Virtual söhbət: "İndi və burada" İstanbul-Bakı

Əzizim, Ülvi!

Məktub yazmağı sevirəm. Bu mənə keçmişi, uşaqlığımı xatırladır. Məktub yazmaqla bağlı o qədər çox xatirəm var ki, bəlkə, bir gün bunları səninlə də bölüşərəm.

Bir aydan çoxdur, Facebook hesabımı bağlamışdım. Geri dönəndə ilk axtardığım adamlardan biri sən idin! Amma hesabını deaktiv etdiyini gördüm. Bu, uzun müddətdir sənə yazmaq istəsəm də, hər dəfə təxirə düşən məktub, yazmaq düşüncəmi daha da qətiləşdirdi. Düzü, bir az da sən vaxt tapıb cavab yaza biləcəksənmi, ya mən davamlı olaraq sənə yaza biləcəyəmmi deyə düşünürdüm. Araya uzun məsafələr girsə belə, bu məktubların davam edəcəyinə ümid edirəm. Səndə bilmirəm necədi, amma mən yazdığım zaman anlayıram. Zaman-zaman məqalə yazmağımın əsas səbəbini o mövzunu, mətni anlamaq olduğunu düşünürəm. Bəzən səbəbini bilmədiyim, izahını tapa bilmədiyim şeylərin çözümünü yazmaqda tapdım. Mühazirə dəftərlərinin arxasına yazdığım, qeyd dəftərçəmin arasından səhifələr çıxır qarşıma hərdən...

Bəlkə də, nə vaxtsa biz bu məktubların yandırılmasını istəsək də, kim bilir, hardansa bir Maks Brod çıxıb bunları kitab şəklində çap edəcək. O zaman bu kitabı oxuyanlar məktub yazmağın nə qədər köhnəlmiş, unudulmuş iş olduğunu düşünəcək, bizi texnologiyadan uzaq iki qoca kimi dəyərləndirəcəklər. Ədəbiyyat fakültələrinin məzunları bir az da məsələni dərinləşdirib bizimlə Mirzə Cəlilin Novruzəlisi arasında paralellik də quracaq. Poçtların qızıl erasını çoxdan başa vurduğu, poçtalyon obrazlarının bədii mətnlərin çölündə qaldığı, telefonun, skype-in, bu qədər sosial şəbəkənin arasında məktub təklənmiş bir ünsiyyət formasıdır artıq. Amma bu "tənhalığ"ın daha çox şair V.Bayatlının "Ulduzlar içində dünya kimi təksən, tənhasan, yalqızsan" misrasına uyğun gəldiyini düşünürəm saflıqla...

Qərbin ən ucqar nöqtəsindən Şərq sərhədinin bitdiyi yerə qədər maşınla maksimum 10-12 saata getdiyimiz bir ölkədə insanların bir-birinə məktub yazması həqiqətən qəribə səslənir. İndi sənlə mənim aramızdakı 3000 kilometrlik, avtobusla 36 saat, təyyarəylə 3 saatlıq məsafə bu qəribəliyi bir az da olsun azaldar, məncə.

Bizim ilk rastlaşmağımız maraqlıdır. Səni "525-ci qəzet"də İsa Muğannaya həsr etdiyin yazından sonra tanımış, Lyosa barəsində məqaləni böyük maraqla oxumuşdum. Amma səninlə bu yazılardan bir xeyli sonra öz ölkəmizdə yox, İstanbulda qarşılaşdıq (2015, noyabr). Sən İstanbul Kitab Fuarına gəlmişdin.

Səni mənə məqalələrin, məni sənə şeirlərim tanışdırdı; görüşməyimiz isə Kitab Fuarı sayəsində oldu, dostluğumuz məktublar üzərindən davam edir... Görürsənmi, hər şey mətnlə, yazıyla bağlıdır...

Əslində, məktublarımız eyni şəhərdə yaşayan, işdən, dərsdən sonra görüşən iki adamın söhbətinin yazılı forması olacaq.

Şəhərlərarası məktublar. İstanbuldan Bakıya, Bakıdan İstanbula gələn məktublar...

Səninlə indi bir kafedə oturub çay içsəydik, mütləq hər şeydən əvvəl şəhərlər barəsində danışardıq...

Bu mənim üzərində durduğum, zaman-zaman düşündüyüm mövzulardan biridir. Yəqin hər ikimiz də İstanbulu öncə romanlardan, şeirlərdən tanımışıq. Nə xoşbəxt adamlarıq biz! İstanbul kimi bir şəhəri bizə hansısa tur şirkətin bələdçisi deyil, şairlər, yazıçılar tanıdıblar.

Bir şəhərin ədəbi xəritəsi!

"Google Map"dəki, coğrafiya dərslərində öyrədilən xəritədən çox fərqlidir bu...

Gülhane Parkı`nı, Nişantaşı`nı, Emirgan`ı, Boğaz`ı, Eminönü`nü, Karaköy`ü, Çamlıca`nı, Taksimi... yalnız turistlər üçün hazırlanmış məlumat kitabçalarından tanıyanlar, öyrənənlər nə qədər çox şey itiriblər!

Mən indi Rəşad Nuri Güntəkin, Recaizadə Mahmud Əkrəm, Yusuf Atılqan, Halit Ziya Uşaqlıgil, Abdülhak Şinasi, Halide Edib, Yakub Kadri, Peyami Safa, Tanpınar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Mario Levi, Ahmet Ümit, Orxan Pamukun İstanbulda keçən romanlarını xatırlayıram... Hekayələri də buna əlavə etsək...

Amma ayrıca vurğulamaq istədiyim bir yazar var - Mətin Kaçan. Bu yazıçını sənin önərindən sonra oxudum. Dili bənzərsizdir. Həyatını da araşdırdım. "Ağır roman" kimi roman yazmış bir adamın taksini Boğaz Körpüsündə saxladıb özünü aşağıya atmasından təbii, doğal nə ola bilər ki?.. O, romanda İstanbulun arxa məhəlləsini, kirliliyini necə də gözəl ifadə edib (Kirli demişkən, Brodski də İstanbulu çirkli şəhər adlandırıb). Bir dəfə tələbə yoldaşlarımdan biri dünən iyrənc bir film izlədiyini, hələ də özünə gələ bilmədiyini dedi. Mən ürəyimdə sən "Ağır roman"ı izləsən, nə deyərsən görəsən, - deyə fikirləşdim. Və ona bu filmə baxmağı tövsiyə etdim. Sən demə, elə dünən axşam baxdığı, iyrənc deyə tanımladığı bu film imiş... Filmin aktyorları arasında da çox maraqlı adamlar var: Okan Bayülgən (uşaq vaxtları! - sən belə demişdin), Müjdə Ar (yenə öz ampluasında), Kiçik İskəndər...

İstanbul bədii mətnlərdə ən çox işlənən şəhərlərdən biridir. Universitetlərdə "İstanbul romanlarda", "İstanbul şeirlərdə" kimi elmi işlər, dissertasiyalar yazılır. Müəyyən yazarların mətnlərdə İstanbul şəhərinin necə işlədiyini araşdıranlar var. Məsələn, iki həftə əvvəl "Qara Kitab" romanı barəsində qısa mühazirələr oxuduq. Hər kəs romandakı bir mövzudan danışdı. Onların arasında bir qız vardı. Mənə bir proyekt üzərində işlədiyini dedi. Pamukun yaradıcılığında İstanbula baxışını işləyəcək. Uzun-uzun danışdıq. Fikirlərimi bölüşdüm. İrihəcmli, sonradan qaynaq kimi göstəriləcək bir kitab yazmağın mümkün olduğunu dedim ona...

Üç-dörd ay əvvəl bir kitab oxumuşdum. Kitabda İstanbul haqqında yazılan şeirlər toplanmışdı. Adlarını çox yaxşı bildiyimiz və bilmədiyimiz o qədər şair var ki, bu mövzuda şeirlər yazıblar. Sevdiyimiz, bildiyimiz bütün şairlərin demək olar ki, hamısı bu şəhərə şeir yazıb: Sabahhatin Əli, Nazim Hikmət, Turgut Uyar, Yahya Kamal, Orxan Vəli, Nəcib Fazıl, Özdemir Asaf, Attila İlhan, Ümid Yaşar Oğuzcan...

Ülvi, necə zəngin bir şeydir. Demək, kitabdakı şeirləri İstanbulun bir səmtinə yazılanlar, içində İstanbul keçən şeirlər... kimi qruplaşdırmışdılar. O kitabı əlimdə bir xəritə kimi gəzdirərək bəlli səmtlərə getdim və o şeirləri oxuyub, şairlərin burada nələr duyduqlarını anlamağa çalışdım, o küçəyə, səmtə onların gözüylə baxdım... İstanbulu dinliyorum gözlerim kapalı...

Bakı haqqında belə kitablar nəşr olunubmu?

Heç qarşıma çıxmayıb.

İlk dəfə İstanbulu Karaköyün arxa küçəsiylə Eminönünə gedərkən duydum... Bir döngə, bir məhəllə arasından sonra şəhərin səslərinin, rənginin dəyişdiyini bütün vücudumla hiss etdim o axşam...Çoxrəngli, çoxsəsli... Şəhərin ruhu olduğunu duyursan burda.

Bakının da özünəməxsus bir atmosferi var. Səttar Bəhlulzadənin Abşeron etüdləri, Suraxanı, Əmircan (burada doğulub), Xəzər, Neft daşlarının rəsmləri... Elçinin Buzovnada keçən əsərləri, Kamal Abdullanın "Bilgə əhvalatları" hekayə silsiləsi...

Kənd və şəhər. Biri saflığın, digəri bicliyin simvolu (?). Altmışıncıların şəhərdə özünə yer tapa bilməyən, mənəvi deformasiyaya uğrayan obrazları. Anarın "şəhər uşağı" qəhrəmanları və sair. Amma...

İlk məktubumun irihəcmli olmasını istəmirəm.

Səbirsizliklə cavabını gözləyəcəm!

Lütfən, şəhərlər üzərinə hələ bir neçə məktub yazaq. İstanbul və Bakının ruhundan, mətndə şəhər, kənd, ümumən məkan məsələsindən danışacaq nə qədər sözlər var!

Səninlə Nazim Hikmətin Bakıya yazdığı şeirlə sağollaşıram:

Geceleyin Bakü

Geceleyin yıldızsız ağır denize kadar

geceleyin zifiri karanlıkta

güneşli buğday tarlasıdır Bakü şehri.

Tepedeyim,

avuç avuç çarpar yüzüme ışık taneleri,

havada rast peşrevi Boğaziçi suları gibi akar.

Tepedeyim,

uzaklaşır uçsuz bucaksız ayrılıkta

bir sal gibi yüreğim

gider anıların ötesine

yıldızsız ağır denize kadar

zifiri karanlıkta.

Ramil Əhməd

İstanbul, 30.04.2016

Əziz dostum, məktubunu oxudum və nədənsə "yazmaq" barədə düşündüm. Yazmaq və yazmamaq get-gəli arasında qaldım. Yenə də yazmaq ehtirası hər şeyi üstələdi. Çünki elə indicə bu işlə məşğulam. Axı yazmağın özü də bir mövzudu. Neçə-neçə məktubların, esselərin, kitabların. Deyirəm, bu söhbət çox vaxt alar. Görüləsi günlərsə qabaqda bizi gözləyir. Tələsməyək. Yazmaq barədə gələcək məktublarda uzun-uzadı danışarıq.

Ancaq yazmaq kəlməsi beynimi yaman qurcalayıb. Ona görə şəhər söhbətinin gözünə onu da qatacam. Hə, əslində məktubunu alan gün yaza bilərdim. Vaxtım da vardı. Ovqatım da yerindəydi. Cavabı olmayan o köhnə və məşhur sual qarşımı kəsdi. Axı niyə yazırıq eyy?! Dərhal hardasa hər kəlməsi yaddaşıma pərçimlənən Pamukun Nobel nitqini xatırladım. Eləmədim tənbəllik bir də oxudum Pamuku. Artıq sözə, bu haqda çərənləməyə ehtiyac qalmadı. Bu səfər də yazmaq kəlməsinin məna çalarları əl çəkmədi. Axırda xəyalım bir xatirəyə ilişdi. Beləcə, dərə-təpə, düz dolaşıb yenə gəldim şəhərə. Tələbəliyimin ilk günü yadıma gəldi. Sonra Bakının Alatava məhəlləsində yaşayan sarışın, gözəl bir qız... 157 nömrəli avtobus. Xatirələrdən elə hey Bakı boylandı. Sarışın qızlı əhvalata başlamazdan əvvəl Bakıdan danışaq bir az.

Bakı qadına bənzəyir. Qadın xislətlidir. Ərköyün və şıltaq qız kimidi. Bir də makiyajı qədərincə olmayan, ya çox, ya da az olan qadına oxşayır. Fikir vermisənsə, iki fəsil yaşanır Bakıda. Yay və qış. Rütubətli, yapışqan yay və küləkli, qərarsız qış. Digər mövsümlərin adı olur, dadı yox. Payız girər-girməz qış rejiminə keçilir Bakıda. Bu ən birinci Bakının təbiətində göstərir özünü. Qısaqol köynəkdən paltoya keçid olur. Yayın gəlişi də elədir. Paltodan birbaşa yay geyim-keçiminə adlayırıq. Tıxacı, səs-küyü də öz yerində. Ancaq insanlar yenə də Bakıdan əl çəkə bilmir. Gözəllikdən doymaq olur ki, Bakıdan da doyasan?! Gözəl və şıltaq qadına xas cazibəsi var Bakının. Sənin başına nə qədər oyun açsa da, ərköyünlük etsə də, ona bağlısan. Xeyri yoxdu, Bakıdan vaz keçən deyilsən. Hətta, rayondan gəlib bir qarın çörəyə işləyən insanlara fikir vermisən? Onlar rayonda daha rahat və hüzurlu yaşaya bilərlər. Bir çoxunun buna şəraiti də var. Orda insan görkəmində yaşamaq varkən min bir əzab-əziyyəti seçirlər. Getmirlər. Səbəb? Bunun səbəbi təkcə meqapolisdə yaşamaq ehtirası deyil. Bakıda, məhz Bakıda yaşamaq vərdişidir. Gündəlik adət, vərdiş, ehtiyac kimi öyrəşirlər Bakıya. Bakıda elə bir cazibə qüvvəsi var ki, 9 milyonluq ölkənin yarısı bura alışıb. Hər nə qədər daha böyük və başqa səbəblər olsa da...

Keçək Bakının makiyajına. Bayaq dediyim kimi bəzək-düzəyi qərarsız şəhərdi Bakı. Bəzi yerləri ifrat dərəcədə bəzədilmiş gəlinə bənzəyir. Bəzi yerləri də zövqsüz, köntöy kosmetika təcavüzünə məruz qalır. Bakının ən qədim, tarixi məkanları belə, ifrat modern memarlığın kölgəsində it-bat olur. Eynilə gecəqonduların göydələnlərin möhtəşəm əzəməti yanında heçə çevrilməsi kimi. Təzadlar şəhəridir yəni. Bəlkə də İstanbulda, Parisdə, Berlində bu qədər təzad yoxdur. Yazmışdın ki, Brodski İstanbulu kirli şəhər adlandırıb. Görəsən, Bakıya hansı təşbehi qoşardı? Mən vitrinlər şəhəri deyirəm. Hər bir nəsnənin və varlığın vitrini.

Bəs bu qədər paradokslar ədəbiyyatımızda necə əks olunub? Bax, buna oxşayan bir sual da sən vermişdin məktubunda. Bakı İstanbul qədər ədəbiyyat şəhəri deyil. Bu o demək deyil ki, Bakıda istənilən aura yoxdur. Aura da var, material da, ruh da. Hələ bir romantika da. Romantika demişkən. Bu yaxınlarda Nərmin Kamal Bakıyla bağlı bir esse yazmışdı. Əslində, şəhərlərin ruhu barədə. Ədəbiyyatda dünya şəhərləri və Bakının hansı səviyyədə göstərilməsindən. Coysun Dublinindən girib Zadi Smitin müasir Londonundan çıxmışdı. Bəlkə də oxumusan.

Bakı bizim ədəbiyyatda mövzu olub. Qədim Bakıdan müasir Bakıya kimi. Ancaq yetərincə işlənməyib. Mən əvvəlcə müasir ədəbiyyatdan bir romanın adını çəkmək istəyirəm. İlqar Fəhminin "Bakı tarixindən kollajı"nı mütləq oxumalısan. Ona görə mütləq ki, Bakını orda duya və görə bilərsən. İlqar uğurlu Bakı dastanı yazıb. Bakının keçmiş tarixindən müasir ab-havasınacan hər şey var romanda. İlqarın uzun cümlələrinin dalınca qaçarkən Bakının fərqli küçələrində, məkanlarında, tarixlərində azıb qalırsan. Qarşına hər zamanın öz Bakısı çıxır. Ən çoxda İlqarın Bakısı. Müəllif daha çox öz yaşıdlarının Bakısını xarakterizə edir. Uşaqlığında gördüyü, yaşadığı, hiss etdiyi Bakının ruhu ilə indiki Bakını müqayisə edir. Hər yeni nəsillə təzədən doğulub, ardınca ölən bir şəhəri, beləcə çoxalan şəhərləri... İstanbulda belə deyilmi? İstanbulda da nəsillər, zamanlar dəyişdikcə şəhərin görkəmi, yaddaşı dəyişir, həmin insanlarla ölür və yenidən doğulur. Ancaq ədəbiyyatın İstanbulu ruhən çox dəyişmir. Hər zaman ədəbiyyatın, şair və yazıçıların cazibə mərkəzində qalır. Yəhya Kamalın "Xəyal şəhər"indən Attila İlhanın "Nəydi o bir zamanlar" şeirinə kimi nə dəyişdi ki. Sadəcə üslub və məna dəyişdi, mövzunun çaları dəyişdi. İfadə dəyişdi. Daha doğrusu, yeniləndi. Təptəzə oldu. O gözəlim İstanbul öz yerindədir ki, yerində. Bu iki şeir barədə də danışarıq. Unutma. Yaxud, Tanpınarın İstanbulu ilə Pamukun İstanbulunun fərqləri nədədir? Daha çox təqdimatdadır. Zaman və mədəni dəyişilmə prosesi isə yazıçılara material verir sadəcə... Kəsəsi, "Bakı tarixindən kollaj" çox yaxşı nümunədi yazarlarımız üçün. Bakı dili ilə danışan əsərləri Maqsud İbrahimbəyov da yazıb. Qılman İlkin və Çingiz Hüseynovun da bu qəbildən əsərləri var. Anarla Elçini isə sən yazmışdın deyə təkrarla(ma)dım.

Ramil, baxıram, mən yazdıqca məktub uzanır. Əgər dənizigözlü, sarışın qızdan və Alatava məhəlləsindən yazmağa başlasam, söhbət çox uzanar. Dənizigözlü qızdan və "yazmaq" kəlməsinin semantikasından gələcək məktubumda yazmaq arzusu ilə sağollaşıram.

Sevgilərlə Ülvi Babasoy

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 21 iyul.- S.14-15.