtəşəm tarixi personajın bütün əzəməti və ziddiyyətlərilə yenidən, ciddi və dərin şəkildə öyrənilməsi və dəyərləndirilməsi elmimizin ümdə vəzifələrindən biridir. Çünki Nadir şah İran və Qərbdə sadəcə bir İran hökmdarı kimi qələmə verilsə də, əslən Azərbaycan xalqının övladıdır, soykökü etibarilə oğuz-türkman mühitinin əfşar boyundan çıxmış Azərbaycan türküdür.

Nəhayət, Nadir şahın Azərbaycan xalqının tarixinə, xüsusilə dövlətçilik tarixinə aidiyyəti nədir, bunların arasında nə dərəcədə əlaqə mövcuddur - bu suallar yalnız akademik xarakter daşımır, onlar həm də bizim tarixi şüurumuzun fundamental məsələləridir. Və onların önəmini dərk etmək və ciddi elmi araşdırma mövzusuna çevirmək üçün Nadir şah haqqında dünya tarixşünaslığının, xüsusilə Qərb elminin önəmli əsərlərini dəyərləndirmək və konsepsiyalarını bilmək və təhlil etmək zəruridir. Xüsusilə nəzərə alsaq ki, dünya tarixində Sezar, Çingiz xan, Əmir Teymur, Napoleon kimi şöhrətli sərkərdə və fatehlərlə müqayisə edilən bu şəxsiyyət haqqında yazılan əsərlərin sayı nisbətən çox deyil. Sadəcə xatırlatmaq istərdim ki, Sovet şərqşünaslığında Nadir şaha həsr edilən ən fundamental əsər Marianna Arunova və Klara Aşrafyanın 1958-ci ildə Moskvada rus dilində işıq üzü görmüş "Nadir şah Əfşarın dövləti" adlı monoqrafiyası sayılırdı və uzun müddət rusdilli elmi ədəbiyyatda bu böyük şəxsiyyətə, bir qayda olaraq, qeyd edilən monoqrafiyanın bir sıra mübahisəli dəyərləndirmələri əsasında qiymət verilirdi. Son dövrlərdə Qərb şərqşünaslığında Nadir şahla bağlı işıq üzü görmüş diqqətədəyər əsərlərdən biri 2006-cı ildə M.Aksvörtinin Londonda nəşr olunmuş kitabıdır.

Zənnimcə, heç də təsadüfi deyildir ki, bu kitabın ana dilimizə tərcümə və nəşrinin təşəbbüskarı, eyni zamanda redaktoru və ön söz müəllifi akademik Ramiz Mehdiyevdir. Ramiz müəllim son illər tariximizin bir sıra fundamental problemləri ilə əlaqədar öz fikri və mövqeyini bir neçə mühüm çıxış, yazı və monoqrafiyalarında ifadə etmiş alimdir. Xüsusilə dövlətçilik tariximizdə müstəsna rol oynamış Şah İsmayıl və Nadir şah kimi şəxsiyyətlər, tarixşünaslığımızın metodoloji və konseptual məsələləri, Azərbaycanda tarix elminin inkişafı üçün zəruri istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi kimi problemlər onun əsərlərində önəmli yer tutur.

Bunun səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün qeyd edilən problemlər üzərində sadəcə elmi çərçivə daxilində düşünməklə məhdudlaşmaq kifayət etmir. Məsələyə daha qlobal müstəvidə baxmaq, müasir dünyanın çağırışları kontekstində müstəqil dövlətçiliyimizin bugünü və gələcək perspektivlərini nəzərə almaq zəruridir. Son zamanlar istər dünyada, istərsə də bizim ətraf regionda və qonşu ölkələrdə baş verən dramatik hadisələr məlum həqiqəti tam çılpaqlığı ilə bir daha üzə çıxarır və qarşımızda qoyur - tarixi yaddaşı zəif və milli şüuru yetkin olmayan xalqlar öz istiqlalı və dövlətçiliyinin qədrini lazımi səviyyədə dərk edə bilmir, onları istər daxili, istər xarici təhdidlər qarşısında qorumaq iradəsinə sahib olmur və bu müqəddəs dəyərləri itirmək təhlükəsi ilə üzləşir. Bu baxımdan Yaxın Şərqin bəzi ərəb ölkələrinin acı taleyi hamının gözü önündədir. Təhdid və təhlükələr qarşısında milli həmrəylik və yüksək dövlətçilik şüuru nümayiş etdirə bilməyən cəmiyyətlər qısa bir zamanda müxtəlif sosial, etnik və məzhəb maraqları əsasında parçalanır, nəticə etibarı ilə öz siyasi suverenliyi və ərazi bütövlüyünü qorumaq iqtidarından məhrum olurlar. Öz dövlətçiliyini itirən xalqın aqibəti isə məlumdur. Bu baxımdan müstəqil dövlətçiliyin qədrini bilmək, onu daxildə və xaricdə necə qorumağı anlamaq üçün cəmiyyətin güclü tarixi yaddaş, milli şüur və vətəndaşlıq həmrəyliyi hisslərinə sahib olması son dərəcə mühüm şərtdir. Düşünürəm ki, akademik R.Mehdiyevin öz əsərlərində dönə-dönə tariximizin belə önəmli məsələlərinə diqqəti cəlb etməsi, ilk növbədə, onun təcrübəli dövlət xadimi və alim kimi müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin keçmişi, bugünü və gələcək istiqamət inkişafına işıq tutmaq ehtiyacından irəli gəlir.

Nadir şahın bir dövlət xadimi, sərkərdə, diplomat və inzibatçı kimi fəaliyyəti, üzərindən təqribən 300 il ötsə də, bu gün də öz aktuallığını qoruyur. Nadirin qurduğu dövlətin tarixi təcrübəsi Azərbaycan dövlətçilik tarixinin düzgün dərk edilməsi üçün son dərəcə zəngin material verir. Bu təcrübəyə müraciət etmək, üzərində düşünmək və müzakirələr aparmaq dövlətçilik arxetiplərinin güclü və zəif tərəflərini doğru dəyərləndirmək baxımından önəmlidir. Çünki ot kökü üstə bitdiyi kimi, hər dövlət də öz tarixi təcrübəsinin üzərində formalaşır və inkişaf edir. Bu nöqteyi-nəzərdən keçmişlə bugünün səsləşməsini, müasirliyin üzərinə tarixin kölgəsinin düşdüyünü nəzərə almadan bir sıra önəmli ictimai məsələlərin həlli müşkül ola bilər. Akademik R.Mehdiyevin qeyd edilən məsələlərlə bağlı M.Aksvörtinin kitabına yazdığı və əslində, tarixi esse xarakteri daşıyan ön sözündə xeyli maraqlı düşüncələr yer alır. Tarixdə şəxsiyyətin rolu, dövlət qurucusu və başçısının keçdiyi sınaqlar və onların düzgün dəyərləndirilməsi, hökmdar-siyasi elita münasibəti, dövlət idarəçiliyində tutulması mühüm olan yol və tətbiq edilməsi gərək olan prinsiplər - bütün bu və digər suallarla əlaqədar ön söz müəllifinin irəli sürdüyü mülahizələr, dövlətçilik tariximizdə istər müsbət, istərsə də bəzi mənfi ənənələrin təhlili, əslində, universal xarakter daşıyır. Məsələn, Səfəvilərin son dövründə hakim feodal sinfin nümayəndələrinin öz şəxsi dar mənfəətlərini dövlətin mənafeyindən üstün tutmalarının mərkəzi hakimiyyəti necə zəiflətməsi, nəticə etibarilə Səfəvi dövlətinin çökməsi problemləri məharətlə təhlil edilir. Həqiqətən, M.Aksvörti özü də əsərində etiraf edir ki, "Şah Sultan Hüseynin hakimiyyətinin son illərində sanki məqsədli şəkildə iqtidarı gözdən salacaq hər şey edilirdi. Saray əyanlarından kimsə dövlətə təhdid törədən təhlükənin qarşısını almağa çalışdıqda, həmin şəxsin uğur əldə edəcəyindən ehtiyatlanan digər məmurlar çəkişmələrə əl atıb onu gözdən salmaq üçün bir-biri ilə yarışırdılar... Bütün bunların yekunu olaraq Səfəvi dövləti süquta uğradı. Çünki mühüm dövlət vəzifələrinin etibar edildiyi şəxslərin heç biri öz məsuliyyətini dərk etmir, əksinə, dövlətə zərər vuran fəaliyyətlə məşğul olurdular. Saray əyanları sanki başqa bir dünyanın sakini idilər və hakimiyyətin aqibəti onları qətiyyən maraqlandırmadığından hər kəs qayğısız və rahat həyat sürməyə davam edirdi".

Dövlətçilik tariximiz baxımından ibrətamiz səciyyə daşıyan bu hadisələr, onların ingilis şərqşünası tərəfindən dəyərləndirilməsi akademik R.Mehdiyevin diqqətini xüsusilə çəkir və onları bir alim və dövlət xadimi mövqeyindən təhlil etməyə sövq edir. Kitaba yazılan ön sözdə qeyd olunur ki, "Nadirin siyasi qərarlar vermək və dövlətçilik məsələlərində tutduğu qətiyyətli mövqe şəxsi mənfəətlərini güdən, mənsəbpərəst, qanun-qaydaya tabe olmaq istəməyən nüfuzlu feodalları və əyanları son nəticədə onları əməli fəaliyyət tələb edən hökmdara qarşı birləşməyə sövq etmiş başlıca amilə çevirmişdi. Həmin feodallar həmişə tayfa-qəbilə münasibətləri sistemində yaşayan, əsrlərdən bəri sərt idarəçilik üsuluna alışmış, yalnız güclü, qətiyyətli şəxsiyyətin iradəsi ilə birləşib, böyük hərbi-siyasi uğurlar əldə etməyə adət etmiş insan kütləsinin ancaq işlək qanunlarla vahid siyasi çətir altında toplaşıb bütöv bir xalq ola biləcəyini anlamaqda çətinlik çəkirdilər. Bu cür siyasi şüursuzluğun nəticəsi idi ki, dövlətçilik miqyasında düşünmək qabiliyyəti olmayan, vətən təəssübkeşliyindən uzaq ayrı-ayrı əyanlar həlledici məqamda doğma xalqın gələcək taleyini qısamüddətli fərdi mənfəətlərə qurban verəcək qədər alçala bilmişdilər!". Kitaba yazılan ön sözdə belə passajlar oxucunu düşündürür, istər-istəməz onun diqqətini Azərbaycan dövlətçilik tarixinin arxetipləri üzərində cəmləməyə və mühüm nəticələrə gəlməyə sövq edir.

Bununla yanaşı, tarixi düşüncə və dövlətçilik şüurunun sağlam inkişafı üçün tarix elmimizin müasir dünya elmi səviyyəsinə yüksəlməsi, müasir elmi konsepsiya və standartlara üz tutması da son dərəcə zəruri bir məsələdir. Bu məsələ akademik R.Mehdiyevin istər "Nadir şah" kitabına yazdığı ön sözdə, istər onun Moskvada keçən il rus dilində çap olunmuş "Milli ideyanın formalaşmasında tarixin idrakının faydası haqqında" adlı monoqrafiyasında, istərsə də bir sıra digər yazılarında dəfələrlə vurğulanır. "Nadir şah" monoqrafiyasının elmi metodologiyasını və müəllifin üslubunu dəyərləndirən Ramiz müəllim xüsusi olaraq qeyd edir ki, bu kitabın Azərbaycan dilində nəşrinin faydalarından biri onun bir tarixi araşdırma nümunəsi kimi bizim elmi ictimaiyyətə təqdim edilməsindədir. Bəzən təsvirçiliyə və ya "salnaməçiliyə" meyil edən müasir tarixçilərimizin bir hissəsi "analitik tarix"in nümunəsi olan bu əsərdən mühüm metodoloji üsullar əxz edə bilərlər. Bunların arasında ilk növbədə hadisələri geniş tarixi kontekstdə təhlil etmək, onları bir-birilə əlaqəli şəkildə və səbəb-nəticə zənciri çərçivəsində dəyərləndirmək kimi cəhətlər nəzərdə tutulur. Eyni zamanda müasir Azərbaycan tarixşünaslığında mövcud olan bir sıra digər dərin kök salmış problemlərin aradan qaldırılmasının zərurəti vurğulanmaqla tarix elmi sahəsində yaradıcılığın dəyərinin artıq məlum faktlar və başqa müəlliflərin fikirlərinin təkrarlanması və ya tərcümə edilməsi ilə deyil, bu sahədə yeni, orijinal və analitik yanaşmaların ortaya qoyulması ilə ölçüldüyü bir daha xatırladılır və qeyd edilir ki, "elm saxtakarlığı, gözdən pərdə asmağı qətiyyən sevmir və belə cəhdlər edənlər başa düşməlidirlər ki, onlar heç kəsi deyil, məhz özlərini aldadırlar".

M.Aksvörtinin öz əsərində Nadir şahın şəxsiyyəti və fəaliyyəti, dövrün tarixi hadisələri ilə bağlı irəli sürdüyü bir sıra konseptual mülahizələri qəbul etmək mümkündür, bəziləri ilə isə birmənalı şəkildə razılaşmaq imkansız görünür. Bundan başqa, bu kitab sırf akademik xarakter daşımır, müəyyən dərəcə elmi-populyar üslubda qələmə alınıb. Belə ki, müəllif bir çox önəmli və yeni mənbə və araşdırma əsərlərinə istinad versə də, elmi aparat kitabda öz əksini tapmayıb. Belə olan halda ortaya sual çıxa bilər ki, bu əsərin Azərbaycan dilində nəşr edilməsinin səbəbi nə idi? Şübhəsiz, ən mühüm səbəblərdən biri, Qərb şərqşünaslığında meydana çıxan, tariximizlə bilavasitə əlaqədar olan və xüsusilə haqqında nisbətən az fundamental əsər qələmə alınmış Nadir şahla bağlı yeni əsərlərlə Azərbaycan oxucusunu tanış etməkdir. Sonuncu məqama müəllif özü kitabında düzgün qiymət verir. Nadir şahın 1739-cu ildə Dehlini fəth etməsindən sonra Hindistanda öz müstəmləkəçilik siyasətini fəal şəkildə həyata keçirməyə başlayan İngiltərə bu zəkalı hökmdarın fəaliyyəti və uğurlarını uzun müddət kölgədə saxlamağı üstün tutmuşdur. Çünki Viktorian dövrü ingilis tarixşünaslığının ənənələrinə görə, Şərq aləmi "dinamik və tərəqqiyə yönəlmiş" Avropa toplumlarından fərqli olaraq, "statik və passiv" bir cəmiyyət tipi kimi dəyərləndirilirdi. Nadir şahın enerjili və islahatçı fəaliyyəti isə bu avrosentrist ictimai-tarixi konsepsiya ilə ziddiyyət təşkil edirdi, sxemin əsas postulatlarını pozurdu. M.Aksvörti etiraf etmək məcburiyyətində qalır ki, Nadirin "Hindistanda hərbi uğurları Kliv və digər müstəmləkəçilərin şöhrətini geridə qoya bilərdi və ümumilikdə Qərbin hərbi gücünün müstəsnalığına kölgə salmış olardı".

Nadir şah şəxsiyyəti nə səbəblə bizim tarix üçün mühümdür? Axı, zahirən Nadir Azərbaycanda deyil, İranın şərq bölgəsi olan Xorasanda anadan olub, fəaliyyətinin böyük hissəsi orada keçib, hətta öz dövlətini qurduqdan sonra paytaxtını da Məşhəd şəhərinə keçirib. Yeri gəlmişkən qeyd etmək gərəkdir ki, İran və Qərb şərqşünaslığında da bu zahiri əlamətlərə üstünlük verilərək, Nadir şahı məhz İran hökmdarı, İranın xilaskarı və İran tarixinin qəhrəmanı kimi dəyərləndirirlər. Bu baxımdan M.Aksvörtinin kitabı da istisna deyil. Bu əsərdə Nadirin Azərbaycanla, Azərbaycanın tarixi-mədəni mühiti ilə əlaqəsi barədə bir kəlmə də söz deyilmir. Və bu cəhət akademik R.Mehdiyevin ön sözündə haqlı və kəskin tənqidə məruz qalır.

Bununla belə, obyektiv olaraq Nadir şahın şəxsiyyətini Azərbaycan mühiti və tarixindən bir neçə səbəbə görə ayrı tutmaq qətiyyən mümkün deyil. Bunları sadalamaq və təhlil etmək yerində olardı:

1. Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, Nadir əslən Azərbaycan türklərindən olub, Azərbaycandan Xorasana köçürülmüş qızılbaş oğuz-türkman boyu olan əfşarların qırxlı tayfasına mənsub idi. Bu baxımdan Nadirin nəsli etnomədəni köklə Azərbaycana bağlı idi.

2. Bu nəsil Xorasana, yəni İranın şimal-şərqinə köçürüldükdən sonra bir çoxlarının təsəvvür edə biləcəyi kimi, yabançı fars mühitinə düşmədi. Xorasan Orta əsrlərdə polietnik və türklərin də çox sayda yaşadığı bir bölgə idi. Hələ Səlcuq dövründə, yəni X əsrin sonu-XI əsrin əvvəllərində buralar bir oğuz-türkman eli idi və bu yerlərdən Azərbaycana və Anadoluya güclü türk köçləri və axınları baş verirdi. Əslində Səlcuq imperiyasının ilkin formalaşması və bərqərar olması da burada baş vermişdi. Bilindiyi kimi, Toğrul bəy özünü 1038-ci ildə Xorasanda Nişapur şəhərində sultan elan etmişdi. Xorasan islam dövründə oğuz-türk mədəniyyəti və ədəbiyyatının formalaşması və inkişafında da müstəsna rol oynamışdır. Orta əsrlər türk təsəvvüfünün ocağı Xorasan olmuş və tariximizdə "Xorasan ərənləri" kimi tanınan türk sufilərinin adı da təsadüfən meydana çıxmamışdı. Və nəhayət, biz anadilli ədəbiyyatımızın köklərini araşdırarkən, istər-istəməz üzümüzü Xorasana tuturuq, çünki XIII əsrin sonunda Azərbaycan-türk dilində ilk qəzəllərini yazan Həsənoğlu əslən Xorasanın Əsfərain şəhərindən idi. Bütün bunlar bir şeyi nümayiş etdirir: Azərbaycan məfhumu və Azərbaycan tarixi yalnız bugünün siyasi sərhədləri çərçivəsində götürüldükdə, onları qətiyyən tam dolğunluğu və mənasıyla anlamaq mümkün olmur. Keçmiş zamanlarda Azərbaycanın tarixi-mədəni mühiti bugünkündən qat-qat geniş olmuşdur, ona görə də siyasi və mədəni tariximizi öyrəndikdə bu gerçəklik mütləq nəzərə alınmalıdır.

3. Nadirin həyat və fəaliyyətinə diqqət yetirdikdə bir daha şahid oluruq ki, bu gerçəklik əsrlərlə, hər halda XX əsrdə İranda Pəhləvilər tərəfindən irqçi paniranizm siyasəti həyata keçirilməyə başlayana qədər dəyişməmişdir. Biz görürük ki, Nadir ailədə, məişətdə, öz dostları, əqrəbaları, həmyerliləri ilə həmişə ana dilində, yəni türk dilində danışıb. Fars dilini o, artıq xeyli böyüdüyü zaman öyrənib. Ordu sıralarında və hətta böyük hökmdar olduğu zaman da Nadir həmişə türkcə danışıb, müstəsna hallarda fars dilindən istifadə edib. Nadirin saray tarixçisi və yaxın sirdaşı olan Mirzə Mehdi xan Astarabadi bu dövrdə türk dilinin lüğəti və qrammatikasına həsr olunmuş özünün məşhur "Sənglax" əsərini qələmə almışdır. Nadirin dövründə sarayda, dövlət işlərində, orduda ən çox işlənən dil türk dili olub. Osmanlı səfirləri ilə və hətta 1739-cu ildə Hindistanın hökmdarı Məhəmməd şahla görüşündə o, türk dilində danışırdı. Nadir şah Hindistanın paytaxtı Dehlini tutduqda Məhəmməd şahı taxtdan endirməmiş və bunun səbəbini onunla izah etmişdir ki, onlar hər ikisi türk-türkman nəslindən gəlirlər və türkmanlıq adətinə görə Nadir Əmir Teymurun və Baburun nəslinə mənsub olan Məhəmməd şahın hakimiyyətinə qıya bilməzdi. Nadirin öz dilindən bu türkmanlıq təəssübü belə səsləndirilir: "Bu ölkənin (Hindistanın, Böyük Moğol imperiyasının - Ş.M.) vilayətlərinin fəth edilməsi və işlərin qaydaya salınması asanlaşıb təkmilləşəndən bir az sonra İlahi dərgahına möhtac olanın (Nadir şahın - Ş.M.) türkman və adı çəkilən padşahın (Məhəmməd şahın - Ş.M.) türkmaniyyə ümmətinin və cəlalətli Gürqaniyyə (Teymurilər - Ş.M.) sülaləsinin nümayəndəsi olduqlarını nəzərə alaraq, bundan əvvəl olduğu kimi, el və birlik qaydası ilə Hindistan padşahlığını adı zikr olunmuş o ali məqama həvalə etdik və xütbə ilə sikkəni onun adına düzəltdik".

Burada belə bir önəmli cəhətə də diqqəti cəlb etmək istərdim ki, Orta əsrlərdə bütün islam Şərqində yayılmış türk siyasi hakimiyyətinin etnomədəni şüur ilə bağlı cəhətlərini tədqiq etmək son dərəcə mühümdür. Çünki Nadir şahın nümayiş etdirdiyi türkman həmrəyliyi hissi Azərbaycan tarixində müstəsna bir hadisə deyildi. Belə ki, hələ XV əsrin əvvəllərində Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusif Ağqoyunlu bəyi Qara Yölük Osmana məktub göndərərək, sülh bağlamağı təklif etmişdi. Bu müraciətin ən önəmli tərəfi ondan ibarət idi ki, Qara Yusif barışığın zərurətini məhz onların ortaq etnik mənsubiyyəti - türkmanlığı ilə əsaslandırırdı: "Biz hər ikimiz türkman xalqındanıq. Bundan sonra bir-birimizə qarşı vuruşmamalıyıq, bundan artıq bir-birimizi əzməməliyik".

4. Ancaq məsələ yalnız Nadirin şəxsi görüşlərində, onun türk dili və mədəniyyətinə bağlılığında, hətta müəyyən mənada onun türk təəssübkeşliyində deyildi. Bu məsələni daha geniş kontekstdə, Azərbaycan dövlətçiliyi fonunda dəyərləndirmək lazımdır. Səfəvi dövləti və sülaləsinin daxili tənəzzül və xarici zərbələr, daha doğrusu, 1722-ci ildə əfqanların hücumları nəticəsində çökməsindən sonra mərkəzi müsəlman torpaqları və ya bu gün İran adlanan geniş ərazidə siyasi hakimiyyətsizlik, parçalanma, xaos hökm sürürdü. Keçmiş Səfəvi ərazilərinin şərq və cənub torpaqları İsfahanla birlikdə əfqanların, şimal-qərb torpaqları, yəni Azərbaycanın böyük hissəsi osmanlıların, Azərbaycanın Xəzəryanı əraziləri isə rusların əlinə keçmişdi. Belə bir şəraitdə bu ərazilərin siyasi birliyini bərpa etmək ağlasığmaz dərəcədə çətin, bəlkə də artıq mümkün olmayan bir məsələ idi. Ancaq bu dəfə də Azərbaycan və bütün İranın türk xalqı öz milli varlığı və dövlətçilik iradəsini ortaya qoydu, Nadir kimi həqiqətən dünya tarixində nadir bir şəxsiyyəti yetişdirdi, o, dəmir iradəsi, əzmkarlığı, hərbi və inzibati istedadı ilə ordular yaratdı və təqribən 7-8 il ərzində Amudəryadan Fərat çayına qədər əraziləri bütün yadellilərdən azad etdi. Bu təsəvvür edilməyəcək dərəcədə ağır bir işi yerinə yetirən, bu yolda olmazın əziyyətlərə məruz qalan, qurbanlar verən, əlində qılınc və tüfənglə düşmənlərə qarşı vuruşan və yenidən bu böyük ərazidə dövlətçiliyi bərpa edən xalq, ilk növbədə, məhz türklər - Azərbaycan türkləri idi. Azərbaycan xalqının bu qəhrəmanlıq dastanını yazmasının başlıca təsdiqi və Nadir tərəfindən etirafı onda idi ki, yeni dövlətin qurulması, Nadirin taxta çıxıb şah elan edilməsi 1736-cı ildə Azərbaycanda Muğan düzündə çağırılan qurultayda baş verdi. Bu Qurultay qədim türk dövlətçilik ənənələrinin davamı olaraq, yeni qurulan Əfşar dövlətinin türk xarakterini vurğulamaq üçün təşkil edilmişdi. Çünki ən əski zamanlardan bəri, hələ islamdan öncə qədim Hun imperiyası və Türk xaqanlığı dövrlərində türk xaqanlarının taxta çıxma mərasimi məhz bu şəkildə baş verirdi. Təsadüfi deyil ki, Muğan Qurultayında da qərar qəbul edə biləcək əmir və sərkərdələrin hamısı türk bəyləri idi. Heç şübhəsiz, Nadir şah Osmanlı sultanına yazdığı məktubda özünü "Tanrının inayəti ilə ... Türkman elinin böyüyü və İran ilə Türküstan məmləkətlərinin sahibi" kimi təqdim etdikdə öz ali statusunun mahiyyətini açıq şəkildə ifadə edirdi. Burada İran və Türküstan məmləkətləri daha çox coğrafi anlayış kimi işlədildiyi halda, "Türkman eli" sözü birmənalı olaraq etnosiyasi anlam daşıyırdı. Xüsusi olaraq vurğulamaq gərəkdir ki, "türkman" sözü Orta əsrlərdə islamı qəbul etmiş oğuzların etnonimi kimi istifadə edildiyi halda, təqribən XIII əsrdən etibarən Yaxın Şərq oğuzlarının, o cümlədən azərbaycanlıların xoroniminə də çevrilmişdi. Artıq XIV-XV əsrlərdə Azərbaycan və Şərqi Anadoluda yaranan dövlətlər özlərini "türkman" dövlətləri kimi təqdim edirdilər. Xüsusilə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri tarixi mənbələrdə birmənalı şəkildə "məmaliki-türkmaniyyə", sülalələr isə "səlatini-türkmaniyyə" adlandırılırdı. Mühüm bir amil ondan ibarətdir ki, bu dövlətlərin mərkəzini təşkil edən Azərbaycan və Şərqi Anadolu da tarixi qaynaqlarda "Türkman eli" olaraq tanıtdırılır. Məsələn, Osmanlı tarixçisi İbn Kamal XV əsrdə Qaramanlı bəyi Pir Əhmədin Ağqoyunlu Uzun Həsənin sarayına qaçması haqqında yazırdı ki, o, "tərki-diyar edib Türkman elinə qaçdı, çıqdı vardı Azərbaycanda qərar etdi, asitani-Həsən xanda xizmət ixtiyar etdi"; və ya Azərbaycanın paytaxtı Təbriz barədə deyirdi ki, "Şəhri-Təbriz ki, darül-mülki-Türkman idi…".

Yuxarıda Qaraqoyunlu Qara Yusifin məktubundan da göründüyü kimi, xüsusilə XV əsrdə Azərbaycan türkləri öz etnomədəni mənsubiyyətlərini "türkman" kimliyi, öz vətənlərini isə "Türkman eli" məfhumu ilə ifadə edirdilər. Bu baxımdan Nadir şahın özünü "Türkman elinin böyüyü" adlandırması onun bu etnomədəni və etnosiyasi ənənənin davamçısı kimi çıxış etdiyini təsdiqləyir.

5. Nadir şahın Azərbaycanın taleyinə biganə olmaması həm də Azərbaycanın tarixi bir bütöv olaraq torpaqlarının inzibati birliyinin təmin edilməsində özünü göstərir. Akademik R.Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi, "Nadirin Azərbaycan tarixində müstəsna yerini şərtləndirən və Qərb şərqşünaslarının göz yumduqları həqiqətlərdən biri də onun azərbaycanlıların yaşadıqları torpaqları ilk dəfə "Azərbaycan" adlanan inzibati vahiddə birləşdirməsi faktıdır". Həqiqətən, tarixi mənbələr də Nadirin istər taxta çıxmasından öncə, istərsə də Muğan Qurultayından sonra şərti ifadə ilə "Azərbaycan məsələsini", onun torpaq bütövlüyünü diqqətdə saxladığını təsdiq edir. Osmanlı sultanı I Mahmuda ünvanladığı məktubda Nadir şah xüsusi olaraq vurğulayırdı ki, Səfəvi dövlətinin yaranmasından sonra Osmanlı-Səfəvi müharibələri nəticəsində "keçmiş zamanlarda Türkman sultanlarına bağlı olmuş Azərbaycan məmləkətlərindən bəziləri ali Osman dövlətinin tərkibinə keçmişdi". Nadir şah Əfşar iki dövlət arasında barış və dostluq şərtlərinə görə, "həmin iki məmləkətdən birini bağışlamaq qaydası ilə bu tərəfin tabeliyində olan məmləkətlərin hövzəsinə" qatılması, yəni Azərbaycana qaytarılması arzusunu izhar edirdi.

Təbii ki, bütün yuxarıda deyilənlər məsələnin birtərəfli - sırf türkmərkəzli və Azərbaycanmərkəzli tarix görüşü çərçivəsində dəyərləndirilməsi mənasına gəlmir. Şübhəsiz, Azərbaycan və İran ərazisində yaranmış dövlətlərin şərti olaraq, "etnik kimliyi" problemi daha mürəkkəb idi, tarixi gerçəklik daha əlvan, etnomədəni mühit daha rəngarəng idi. Bu dövrdə Şərqdə mövcud olan bütün böyük imperiyalar kimi Nadir şahın yaratdığı Əfşar dövləti də polietnik xarakter daşıyırdı və onun ərazisində yaşayan bütün xalqların nümayəndələri dövlətin inkişafına öz töhfələrini verirdilər. Burada söhbət sadəcə bir qisim İran və Qərb şərqşünas və tarixçilərinin əsərlərində bu dövləti yalnız İran dövlətçilik tarixi çərçivəsində təqdim etmək, bu sahədə digər xalqların, xüsusilə Azərbaycan türklərinin aparıcı rolunu inkar etmək və ya kölgədə saxlamaq meyillərinə qarşı alternativ bir nəzər nöqtəsinin ortaya qoyulmasından gedir. Və qeyd etmək gərəkdir ki, akademik R.Mehdiyevin ön sözündə bu problem kifayət qədər obyektiv və ətraflı işıqlandırılmış və qeyd edilmişdir ki, "Azərbaycanla İranın, Azərbaycan türkləri ilə farsların müştərək tarixə malik olduqları, eyni siyasi taleyi bölüşdükləri tarixi dövrlər, əlbəttə ki, olmuşdur və onların inkarı mənasızdır. Eyni ilə də həmin dövrlərin böyük əksəriyyətində farsların Azərbaycan türkləri tərəfindən qurulmuş müxtəlif imperiyaların təbəəsi olması faktı danılmaz faktdır".

Beləliklə, öz tarixini mifləşdirmiş, Pəhləvilərin paniranizm siyasəti və nəzəriyyəsi çərçivəsində bütün məziyyətləri, mədəniyyəti, dili və hətta hərbi şücaəti farslara aid edən bəzi İran millətçiləri və tarixçiləri unudurlar və ya unutdurmağa çalışırlar ki, əgər bu gün onlar "İran" adlı vahid bir dövlətin sərhədləri daxilində yaşayırlarsa, bu xoşbəxtlikləri üçün ilk növbədə Azərbaycan türklərinin fədakarlığı və qəhrəmanlığına borcludurlar. Çünki Nadir şah bu ərazidə dövlətçiliyi bərpa etməsəydi, Osmanlı və Rusiya kimi qüdrətli imperiyaların təzyiqi, baş qaldıran Avropa müstəmləkəçiliyinin zərbələri altında burada yenidən bir dövlət yaratmaq, bəlkə də bir daha mümkün olmayacaqdı. Ancaq Nadirin və Azərbaycan xalqının fədakarlığının sonrakı tarixdə nə ilə nəticələndiyi də göz qabağındadır. Nadirin ilk növbədə bir türk imperiyası kimi gördüyü və qurmaq istədiyi dövlət XX əsrdə Pəhləvi dövründə fars şovinizmi və ari irqçiliyinin hökm sürdüyü, Azərbaycan dili və mədəniyyətinin qadağan edildiyi bir ölkəyə çevriləcəkdi. Təsadüfi deyil ki, ustad şairimiz Şəhriyar vətəninin acı taleyini ürək ağrısı ilə təsvir etdiyi "Azərbaycan" şeirində yuxarıda qeyd edilən həqiqətləri dilə gətirir:

Bütün dünya bilir - sənin

qüdrətinlə, dövlətinlə

Abad olub, azad olub

mülk-i İran, Azərbaycan,

Bisütun-i inqilabda

Şirin-Vətən üçün Fərhad

Külüng vurmuş öz başına

zaman-zaman, Azərbaycan,

Qurtarmaqçün zalımların əlindən

Rey şümşadını

Öz şümşadın başdan-başa olub

al qan, Azərbaycan.

Bu da, yəqin ki, tariximizdən çıxarmalı olduğumuz əsas ibrət dərsidir. Öz dilinin, mədəniyyətinin, dövlətinin qədrini bilməyən və qayğısını çəkməyən, canını, qanını, varını, gücünü özgələrin xidmətinə sərf edən xalq həmişə uduzmağa və kiçilməyə, alçaldılmağa və cılızlaşmağa məhkumdur. Cılız cəmiyyətlər isə Nadir kimi möhtəşəm şəxsiyyətlər yetişdirməyə qadir deyil. Və heç də təsadüfi deyil ki, Azərbaycan milli mədəniyyəti və şüurunun yüksəldiyi bir dövrdə, yəni XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli müstəqil dövlətçilik düşüncəsi yaranmağa başladığı bir zaman ölkənin mütəfəkkir ziyalıları bu ideyaların rəmzinə çevrilə biləcək tarixi qəhrəmanlar axtararkən, ilk növbədə, Nadir şah obrazına müraciət etdilər. Bunun ilk örnəklərindən biri Nəriman Nərimanovun 1898-ci ildə yazdığı "Nadir şah" pyesidir.

Bir önəmli sual üzərində də diqqəti cəmləşdirmək düzgün olardı: Nadir şahın öz fəaliyyətinin əsas qayəsi kimi gördüyü siyasi və ictimai həyatın hər sahəsində köklü islahatlar aparıb möhtəşəm və cahanşümül imperiya qurmaq təşəbbüsü hansı səbəbdən nəticə etibarı ilə məğlubiyyətə uğradı? Nə üçün onun yaratdığı böyük dövlət öz qurucusunun ölümündən qısa bir müddət sonra süquta uğrayıb parçalandı? Sualın cavabı bu yazının formatına sığa bilməyəcək xeyli tarixi-sosioloji təhlil, çeşidli fakt və mülahizələrin analizini tələb edir. Ancaq məsələni qısa şəkildə dəyərləndirmək gərək olarsa, bir önəmli məqama xüsusi toxunmaq lazımdır. Əslində, nə qədər acı olsada, etiraf edilməlidir ki, Nadir şahın böyük planları öncədən uğursuzluğa məhkum idi və bu uğursuzluğu onun yaşadığı zaman və məkanın özü müəyyənləşdirmişdi. Nadirin yaşadığı dövr ənənəvi sosial struktur və həyat tərzinə malik olan Şərq cəmiyyətlərinin çökdüyü və yeni, müasir və dinamik Avropa burjua toplumlarının sürətlə önə çıxdığı bir dövr idi. Burjua inqilabları mərhələsindən keçmiş Hollandiya və İngiltərə artıq Hind-Çindən başlamış Yaxın Şərqə qədər əhalinin sayı və təbii zənginlik baxımından özlərindən qat-qat iri olan ölkələri öz iqtisadi və siyasi təsiri altına almağa başlamışdılar. Onların qurduqları Ost-İnd şirkətləri, əslində, yeni bir hərbi-ticari müstəmləkə imperiyası tipini təmsil edir və bəşər tarixində kapitalizm dövrünün başlanğıcının müjdəsini verirdilər.

Kapitalizm özü ilə sosial dinamizm, rasional düşüncə tərzi və texnoloji tərəqqi gətirir və bununla dünya tarixində möhtəşəm rol oynamış ənənəvi tipli əngin Şərq imperiyalarının sonunun yaxınlaşdığından xəbər verirdi. Nadir şahın var gücü ilə Osmanlılara qarşı mübarizə aparıb Səfəvi dövlətinin keçmiş qüdrətini kölgədə qoyacaq bir imperiya qurmaq arzusu ilə çarpışdığı zaman üç qitəyə yayılmış Osmanlı imperiyası artıq burjua Avropasının nəzərində "xəstə adama" çevrilməkdə idi. Nadirin Dehlini tutmasından bir müddət sonra İngiltərə müstəmləkəçiləri dünyanın ən zəngin və parlaq imperiyası olmuş Böyük Moğolları diz çökdürüb Hindistanı Britaniya imperiyasının baş tacına çevirəcəkdilər. XIX əsrin ortalarında isə həmin ingilislər "tiryək müharibələri" sayəsində Çin kimi qüdrətli imperiyanı yarımmüstəmləkə halına salacaqdılar. Bütün bu cahanşümul Şərq imperiyalarının Avropa müstəmləkəçiliyinə müqavimət göstərmək cəhdlərinin süquta uğramalarının səbəbi onların məhdud maliyyə və ya insan resurslarına malik olmalarında deyildi. Tam əksinə, Qərb burjuaziyasını tamahlandıran da elə onların əfsanəvi zənginlikləri idi. Səbəb ənənəvi Şərq cəmiyyətlərinin artıq keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş kapitalist toplumlarla yarışda rəqabətə dözə bilməmələri, intellektual, sosial, iqtisadi və texnoloji baxımdan geri qalmaları idi.

Avropa müstəmləkəçiliyilə ənənəvi cəmiyyət formatında qalaraq uğurlu mübarizə aparmaq mümkün deyildi. Yeganə yol köklü və hərtərəfli ictimai islahatların həyata keçirilməsi ilə sivilizasional müasirləşmənin təmin edilməsindən keçirdi. Bütün XIX əsr Şərq tarixində bu transformasiyanı zamanında və lazımi qətiyyətlə həyata keçirən və beləliklə, özünün istiqlalını və dünyadakı yerini təmin edə bilən ölkə Yaponiya olmuşdur. Meydzi islahatları yaponlara kapitalist düşərgədə özlərinə məxsus yer tutmağa imkan yaratmışdı. Ancaq unutmaq olmaz ki, Yaponiyada baş tutan islahatlar Nadir şahın ölümündən təqribən 120 il sonra, yəni Böyük Fransız inqilabının təsiri ilə liberalizm və millətçilik ideyalarının Şərqi Avropaya və Asiya ölkələrinə yayılmasından sonra həyata keçirilmişdi.

Nadirin dövründə isə islam aləmində Avropa ilə Şərqin inkişaf istiqamətləri və sürətləri arasındakı fərq artıq hiss edilməyə başlansa da, onların dərin sivilizasional səbəbləri hələ lazımi səviyyədə dərk edilmirdi. Belə ki, Avropa ilə bilavasitə və yaxın münasibətləri olan Osmanlı imperiyasında ilk ciddi islahat təşəbbüsləri XVIII əsrin ilk illərində başlamışdır. Sultan III Əhməd və baş vəzir Nevşəhirli Damad İbrahim paşa kimi islahatçı Osmanlı dövlət xadimləri imperiyanın Qərbdən get-gedə geri qalmasını anlayır və təcili dəyişikliklərin həyata keçirilməsini zəruri hesab edirdilər. Bu dövrdə Osmanlı cəmiyyətinin həyatında Avropanın təsiri ilə, həqiqətən, bir sıra önəmli yeniliklər əmələ gəlmiş, onlardan ən ciddisi də ilk mətbəənin yaradılması və türk kitab nəşrinin başlanması olmuşdur. Ancaq Osmanlı elitası bu cahanşümul proseslərin dərinliyini dərk etməkdə hələ aciz idi və bu tarixi çağırışlara səthi cavab verməklə vəziyyətdən çıxa biləcəyini sanırdı. O, sürətlə tərəqqi edən Qərblə rəqabətdə geri qalmamaq üçün Avropanın bəzi hərbi və mədəni nailiyyətlərini təqlid etməklə ortadakı fərqi aradan götürəcəyinə inanırdı. Təsadüfi deyil ki, bu Avropasayağı islahatlar dövrü Osmanlı tarixində "Lalə dövrü" adını almışdır. Çünki Osmanlı elitası holland lalələrinin gözəlliyinə düşkünlüklə ictimai-mədəni həyatın bu zahiri atributlarına aludə olub Şərqlə Avropa arasındakı dərin sosial və intellektual fərqi nəzərdən qaçırmışdı. "Lalə dövrü" islahatlarının uğursuzluğunun, 1730-cu ildə Patrona Xəlil üsyanı nəticəsində III Sultan Əhmədin taxtdan endirilməsi və baş vəzir İbrahim paşanın qətlə yetirilməsinin əsas səbəbi Osmanlı elitasının baş verən qlobal tarixi transformasiyaların mahiyyətini tam şəkildə dərk edə bilməməsi və ənənəvi cəmiyyət çərçivəsində səthi islahatların aparılması ilə Osmanlı dövlətinin Avropadan geri qalmasına son qoymaq cəhdləri olmuşdur.

Öz daxili siyasətində Nadir şahın nə dərəcədə "Lalə dövrü" Osmanlı islahatlarından təsirlənməsi məsələsi hələ də ciddi tədqiqatlara ehtiyacı olan mövzu kimi qalmaqdadır. Ancaq bir şey aydındır ki, Nadir şah da bir sıra tərəqqipərvər görüşləri, reformist ruhu və qətiyyətli siyasətinə baxmayaraq, Osmanlı elitasından o qədər də irəli gedə bilməmiş, bütün gücünü mərkəzləşdirilmiş və qüdrətli, lakin eyni zamanda ənənəvi Şərq tipli imperiyanın yaradılması və möhkəmləndirilməsinə sərf etmişdi. Bu baxımdan, Əmir Teymurun ömür yolunu xatırladan Nadirin həyatı bəlkə də Maykl Aksvörti tərəfindən təsadüfi olaraq, "tayfa döyüşcüsündən fateh müstəbidə qədər" aparan yol kimi dəyərləndirilməmişdir. Bu yolda dahiyanə şəxsi keyfiyyətləri sayəsində müstəsna uğurlar qazansa da, Nadir şah qlobal tarixin məntiqi və gedişatına qələbə çala bilmədi. Beləliklə, onun da islahatları ənənəvi cəmiyyət qəlibindən kənara çıxa bilmədiyi üçün nəticə etibarı ilə öz məqsədinə yetə bilməmişdi.

Heç şübhəsiz, Nadirin ömrünün faciəvi sonu, onun 1747-ci ildə öz yaxın silahdaşları tərəfindən qətlə yetirilməsi həm də bir məlum həqiqətdən xəbər verir: cəmiyyətdə dərin və köklü islahatlar aparmaq üçün yalnız liderin enerjisi, qətiyyəti və zəkası kifayət etmir. Ən önəmli şərt mühitin də bu dəyişiklikləri anlaması, onları dəstəkləməsi amili olmalıdır. XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycan və İranda belə mühit hələ yetişməmişdi. Tarixi mənbələrin verdiyi məlumatların sətiraltısı Nadirin enerjisinin əksər hissəsinin xarici qəsbkarlara deyil, daxili müqavimətə qarşı mübarizəyə sərf olunduğunu göstərir. Ən faciəli fakt da ondan ibarətdir ki, bu mübarizə sadəcə keçmiş Səfəvi dövlətinin Təhmasib başda olmaqla İsfahanın çürük ruhunu içinə hopdurmuş elitasına deyil, aşağı təbəqənin, hətta öz əlləri ilə yaratdığı ordunun nümayəndələrinə qarşı idi, həm də bu qarşıdurma aralıqsız hər gün, hər saat və hər dəqiqə davam edirdi. Buna kiçik bir örnək vermək kifayətdir. Dehlinin ələ keçirilməsindən sonra Nadir şah oğlu Nəsrullah Mirzəni Teymurilər nəslindən olan bir xatunla evləndirdiyi gün onun əsgərlərindən bir hissəsi itaətdən çıxmış və Nadirin dini sahədə yasaqlarına əhəmiyyət verməyərək, şəhərin meydanlarında toplaşıb məhərrəm ayının ənənəsinə uyğun şəkildə mərsiyələr deyib əzadarlıqla məşğul olmağa başlamışdılar. Bu sahədə ciddi islahatlar aparmaq fikrində olan Nadir hətta öz əsgərlərinin müqavimətinə rast gədikdə son dərəcə qəzəblənmiş və M.Aksvörtinin yazdığı kimi, itaət etməyən adamlarını edam etdirmiş və meyitlərini şəhər darvazasında bir ay müddətində asılı saxlamağa əmr vermişdi ki, digərlərinə də ibrət olsun.

Nadirin yenilikçi ruhunu əzən, onun qol-qanadını sındıran son və başlıca amil isə onun öz ailəsinin içində anlayış görməməsi, öz sevimli oğlu və varisi Rzaqulu tərəfindən müqavimətlə üzləşməsi olmuşdur. Kiçik ehtiraslarla yaşayan, şöhrətpərəstlik və dəbdəbəyə düşkün Rzaqulu Nadir şahın şəxsiyyətinin dar və mühafizəkar İran mühitinə sığmayan masştabını, onun yüksək amalını dərk etməkdə aciz idi. Akademik R.Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi, oğlunun saray həyatının cah-cəlallı, qayğısız, məsuliyyətsiz, yaramaz tərəfini seçməsi Nadiri daxilən incidirdi. Çünki o, özü belə həyat tərzi və dəyərlər sistemindən "qətiyyətlə üz döndərmiş, hərbçi sadəliyini, nizam-intizamını və ləyaqətini sarayın mənəvi bataqlığını xatırladan rahat, isti otaqlardan, əyləncədən üstün tutmuşdu". Rzaqulu üçün Nadirin şücaətli və aralıqsız mücadiləsinin sərvət, hakimiyyət və eyş-işrət gətirən nəticələri məqbul, lakin bu yolda verilən qurbanlar, düçar qalınan təhlükələr və bitməyən müharibələr yorucu idi. Ona görə bir an öz sayıqlığını itirən Rzaqulu açıq şəkildə "Mənim atam bütün dünyanı işğal etmək niyyətinə düşüb, ona görə də bizə və bütün İrana zülm edir. Hər yerdə döyüşlər davam edir. O ölməyincə nə bizim, nə İranın, nə də qonşu dövlətlərin dinclik tapması qeyri-mümkündür", - deyərək, atasını təhdid etmişdir. Klassik bir deyim olan "Təbiət dahi insanların övladlarında dincini alır" ifadəsi Nadirin oğluna da aiddir. Əslində, Nadir şahla oğlu Rzaqulunun qarşıdurması dünya ədəbiyyatında dəfələrlə əksini tapmış tarixi qəhrəmanla bayağı və bəsit bir insanın münasibətləri mövzusunu xatırladır. Bu baxımdan, bir ata və dahi dövlət xadimi kimi Nadirin taleyi onun öz müasiri olmuş I Pyotrun həyat yoluna müəyyən mənada bənzəyir. Yeni və müasir Rusiya yaratmaq yolunda yorulmadan mübarizə aparan Pyotr ənənəvi və mühafizəkar mühitin tərəfdarı olan oğlu Aleksey ilə qarşı-qarşıya gəlmiş və onu edam etdirmək məcburiyyətində qalmışdı.

Pyotrdan fərqli olaraq, Rzaqulunun gözlərinə İransayağı üsulla mil çəkdirən Nadir bu hadisədən o dərəcə sarsıntı keçirmişdi ki, əslində, sonu görünməyən mübarizənin məğlubiyyətə uğradığını, özünün böyük və yüksək amallarının o dövr İran mühitinin bataqlığında boğulduğunu anlamışdı. Həyatının sonuna doğru artıq ümidsiz mübarizədən bezginliyə düçar olan Nadir şah hətta taxt-tacdan əl çəkmək və hakimiyyətini oğulları və nəvəsinə təhvil vermək haqqında niyyətini bəyan etmişdi. Akademik R.Mehdiyev Nadir şah şəxsiyyətini dəyərləndirməyə cəhd göstərən bəzi tarixçiləri bütün qeyd edilən məqamları nəzərə almağa dəvət edir, ona birmənalı şəkildə yalnız "qaniçən" və "müstəbid" ünvanını verməklə elmi baxımdan məsuliyyətsiz davrandıqlarını vurğulayır.

Biz isə bir daha təkrar etmək istərdik ki, bütün bir cəmiyyətin mühafizəkarlığı, fanatizmi və dözümsüzlüyü ilə aralıqsız mücadilə hətta Nadir kimi dəmir iradəli və müqtədir bir şəxsiyyətin imkanı xaricində idi. Və təbii ki, belə bir cəmiyyətin mənəvi istibdadı onu sındırdı. Mühafizəkar bir ölkədə ictimai dəyişikliklərinin ilkin şərti maarifçilikdən, elitanın və sonra da geniş kütlələrin düşüncə tərzinin dəyişdirilməsindən, cəmiyyətə müasir dəyərlərin təlqin edilməsindən keçirdi. Yalnız dünyanın gedişatını və özünün mövcud halını bütün gerçəkliyi ilə doğru dəyərləndirə bilən və yeniliyə meyil etməyə başlayan kütlələr islahatların təşəbbüskarlarını dəstəkləyə və hərəkatın aparıcı qüvvəsinə çevrilə bilər. Bu mənəvi və əqli yenilənmə missiyasını böyük mütəfəkkirimiz Mirzə Fətəli Axundov öz üzərinə götürərək, "Aldanmış kəvakib", "Kəmalüddövlə məktubları" və digər dahi əsərlərini ərsəyə gətirməklə Azərbaycan və İran cəmiyyətlərini yeni dövrə hazırlamışdı. Axundovun beyinlərdə və ruhlarda yaratdığı inqilab Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin və İranda Səttar xan fenomeni və Məşrutə hərəkatının qələbələri ilə nəticələnmişdi. Ancaq unutmayaq ki, bu zəfərlərin bünövrəsində Nadir kimi parlaq şəxsiyyətin qəhrəmancasına mücadiləsi və həyat faciəsi durur. Heç şübhəsiz, Axundovun yolunu davam edən Azərbaycanın böyük maarifçiləri bu mənəvi və üzvi əlaqəni duyur və xalqın tarixinin ana nöqtələrini dərk etmək üçün öz axtarışlarında Nadirin surətinə təsadüfən dönə-dönə müraciət etmirdilər.

M.Aksvörtinin "Nadir şah" kitabı ilə tanış olduqca tariximizlə bağlı digər son dərəcə mühüm və konseptual suallar da ortaya çıxır və bir daha düşünürsən ki, bizim şərqşünaslıq və tarixşünaslıq elmləri bu problemlərin həllini prioritet istiqamətlərə çevirməlidir.

Kitabdan meydana gələn önəmli məsələlərdən biri tariximizdə məzhəb, sünni-şiə ixtilaflarının yeri və rolu ilə əlaqədardır. Ümumiyyətlə, Orta əsrlərin bir çox dövrlərində dövlət siyasəti və ictimai-mənəvi həyatda özünü büruzə verən ifrat dini təəssüb hər zaman müxtəlif təlatümlərə yol açmışdır. Bu, istər Səfəvi dövləti, istər Osmanlı imperiyasının tarixi üçün xarakterikdir. M.Aksvörti Səfəvilərin son dövrlərində, xüsusilə daha çox vaxtlarını eyş-işrətlə keçirən Şah Süleyman və oğlu Sultan Hüseyn zamanında mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi, dövlət işlərində saray əyanları və ruhanilərin, o cümlədən tanınmış şiə müctəhidi Məhəmməd Bağır Məclisinin söz sahibi olmalarının necə acınacaqlı nəticələr verməsini təsvir edir. Belə ki, Məclisinin təsiri ilə ölkədə şiəliyə zidd kimi dəyərləndirilən hər şeyə qadağa qoyulmuşdu. İçki məclisləri, qəhvəxanalar, şən musiqi və rəqslərlə bərabər islam mədəniyyəti və ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus və önəmli yeri olan təsəvvüf də yasaq edilmişdir. Bundan başqa, qadınların sərbəstliyi bir qədər də məhdudlaşdırılmış və düşüncə azadlığı ilə bağlı digər qadağalar gətirilmişdi. Müəllifin ifadəsi ilə, Səfəvilərin son dövründə "Məhəmməd Bağır Məclisi bir növ İslam inqilabı həyata keçirmişdi". Yeri gəlmişkən qeyd etmək gərəkdir ki, bu həmin Məclisidir ki, onun dini görüşləri və risalələri M.F.Axundov tərəfindən "Kəmalüddövlə məktubları"nda kəskin şəkildə tənqid edilmişdir.

Hər şeyin olduğu kimi, dini təəssübün də ifratı hər zaman mənfi nəticə verir. Tarixdə dini pedantların və özünün "ilahi" missiyasına fanatikcəsinə inanan möminlərin fəaliyyəti görülməmiş bir şey deyil. Onlar səmavi kitablarda buyurulan hər bir əmri mütləq şəkildə və riqoristcəsinə tətbiq etməklə cəmiyyəti mənəvi cəhətdən islah edəcəklərinə inanır və bu yolda, adətən, ən sərt və qəddar tədbirlərin görülməsindən çəkinmirlər. Məsələn, XV əsrdə Avropanın ən qabaqcıl Renessans şəhərlərindən biri olan Florensiyada Cirolamo Savonarola adlı bir dominikan rahibinin hakimiyyəti ələ keçirməsilə burada xristianlığın "qızıl əsrini", yəni özünün təxəyyülündə yaşayan ideal bir xristian cəmiyyətini "bərpa" etmək arzusuna düşdüyü, bu məqsədlə sərt və bəsit dini qanunların və yasaqların tətbiqinə başlaması, musiqi, rəqs, karnaval və digər əyləncələrə qadağa qoyması, şəhər əhalisinə qarşı dini terror tətbiq etməsi tarixi ədəbiyyatda geniş işıqlandırılmış faktdır. Savonarolanın Renessans dövrünün humanist idealları və dünyagörüşünə zidd olan sxolastik əqidələri və fanatik əməlləri tezliklə şəhərin bütün ictimai-mədəni həyatının çökməsinə və şəhər əhalisinin üsyanına səbəb olmuşdu. Üsyan nəticəsində rahib qətlə yetirilmiş, şəhər sakinləri yenidən öz ənənəvi həyat tərzinə dönmüşdülər. Dövrün məşhur florensiyalı tarixçisi və siyasət nəzəriyyəçisi Nikkolo Makiavelli Savonarolanı öz moizələri ilə insanların şüurunu manipulyasiya edən riyakar bir fanatik kimi dəyərləndirir, özünün "Hökmdar" əsərində onun tətbiq etdiyi dini qaydaların insanların inamını itirməsinə görə çökdüyünü yazırdı.

Səfəvi dövlətinin son dövründə, M.Aksvörtinin ifadəsi ilə, "İslam inqilabının" baş verməsi də ağır nəticələrlə sonuclanmışdı. Məhəmməd Bağır Məclisi və onun davamçıları tərəfindən aşırı şiə qaydalarının tətbiqi cəmiyyətin daha mömin olmasına, şəriət qaydalarına uyğun yaşamasına deyil, tam əksinə, dini dözümsüzlüyün və fanatizmin artmasına, daxili balansın pozulmasına, məzhəblərarası ixtilafın kəskinləşməsinə və ideoloji-ictimai ziddiyyətlərin açıq qarşıdurma səhifəsinə keçməsinə gətirib çıxarmışdı. M.F.Axundov "Aldanmış kəvakib" əsərində Şah Abbas dövründə baş verən hadisələri təsvir edərkən, mollabaşı vəzifəsini tutan Axund Səməd surətinin öz ifadəsi ilə ölkədə aparılan dini siyasətin əsas mahiyyətini açıqlayaraq yazırdı ki, şah Məhəmməd Xudabəndənin dövründə İran və ölkənin paytaxtı olan Qəzvin əhalisinin yarısı sünni məzhəbində idi; ancaq mollabaşının tutduğu yol və həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində bütün sünnilər "isnə-əşəriyyəyə hidayət" edilmiş, yəni şiəliyi qəbul etməli olmuşdular. Mollabaşının sözləri ilə "indi Allahın kərəmindən səfheyi-İranda beş-altı nəfərdən ziyadə sünni tapılmaz. Bu xüsusda İran xalqından dəxi kəmali-riyazməndliyim var ki, bəmücərrədi-təklif qədimi ata və babalarının məzhəblərindən əl çəkib hidayətə rağib oldular". Şübhəsiz, vəzyyəti bu şəkildə təsvir etdiyi zaman Axundov Səfəvilərin son dövründə Məclisinin təsiri ilə aparılan dini siyasətə də işarə edirdi. M.Aksvörtinin qeyd etdiyi kimi, Sultan Hüseynin həmişəki kimi başlıca məsləhətçiləri mollalar olduğu üçün ölkənin sünnilər yaşayan bölgələrində üsyanlar başlamış, onların ən bariz nümunəsi də Şirvan qiyamı olmuşdur. Bu dövrdə hakimiyyətin ölkədə apardığı ağlasığmaz dərəcədə uğursuz dini siyasəti nəticəsində Şirvanda "sünnilər öldürülür, onların kitabları yandırılır və onların məscidləri isə tövlələrə çevrilirdi". Öz növbəsində qiyam qalib gəldikdən və 1721-ci ildə Şamaxıda Səfəvi hakimiyyəti devrildikdən sonra "ətraf ərazilərdə şiələrin kütləvi qırğını başladı. Şiələrin başçısı, onun qardaşı oğlu və digər qohumları izdiham tərəfindən tikə-tikə doğrandı, onların əti isə itlərə yem oldu". İngilis şərqşünasının Şirvanda məzhəb ixtilafı zəminində meydana çıxan faciəvi hadisələrlə bağlı verdiyi bu məlumat hər bir Azərbaycan tarixçisini və ümumiyyətlə, vətəndaşını düşündürməyə bilməz. Zənnimcə, gənc nəsillərin yaddaşında tarixin ağır ibrət dərsi kimi həkk olunması üçün bu hadisələr məktəb dərsliklərində öz əksini tapmalıdır. Azərbaycan cəmiyyəti tariximizdə bəzən özünü büruzə vermiş dini fanatizm təzahürlərinin eyni xalqın övladlarını, eyni torpağın sakinlərini bir-birinə qarşı nə qədər qəddar və amansız davranmaya vadar etdiyini, eyni dili danışan və mədəniyyəti bölüşən insanların özləri özlərinə necə düşmən kəsildiyini, nəticədə dövlətin məhv olduğunu, vətən torpaqlarının əldən getdiyini bilməlidir ki, belə meyillərin təkrarlanmasına, bəzi xarici qüvvələrin bu meyillərə gizli və açıq şəkildə rəvac verməsinə qarşı möhkəm milli "immunitetə" sahib olsun.

Məzhəb ixtilafı yalnız ölkənin daxili həyatına deyil, xarici münasibətlərinə də öz mənfi təsirini göstərmişdir. XVI əsrin əvvəllərindən başlayan Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması və müharibələri istər Azərbaycan, istərsə də ümumi türk tarixinin ən qanlı və faciəvi səhifələrini təşkil edir. Əslində, beynəlxalq ticarət yollarının nəzarəti və regionda hərbi-siyasi üstünlük uğrunda aparılan bu mübarizəyə məzhəb qarşıdurması kimi dini-ideoloji xarakter verilməsi iki türk xalqı arasındakı münasibətləri son Orta əsrlərdə zəhərləyən ən mühüm amil olmuşdur. Bu ziddiyyət və arasıkəsilməyən silahlı toqquşmalar hər iki dövləti daxilən sarsıtmış, onların iqtisadiyyatını və hərbi qüdrətini çökdürmüş, minlərlə insanın ölümünə və ya yurdlarını tərk etməsinə gətirib çıxarmış, bir çox şəhər və kəndlərin xarabazarlığa çevrilməsinə və nəticə etibarı ilə Osmanlı dövlətinin və Azərbaycanın Avropa müstəmləkəçiliyi qarşısında zəif vəziyyətə düşməsinə səbəb olmuşdur. Xüsusilə Səfəvi dövləti qurulduğu dövrdə bir metropoliya, siyasi və iqtisadi mərkəz rolunu oynayan Azərbaycanın XVIII əsrdə artıq dövlətin sıravi bir əyalətinə çevrilmiş olması düşündürücü faktdır. Və Azərbaycanın maarifçi mütəfəkkirləri bu məzhəb ixtilafını Mirzə Ələkbər Sabirin sözləri ilə tamamilə düzgün dəyərləndirmişdilər:

Bir vəqt Şah İsmayilü Sultan Səlimə

Məftun olaraq eylədik islamı dü nimə,

Qoyduq iki tazə adı bir dini-qədimə,

Saldı bu təşəyyö, bu təsənnün bizi bimə...

Qaldıqca bu halətlə səzayi-əsəfiz biz!

Öz dinimizin başına əngəlkələfiz biz!

Nadir kimi zəkalı və milli təəssübkeşliyilə fərqlənən bir liderin cəmiyyətin daxilində dini zəmində baş verən çaxnaşmaların, eyni zamanda iki türk dövlətinin bir-birilə məzhəb donu geydirilmiş uzunmüddətli mübarizəsinin acınacaqlı nəticələrini gözardı etməsi mümkün deyildi. Nadir şahın fəaliyyətinin ən mühüm cəhətlərindən biri bu ixtilafı aradan qaldırmaq, cəmiyyətə dini barış və dözümlülük gətirmək təşəbbüsü idi. O, dini sahədə həyata keçirdiyi islahatların amalını dəfələrlə bəyan edir, məqsədinin qətiyyən islam dinini zəiflətmək və ya onun əsaslarını sarsıtmaq olmadığını bildirirdi. Əksinə, məzhəb ayrı-seçkiliyinin və ixtilafının islam aləminə, müsəlman türk dövlətlərinin birliyinə necə ağır zərbə vurduğunu, onları xarici təhlükə və təcavüzlərin qarşısında zəif düşürdüyünü hamıdan yaxşı dərk edən Nadir müsəlmanların mənəvi birliyi və islam dövlətləri arasında həmrəyliyin yaranması tərəfdarı olduğunu açıqlayırdı. Təsadüfi deyil ki, Osmanlı sultanı I Mahmuda ünvanladığı məktubda o, "Rum padşahını" nümayişkaranə ehtiramla "cahan şahlarının ən əzəmətlisi, dövran xaqanlarının ən böyüyü, Allahın yaratdığı ölkələrin himayədarı, Allaha ibadət edənlərin qoruyucusu, Allahın yerdə olan kölgəsi, kafirlər ilə müşriklərin qənimi, islam ilə müsəlmanların yardımçısı" olan "islampənah hökmdar" adlandırır, Əfşar və Osmanlı dövlətlərinin arasında mehriban münasibətlər yaratmaqda özünün "məzhəblərin paklaşmasından, iki dövlətin möhkəmləndirilməsindən və iki tərəfin müsəlmanlarının dostlaşmasından başqa" bir məqsədinin olmadığını xüsusi vurğulayırdı. Bu məqsədlə Nadir şah məsələnin yalnız iki qüdrətli türk-müsəlman dövlətinin əlbirliyi və həmrəyliyi ilə həll ediləcəyinin fərqində olduğunu nümayiş etdirir və Osmanlı sultanına öz məramını izhar edən namələr və elçiliklər göndərirdi. İxtilafı aradan qaldırmaq üçün o, Azərbaycan və İranda şiəliyin radikal və açıq antisünni təzahürlərini və mərasimlərini qadağan etməyin və Osmanlı dövləti və üləmaları tərəfindən də, öz növbəsində, cəfəri məzhəbinin digər dörd ortodoksal sünni məzhəbi (hənəfi, şafii, maliki, hənbəli) ilə yanaşı islam dininin beşinci rüknü kimi tanınmasını zəruri hesab edirdi. Öz niyyətlərini həyata keçirmək məqsədi ilə Nadir şah Nəcəf şəhərində İmam Əli türbəsində tanınmış və nüfuzlu şiə və sünni məzhəblərinin nümayəndələri və ruhanilərinin görüşünü təşkil edərək, dini məsələlərlə bağlı aralarında razılığa gəlib məzhəb ixtilafına son qoymağı tələb etmişdi. O, Məhəmməd peyğəmbərin və "Qurani-Kərim"in "tək və məzhəbdə müttəhidül-üsul", yəni eyniəsilli olduqlarını, cəfəri məzhəbinə də digər "dörd rəvac məzhəblə bərabər beşinci məzhəb deyilməsini" düzgün hesab edirdi. Nadir şah Sultan Mahmuda yazırdı ki, "buna qanuni yolla və sözlə nə mane və əngəl ola bilər", əgər "uca Osmanlı dövlətinin bəzi məmurları bu məsələnin çözülməsinə maneçilik törətsələr, hər birisinin qərəzliliyi onun xatirəsinə salınacaqdır, çünki qardaşlıq aləmində sözügedən işlərin təkrarı ilə təzkarı", yəni xatırladılması lazımdır.

Böyük ehtimalla Nadir şahın bu sahədə özünün sələfi olmuş Fransa kralı IV Henri Burbonun 1598-ci ildə "Nant edikti" adı ilə qanun çıxardığı və beləliklə, Fransada böyük faciələr və qanlı toqquşmalarla müşayiət olunan katoliklərlə qugenotlar arasında onilliklərlə davam edən dini müharibələr dövrünə son qoyduğu, məzhəblər arasında barış və dözümlülük şəraitinin əsasını yaratdığından xəbəri yox idi (ehtimal etmək olar ki, onun son illərində şəxsi həkimi olmuş fransalı iyezuit Pyer Lui Bazen, bəlkə də, bu barədə şaha bir məlumat verə bilərdi). "Nant edikti"nin Fransanın sonraki yüzilliklərdə hərbi-siyasi, iqtisadi və mədəni çiçəklənməsində fövqəladə yeri olmuşdur. IV Henri kimi zəka və uzaqgörənliyi ilə fərqlənən Nadir şah da sünni-şiə ixtilafına son qoymadan müsəlman xalqlarının düşdükləri bataqlıqdan çıxa bilməyəcəklərini, bu sahədə məsuliyyətli və qətiyyətli addımların zərurətini gözəl anladığı üçün Osmanlı sultanına belə bir təkliflə müraciət etmişdi. O dövrdə Nadirin irəli sürdüyü bu layihə sözün əsl mənasında inqilabi xarakter daşıyırdı. Doğrudur, onun şəkli və ya bəzi cəhətləri müəyyən mənada qəribə və ya qəbuledilməz görünə bilərdi. Eyni zamanda, belə bir layihənin XVIII əsrin müsəlman Şərqi mühitində həyata keçirilməsinin nə dərəcədə mümkün olması da ciddi suallar doğurur. Məlumdur ki, istər sünni üləmaları, istərsə şiə mollaları şahın bu planına bəzən açıq etiraz edir, bəzən də onu üstüörtülü şəkildə sözün tam mənası ilə sabotaj edirdilər. M.Aksvörtinin qeyd etdiyi kimi, sünni və şiə ruhanilərinin Nəcəfdə gəldikləri zahiri razılığa baxmayaraq, "hər kəs evinə getdikdən sonra onlar yenə də əvvəlki ibadətlərinə davam etdilər. Bu razılaşma, demək olar ki, heç nəyi dəyişmədi". Bununla belə, bir şey aydındır ki, bu sahədə islahatların aparılması həyati önəmə malik zəruri məsələ idi. Əfsus ki, fransız elitasından fərqli olaraq, müsəlman xalqlarının siyasi və dini rəhbərləri Nadirin bu təklifinin mahiyyətini anlamaqda çətinlik çəkdilər və ya xalqın gələcəyi üçün mühüm olan məsələni öz dar mənfəətlərinə qurban verdilər. Bu siyasi və strateji dargörüşlülüyün acı nəticələrini hər iki dövlətin xalqları və müsəlman aləmi tezliklə hiss etməyə başlayacaqdı. Bu gün Yaxın Şərqin bir sıra ölkələrində məzhəb ixtilafı zəminində baş verən və minlərlə insanın həyatına son qoyan, şəhər və kəndlərin dağılmasına səbəb olan qanlı toqquşmalar və dini terrorizm, əslində, Nadir şahın öz dövrünü nə qədər uzaqgörənliklə qabaqladığını göstərmirmi?

Bu hadisə həm də bir daha Nadirin nə dərəcədə cəsarətli və dövlət məsuliyyətinə sahib bir lider olduğunu nümayiş etdirən faktdır. Fransız kralının fəaliyyətindən xəbərsiz olsa da, Dehlini tutmuş Nadir, heç şübhəsiz, Böyük Moğol sultanı Əkbərin dini sahədə islahat təşəbbüsləri barədə məlumata malik idi. Polikonfessional Hindistan şəraitində dinlərarası ixtilafları aradan götürmək və bu sahədə ahəngdar bir cəmiyyət qurmaq məqsədilə Əkbər şah "dini-ilahi" adı ilə yeni sinkretik din yaratmaq təşəbbüsü ilə çıxış etmiş, amma uğur qazana bilməmişdi. İnsanların dini mühafizəkarlığını aradan götürmənin, onları xürafat və mövhumatdan azad etmənin son dərəcə ağır bir məsələ olduğunu dərk etsə də, Nadir şah öz xalqının və dövlətinin gələcək inkişafı üçün həyati önəmə sahib olan bu islahatları aparmaqda tərəddüd etmədi. Ancaq çox təəssüflər olsun ki, onun təşəbbüsləri uğurla nəticələnə bilmədi. Sabir Nadirin sünni-şiə qarşıdurmasına son qoymaq istəyini nəzərdə tutaraq ürək yanğısıyla yazırdı:

Nadir bu iki xəstəliyi tutdu nəzərdə,

İstərdi əlac eyləyə bu qorxulu dərdə,

Bu məqsəd ilə əzm edərək girdi nəbərdə,

Məqtulən onun nəşini qoyduq quru yerdə,

Bir şeyi-əcibiz, nə bilim, bir tühəfiz biz,

Öz dinimizin başına əngəlkələfiz biz.

Düşünürəm ki, bizim tarixşünaslıqda məzhəb ayrı-seçkiliyi və onun xalqımızın tarixinə gətirdiyi faciələr məsələsi ciddi və ətraflı şəkildə öz qiymətini almayıb və bu sahədə də dərin araşdırmaların aparılmasına ehtiyac vardır.

Kitabdan ortaya çıxan digər son dərəcə önəmli problem, ümumiyyətlə, Qərb şərqşünaslığında Azərbaycan tarixi və xüsusilə dövlətçilik tarixi məsələsinin dəyərləndirilməsi və ya bugünkü İran ərazisində tarixən mövcud olmuş dövlətlərin xarakteristikasıdır. İstər İran, istərsə də Qərb şərqşünaslığında, bir qayda olaraq, müasir İran ərazisində və ya digər bir istilahla "mərkəzi müsəlman torpaqlarında" qədim dövrdən başlamış müasir zamana qədər mövcud olmuş bütün dövlətlər, orada hakimiyyətdə olan sülalələrin etnomədəni mənşəyindən asılı olmayaraq, İran (Persia) dövlətçiliyi çərçivəsində qəbul edilir. Bu həssas problemin təhlilinə bəzi tədqiqatçıların əsərlərində bu və ya digər dərəcədə toxunulub. Qeyd etmək lazımdır ki, M.Aksvörtinin kitabına yazılan ön sözün də əhəmiyyətli hissəsi bu məsələnin dəyərləndirilməsinə həsr olunub.

Bu sətirlərin müəllifi də özünün "Səlcuqilərdən Osmanlılara" adlı monoqrafiyasında və bəzi məqalələrində problemin nəzəri əsaslarını tədqiq etməyə səy göstərmiş və müəyyən nəticəyə gəlmişdir. Zənnimcə, məsələnin mahiyyəti qısaca olaraq bundan ibarətdir ki, Orta əsrlər müsəlman ədəbiyyatında, xüsusilə İranmənşəli tarixçilərin və onların təsiri ilə bir sıra Osmanlı tarixçilərinin yazdıqları əsərlərdə qədim dövrlərdən başlayaraq mövcud olan və varlığını Orta əsrlərdə də davam etdirən "vahid İran dövlətçiliyi" nəzəriyyəsi qəbul edilmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə, əfsanəvi Pişdadilər və Kəyanilərdən başlayan bir hakimiyyət xətti Əhəmənilər, Sasanilər və digər sülalələrdən keçərək, islam dövründə Samanilər, Səlcuqilər, Elxanilər, Cəlayirilər, Teymurilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular və Səfəvilərdə öz "qanuni" davamını tapmışdır. Yəni istər əfsanəvi Cəmşid və Kəyumərslər, istər Keyxosrov və Daralar, istər Xosrov Ənuşirəvan və Şapurlar, istərsə də Məlikşahlar, Qazan xanlar, Şeyx Üveyslər, Cahanşahlar, Uzun Həsənlər, Şah İsmayıllar - bunların hamısı vahid İran dövlətçilik zəncirinin həlqələri sayılırdı. Bütün bu hökmdarların tamamilə müxtəlif dini və etnik mənsubiyyətinə baxmayaraq, onların hamısının ortaq cəhəti "İran hökmdarı" və ya Orta əsrlər müəlliflərinin çox işlətdikləri ifadə ilə desək, "Əcəm padşahları" olmaları idi. Beləliklə, "mərkəzi müsəlman torpaqlarında" hökmranlıq etmiş türk sultanları və monqol xanlarını əski İran şahları kimi "Əcəm padşahı" elan etməklə Orta əsr tarixçiləri Yaxın Şərqin türk-monqol dövlətlərini İran dövlətçiliyi tarixinin içində əridirdilər.

Farsdilli ədəbiyyatda belə misallara tez-tez rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Qəznəvi sülaləsinin banisi olan Səbük Təkin, şamanist türk nəslindən gəlməsinə baxmayaraq, qədim İran şahlarının xələfi elan edilmişdi. Səlcuq dövrünün tanınmış şairlərindən Əbdülvase Cəbəli Xarəzmşah titulu ilə Xarəzm bölgəsinin idarəsinə təyin olunmuş türk əmiri Toğrul Təkini öz qəsidəsində "pəhlivani-mülki-İran" kimi vəsf edirdi. Və ya Anadoluda Qeysəriyyə əyanlarına ünvanlanmış məktubunda Elxanilərin vəziri Fəzlullah Rəşidəddin Qazan xanı "İranın hökmranı və Kəyani şahlarının varisi" adlandırırdı. Beləliklə, öz dövrünün türk və monqol xanlarını qədim İran şahlarının varisləri kimi qələmə verməklə bu tarixçilər "vahid İran dövlətçilik zəncirinin" davam etdiyi fikrini ictimai şüura qəbul etdirirdilər. Bu da, əslində, şüubiyyə dövründə siyasi-mədəni irançılıq ideyalarını canlandıran fars mütəfəkkirlərinin nəzəriyyələrinə tamamilə uyğun idi. Ağqoyunlu dövründə özünün "Ərznamə" əsərini Uzun Həsənin oğlu Sultan Xəlilə həsr edən Cəlaləddin Dəvvani oğuzların bayandur boyundan gələn bu Ağqoyunlu şahzadəsinin səcərəsini açıq şəkildə əfsanəvi İran-fars şahı Cəmşidə bağlayırdı. Səfəvilər zamanında, xüsusilə Şah Abbasın dövründə, bu fikrin artıq ictimai şüurda kifayət qədər özünə yer etdiyini görürük. Belə ki, İspaniyaya mühacirət etmiş Oruc bəy Bayat öz ölkəsinin tarixini avropalılara tanıdarkən məhz bu nəzəriyyənin müddəalarından çıxış edirdi. O, hətta Əmir Teymuru İran şahı kimi təqdim edərək yazırdı: "Bizə elə gəlir ki, biz Teymurləngə Persianın (İranın) şahlarından biri kimi baxa bilərik".

Mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, həmin nəzəriyyə bu gün də dünya şərqşünaslıq mediyevistikasına təsirsiz qalmamışdır. Təsadüfi deyil ki, Qərb tarixşünaslığında, hətta bir sıra türk alimlərinin əsərlərində orta çağda "mərkəzi müsəlmən torpaqlarında" və ya "Əcəmdə" dövlətlər qurmuş və hakimiyyətdə olmuş türk-monqol sülalələri İran şahları kimi təqdim edilirlər. O cümlədən M.Aksvörti bu nəzəriyyənin davamçısı kimi çıxış edərək, Nadir şahı İran hökmdarı, onun qurduğu Əfşar dövlətini isə ənənəvi İran dövləti kimi dəyərləndirir. Beləliklə, Əhəməni və Sasani dövründəki qədim İranın fars mənşəli şahənşahları ilə türk-monqol sülalələri arasında prinsipial tipoloji fərq nəzərdən qaçır və ya qaçırdılmağa çalışılır. Bununla da sanki tarix boyu vahid İran dövlətçiliyi xəttinin mövcud olduğu fikri müdafiə edilir.

Halbuki, İran qədim dünyanın bütün digər ölkələri kimi nə din, nə mədəniyyət, nə dil, nə də dövlətçilik baxımından tarix boyu davamlılıq və vahid xətt nümayiş etdirməmişdir. Əksinə, bugünki İran ərazisində minilliklər ərzində bir sıra müxtəlif etnosların gəlib yerləşməsi ilə burada köklü etno-mədəni və sosial-siyasi transformasiyalar baş vermişdir. Müasir İranın titul etnosu sayılan farslarla bu torpaqların qədim dövr əhalisini yalnız etnonim eyniliyi birləşdirir. Din, mədəniyyət və hətta dil bu müddət ərzində dəyişmişdir. Bu dəyişikliklərin baş verməsində bir sıra amillər, o cümlədən öncə ərəb-müsəlman, daha sonralar türk-monqol fəthləri böyük rol oynamışdır. Bu baxımdan, Orta əsrlərdə İran ərazisini də əhatə edən və türk sülalələri tərəfindən qurulub idarə edilən dövlətləri "vahid İran dövlətçiliyi zəncirinin" üzvi həlqələri kimi dəyərləndirmək doğru deyil. Attila Hun dövləti və ya Lanqobardlar krallığını İtaliya dövlətləri olaraq dəyərləndirmək yanlış olduğu kimi, Ağqoyunlu və ya Əfşar dövlətlərini də ancaq İrana aid eləmək, onları sadəcə İran dövlətləri kimi təqdim etmək eyni dərəcədə səhvdir. Lakin təəssüf ki, bu fikir Orta əsrlərdə olduğu kimi, bu gün də istər İran, istərsə də Qərbdə özünə müdafiəçi tapmağa davam edir.

M.Aksvörtinin kitabı ilə tanış olduqca tarixşünaslığımızda tədqiqi önəmli olan bir sıra digər məsələlər də diqqəti cəlb edir. Məsələn, elə kitabın sərlövhəsindən də göründüyü kimi, Nadir şahın həyat yolu müəllif tərəfindən "tayfa döyüşçüsündən fateh müstəbidə qədər" kimi dəyərləndirilir. Xüsusi olaraq qeyd etmək gərəkdir ki, Qərb şərqşünaslığında tayfa və dövlət, köçərilik və oturaqlıq dualizmi türk xalqlarının tarixinin fundamental problemi kimi göstərilir. Düşünürəm ki, bizim elmimiz də bu nisbətən diqqətdən kənarda qalmış problemi inkar edə bilməz və bu sahədə ciddi araşdırmalar aparılması günün tələbi kimi qarşıya çıxır.

Son olaraq Nadir kimi cəmiyyətin aşağı təbəqəsindən çıxmış, öz parlaq zəkası, cəsarəti, qətiyyəti və istedadı sayəsində möhtəşəm dövlət yaradıb şahlıq mənsəbinə yüksəlmiş, həyatını böyük amal və məqsədlərə həsr etmiş, bütün qüdrətli fateh və hökmdarlar kimi hədəfinə yetişmək uğrunda addımladığı yolda səbir, səxavət və rəhmdillik nümayiş etdirməklə bərabər qəddarlıq və amansızlıq göstərməkdən də çəkinməmiş, adını bəşər tarixinə yazmış Nadirin faciəli ölüm hadisəsindən də yan keçmək mümkün deyil. Əslində, bu böyük şəxsiyyətin mənən bu dünyanı tərk etməsi fiziki ölümündən bir neçə il əvvəl baş vermişdi. Və bu həqiqəti ilk dəfə səsləndirən onun gözləri ovulmuş sevimli oğlu Rzaqulu oldu. M.Aksvörti yazır: "Rzaqulunun gözləri kor olandan 3 gün sonra Nadir oğlunun yanına gəldi. O, şahzadənin başını öz sinəsinə qoyaraq onu öpür və göz yaşlarında boğulurdu. Orada olan saray əyanlarının çoxu da göz yaşlarını saxlaya bilmədi. Əvvəlcə Rzaqulu danışmaq istəmirdi, lakin sonra belə dedi: "Gərək biləsən ki, mənim gözlərimin nurunu almaqla sən özünü kor qoydun və öz həyatını isə məhv etdin". Bütün tarixi mənbələr etiraf edir ki, oğlunun faciəsi, əslində, Nadirin özünün şəxsi faciəsinə çevrildi, onun həyatının fiaskosu oldu. Saray tarixçisi Mirzə Mehdi xan Astarabadi şahın ölümündən bir neçə il sonra öz keçmiş hökmdarı haqqında yazırdı ki, hakimiyyətinin ilk illərində Nadir şah ölkəni ədalət və qayğı ilə idarə edir və buna görə ölkənin bütün əhalisi onu qorumaq üçün canlarından keçməyə belə hazır idi. Ancaq sonra o, "pisniyyətli casusların, narazı məmurların təhriki ilə ən yaxşı və sevimli oğlu Rzaqulunun gözlərini çıxartdı. Tez və axmaqcasına həyata keçirilən bu qəddar qərardan sonra vicdan əzabı çəkən Nadir sanki ağlını itirdi". Onun bütün mənliyini sarsıdan bu faciə həm də həyat və fəaliyyətinin dönüş nöqtəsi, ömrünün son pərdəsinin başlanğıcı oldu. Bundan sonra hərbi işlər, idarəçilik və şəxsi güzəranında get-gedə daha çox uğursuzluqlara düçar olan Nadir şah bu mənəvi yükün ağırlığına dözə bilməyib əvvəlki həyat eşqini, dinamizm və qətiyyətini itirdi. Onun öz övladına qarşı amansız hərəkətinin səbəbi isə bəşər tarixində bütün taxt-tacları kölgə kimi müşayiət edən saray əyanlarının intriqaları, elit qruplaşmaların hakimiyyət və var-dövlət uğrunda daxili çəkişmələri və hökmdarla varisi arasında səpdikləri etimadsızlıq toxumları oldu. Tədricən Rzaqulunun təcrübəsizliyi və səbatsızlığından, Nadirin isə təbiətində olan çılğınlıqdan istifadə edən əyanlar onların hər ikisini hörümçək kimi məharətlə və səbirlə hördükləri tora salmağa müvəffəq oldular. Atasına qarşı törədilən sui-qəsddə Rzaqulunun birbaşa iştirakı və günahı olmasa da, o, görünür, bu işdən tamamilə xəbərsiz də deyildi. Lakin Nadirin canına qıyıb onu aradan götürmək niyyətində olan əyanların sui-qəsd cəhdi uğursuzluqla nəticələndikdə bütün suçu Rzaqulunun üzərinə atmağı bacardılar. Onsuz da oğlundan şübhələnən və qəzəbindən məsələni sona qədər araşdırmağa səbri yetməyən Nadir öz varisinin gözlərinə mil çəkmək əmrini verməklə həyatda öz böyük planlarının üzərindən də xətt çəkmiş oldu.

Rzaqulunun kor edilməsi bir hökmdar ailəsinin daxili və faciəvi bir epizodu kimi görünə bilər, çünki Nadir tarixdə öz övladına qıyan birinci və yeganə hökmdar deyildi. Xüsusilə Səfəvi dövründə şahzadələrə qarşı belə "cəza" üsulu geniş yayılmışdı. Yenə də M.F.Axundov "Aldanmış kəvakib" əsərində bu qorxunc ənənəni kəskin şəkildə tənqid edir. Dövlət əyanlarının Yusif Sərracdan sonra taxta oturtmaq üçün namizəd axtardıqları və Şah Abbasın harada gizləndiyini bilmədikləri vaxt məlum olur ki, "Səfəviyyə şahzadələrinin heç biri səltənətə şayistə deyil: tamam kəməndiş və kordurlar. Bir parasını Şah İsmayıl sani (ikinci - Ş.M.) kor edibdir, bir parasın şah Abbas özü". Lakin Nadir şahın varisinin gözlərinə mil çəkilməsi hadisəsinə bütöv bir xalqın tarixi nöqteyi-nəzərindən baxdıqda, onun mühüm rəmzi xarakter daşıdığı görünür. Çünki yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, Rzaqulunun faciəsi Nadir şahın sonu və beləliklə, onun illərlə böyük fədakarlıq və qurbanlar sayəsində qurduğu dövlətin süqutu oldu. Bu isə, nəticə etibarı ilə bütün ölkənin yenidən parçalanması, ərazilərin itirilməsi, daxili hərbi qarşıdurmaların və silahlı toqquşmaların başlanması, şəhər və kəndlərin xarabazarlığa çevrilməsi, insanların məhv olması və öz ev-eşiklərindən məhrum olmasına gətirib çıxaracaqdı. Bu hadisə Orta əsrlər tariximizdə mənsəbpərəstlik və hərislik duyğuları ilə hərəkət edən müxtəlif feodal qruplaşmalarının daxili çəkişmələri nəticəsində dövlətçiliyin necə çökməsinin klassik bir örnəyidir. Bu baxımdan akademik R.Mehdiyevin xalqımızın tarixi taleyi ilə bağlı söylədiyi fikir maraqlı və diqqətəlayiqdir: "Dövlət maraqlarının mənsəbpərəstlik və hərislik duyğuları ilə hərəkət edən şəxslərin mənfəətlərindən daha yuxarıda dayanmadığı hər bir tarixi mərhələdə xalqımız bunun əvəzini müstəqilliyinin itirilməsi ilə ödəmiş, məhv olmaq təhlükəsi ilə üzbəüz qalmışdır. Müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı qüvvələrin şöhrətpərəstliyi, vəzifə iddiası naminə yaratdıqları mənasız çəkişmələrin nəticəsidir ki, Azərbaycan öz tarixi torpaqlarının böyük bir qismini itirmiş, qüdrətli dövlətçilik ənənələrinə sarsıdıcı zərbə vurulmuşdur. İnanmaq istərdim ki, gələcək nəsillər bu dərslərin mahiyyətini lazımi qaydada anlayacaq, ondan zəruri nəticələr çıxarmağı bacaracaqlar".

Beləliklə, M.Aksvörtinin "Nadir şah" monoqrafiyasının Azərbaycan dilində çap olunmasının əsas qayəsi sadəcə Qərb şərqşünaslığının uğurlu bir tədqiqatının Azərbaycan oxucusuna çatdırılması ilə məhdudlaşmır. Bu nəşrin məqsədi həm də Azərbaycan ictimaiyyətini öz tarixi və öz gələcəyi haqqında ciddi düşünməyə sövq etməkdən ibarətdir...

Şahin Mustafayev

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 21 iyul.- S.16-20.