Karvandan avtobusa

"Şərq arxetipləri" kitabından

Qədim yollar

Bəşəriyyət özünü dərk etməyə başlayandan, zənnimcə, ilk olaraq onun şüurunda formalaşan məhz iki obraz arxetip olub - İşıq və yol…

Müxtəlif xalqların miflər tarixinə baxanda da bu iki obrazın həm müstəqil formada, həm də birlikdə - "işıq yolu" şəklində geniş yayıldığını və bu günə qədər gəlib çatdığını görərik… Hətta 19-20-ci əsrin ədəbiyyatında, incəsənətində də bu iki arxetip aparıcı mövqelərdə olub. Lakin məhz son 40-50-ildə dünya ədəbiyyatında, incəsənətində işıq məfhumu yavaş-yavaş əriyib, yalnız yol qalıb. İşıqsızlıqda gedilən yol… ("Zülmət", "qaranlıq" sözlərini məqsədli şəkildə istifadə etmirəm, çünki yazının sonrakı hissələrində bu məfhumlarla bağlı bəzi məqamlara xüsusi diqqət yetirməyə çalışacağıq.)

Əfsuslar olsun ki, axır onilliklərdə, dünyada, ələlxüsus da Avropada və Amerikada gedən ədəbi-mədəni prosseslərin təsiri altında "işıqsız yol", "ümidsiz yol", "sonu bilinməyəm yol" və nəhayətdə "uçuruma aparan yol" məfhumları Azərbaycan ədəbiyyatında və incəsənətində də geniş yayılıb. "Dekadans əhvalı", " modernist" ədəbiyyat və mədəniyyət kimi qələmə verilən bu təfəkkür prossesləri barədə çox yazılıb, çox analiz edilib, müxtəlif fikirlər irəli sürülüb, müxtəlif rəylər verilib.

Bu dəfə isə müşahidə elədiyimiz proseslərə məhz "yol" arxetipinin tarixi prizmasından baxmağı qərara aldıq. Çünki bəzən haranısa yaxşı görmək üçün geniş açılıb yaxından baxan gözlər yox, uzaqdan baxan durbinin balaca gözlüyü daha çox yardım edir… uzaqdan baxılmasına rəğmən, bu balaca durbin gözlüyündə hər bir obyekt, hər bir vacib detal daha dəqiq, səlis görünür…

Müxtəlif superetnosların mədəniyyətində insanların "yol" arxetipinə necə yanaşması, lakmus kağızı kimi onların bir çox dərin fikir və düşüncələrini, hiss və duyğularını, dünyagörüşünü üzə çıxardır, daha dərindən anlamağa kömək edir və məhz müasir dövrümüzün bir çox xoşagəlməz proseslərininin daha dərin səbəblərini görməyə yardımçı olur.

Miflər, əsatirlər

Hələ fəlsəfədən əvvəlki dövrlərdən bizə gəlib çatan mif və əsatirlərə diqqət verəndə, "yol" anlayışının ümumiyyətlə insan həyatı ilə eyniləşdirildiyini müşahidə edirik. İlk olaraq yaranan fikirlər isə təxminən belə olub - insan özünü dərk edəndən "ölümə doğru" yol gedir. Həyatın özü yoldur. Sonu bəlli olan, lakin keçilən yerlərin mübhəmliyini saxlayan bir yol. İnsan isə "yolçu"dur. Və bu yolçunun yola olan münasibəti onun bütün daxili aləminin güzgüsü kimi çıxış edib…

Yol qəhrəmanların sınaq meydanı olub. Yollar həm də insanın zahiri və daxili seçim məqamını əks elətdirib. Axı insan da həyatda ən böyük seçimini eləməlidi - ya xeyirə, ya da şərə qulluq eləməlidi; miflərdə, nağıllarda da oxşar yol seçimini görürük. Sağa gedərsən, nələr görərsən, sola gedərsən nələr görərsən və sair… Elə bizim məşhur "cırtdan" nağılında da həmin yol seçimini görürük - it hürən tərəfə gedən yol, işıq gələn yerə aparan "yol"... və Cırtdanın seçimi...

Miflərdə yolun bir aspekti də işıqlı dünya ilə qaranlıq dünya arasında körpü rolunu oynaması, hər insanı son nəticədə yenə də ölülər dünyasına aramasıdır.

Çünki qədim mifik dövrlərdə insan təfəkkürü indikindən nə qədər fərqli, nə qədər qeyri-adi olmuşdusa da, məhz bir detal - "Ölüm faktı" hər yerdə, hər dövrdə eyni cür qarşılanıb. Bəli, məhz dünyavi yolun sonu, finişi kimi… Yol yoxdusa finiş də yoxdur, həyat yoxdusa, ölüm də yoxdur.

Təbii ki, müxtəlif xalqlarda yol, yolçuluq məfhumunun ətrafında çoxlu rəvayətlər, hekayətlər, mifik obrazlar mövcuddur ki, bunların geniş şərhinə ehtiyac görmürəm, çünki miflər tarixiylə məşğul olan dünya alimləri bunları geniş araşdırıblar. Təkrara ehtiyac yoxdur.

Fəlsəfə

Fəlsəfə yaranandan sonra yol anlayışı daha geniş, daha məzmunlu şəkildə izah olunmağa başladı. İlk olaraq Yunan fəlfəsinə diqqət etsək, görərik ki, "yol" və "yolçu" məfhumları fəlsəfənin ana sütunlarını təşkil edən zaman, məkan və hərəkət kateqoriyaları ilə sıx bağlı təqdim edilib… Həqiqətən də diqqət edəndə görürük ki, "yol"çuluq - müəyyən "zaman" çərçivəsində bir "məkan"dan digərinə "hərəkət"dir. Başqa sözlə desək , yuxarıda dediyimiz bu üçlükdən (zaman -məkan-hərəkət) hətta biri də olmasa, yol-yolçuluq mövcud ola bilməz…

Beləliklə, bu üç kateqoriyanın analiziylə məşğul olan filosoflar istənilən halda "yol" məfhumunu geniş izah etməyə məcbur olublar və əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq, bir neçə fərqli istiqamət ortaya qoyublar ki, sonrakı minilliklərdə də bəşəriyyətin təfəkkürü əksərən elə həmin istiqamətlərdə "yol gedib".

Bölgü məhz yunan fəlsəfəsində başlanıb. Bir neçəsinə diqqət edək:

Yolun sahibi var və yolun sonu ona qovuşmaqla bitir. (teologiyanın ana sütunu)

Yolun seçimi yolçunun iradəsindən asılıdır, ya yol sahibinin … (iradə azadlığı problemi)

Yolçu hələ mövcud olmayanda, yol var idimi, ya yox idi… ( teoloji mübahisə - dünyanın mövcud olmadığı zaman kəsiyi olub, ya dünya əzəlidi…)

Yolun sonunda işıq var, ya yoxdur. (romantizm, skeptisizim.)

Hər şey dünyavi yolla başlanır və dünyavi yol bitəndən sonra hər şey bitir. (materializm)

Yol bu maddi dünyadan əvvəl başlanıb, maddi dünya xaricində də davam edəcək. (idealizm)

İstənilən yol yalnız uçuruma aparır.. (modernizm, dekadans)

Yol mövcud deyil, hər yolçu özü öz yolunu yaradır. (ekzistensializm)

Və sair və ilaxır.

Dünyadakı bütün fəlsəfi cərəyanları müəyyən formada "yol-yolçuluq" məfhumlarıyla izah etmək mümkün olar, lakin yenə də bu mövzunun içində çox qalmaq istəmirəm, çünki bizi əsas istiqamətimizdən yayındıra bilər.

Səhraların qoynunda

Şərq-İslam mədəniyyətində yol obrazından danışarkən ilk olaraq səhra və karvan məhfumları yada düşür… Təbii ki, burda coğrafi şərait ön plana çıxır. Müsəlman şərqinin ərazisinin böyük hissəsi çöllükdən, səhralıqdan və dağlıq zonalardan ibarətdir və belə yerlərdə nəqliyyatın əsas yükü karvanların üzərinə düşürdü. Və məhz bu səbəbdən karvan, gəcavə, sarban, karvansara və sair bu cür obrazlar Şərq-müsəlman şairlərinin əsərlərinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Ey karivan, ahəstə get,

arami canımdır gedən...

Ey sariban, qətarımızı kuyi-yarə çək...

…və sair bu kimi beytlərə həm ərəbdilli, həm farsdilli, həm də türkdilli ədəbiyyatda çox rast gəlinir. Əlbəttə ki, dediyimiz hər bir obraz adi reallığın predmetləri olmaqdan çıxır, böyüyür, genişlənir, ümimiləşir və hətta rəmzləşərək fərqli mənalar kəsb edib, simvolik irfan ədəbiyyatına belə daxil ola bilir. Beləliklə, sadə bir obraz olmaqdan çıxaraq zəngin, geniş arxetipə çevrilir.

Karvan obrazını təşkil edən obyektlərə keçməmişdən əvvəl, qeyd edək ki, ümimilikdə bu obrazın poeziyamızda yaratdığı ilk sintetik peotik fiqur "ömür karvanı"dır.

Karvan hələ çatmamış, yolunda

Köç növbəti gəldi, canə yetdi.

Nizami

Ömür karvanı deyərkən təbii ki, səfər, səyahət anlayışları yada düşür…

Dünya duracaq yer deyil ey can, səfər eylə…

Bəs, Nəsiminin bu kəlamı gözümüzün önünə nə gətirir? Dünya yaranandan bəri yol gələn, müxtəlif aləmləri, dünyaları keçən, nəhayət bu dünyaya yolu düşən, lakin burda da əbədi dayanmalı olmayan və qiyamətə qədər də on səkkiz min aləmi keçməli olan bir ümumbəşəri bir karvan… Hamımızı aparan, eyni zamanda hamımızın içindən keçən, ucu bucağı görünməyən, əvvəli bəzmi-ələstdə, sonu ruzi qiyamətdə olan bir karvan…

On səkiz min aləmi mən

gərdiş ilə gəlmişəm,

Ol səbəbdən həqq ilə sirrdar idim,

sərdar idim.

Xətai

Təbii ki, bu məqamda "sarban" obrazı da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əgər dünyavi mənada, sarban deyəndə, toplumu arxasıyca aparan hökm sahibi nəzərdə tutulursa, irfani ədəbiyyatda, hidayət yolu göstərən pir-mürşid obrazı kimi təqdim edilir və hardasa "Saqi" arxetipi ilə eyniləşir. Eyni zamanda "səfər" məfhumu da , adi həyatdan irfan müstəvisinə (Kəsrətdən vəhdətə; maddi dünyadan tanrıya doğru səfər), daha sonra isə fəlsəfəyə keçir. 16-cı əsrdə məşhur Səfəvi filosofu Sədrəddin Şirazi (Molla Sədra) insanın mənəvi yüksəlişini dörd səfər mərhələsi kimi izah edir: 1 İnsandan Tanrıya səfər; 2. Tanrıda Tanrıyla səfər; 3. Tanrıdan insanlara Tanrıyla səfər; 4. İnsandan insana Tanrıyla səfər…

Adlarını təxmini olaraq tərcümə elədiyimiz bu səfərlər əvvəlki irfan dünyagörüşündəki Şəriət, Təriqət, Mərifət və Həqiqət dördlüyü ilə təxminən eynidir.

Karvan məfhumunun Şərqin eşq poeziyasında bir açması da var - karvan məşuqu aşiqdən ayıran, özüylə götürüb aparan mənfi personajdır... Karvan ayrılığın səbəbkarıdır… Aşiqlərin gözü karvanın ardıyca qalır, lakin rəhmsiz sarban sevənləri ayırmaqdan sanki həzz alır.

Haqqında danışdığımız obrazlar Şərq ədəbiyyatının aparıcı obrazlarını təşkil edir və əslində bunların araşdırılması ayrıca bir elmi əsər mövzusudur, lakin bizim məqsədimiz yalnız bundan ibarət olmadığına görə, qısa tarixi arayış zənnimcə kifayət edər.

Qərb ədəbiyyatına ekskurs

Orta əsrlər Qərb ədəbiyyatında yol,səfər obrazları da təxminən elə Şərq ədəbiyyatındakına bənzərdir. Lakin 18-19-cu əsrlərdən başlayaraq, ələlxusus dəmir yolu kəşf olunandan sonra, bu obraz daha da zənginləşdi və maraqlı mənaları əhatə eləməyə başladı.

Təbii ki, dəmir yolunun kəşfindən sonra Avropa və rus ədəbiyyatına gələn ilk obraz, "qatar" obrazı və onun ətrafındakı obyektlər oldu… Lakin qəribə də olsa, dəmir yolu, qatar, paravoz kimi obrazlar ilk mərhələdə daha çox mənfi çalar kəsb edir, hətta mistik vahimə, dəhşətli bir qorxu yaradan obyektlər kimi təsvir olunurdu... Həm də məsələ təkcə hərəkət edən qatarların dəhşətli gurultusu, paravozun qara tüstüsündə və sair vahimə yaradan detallarda deyildi. Məlum məsələdir ki, ilkin dövrlərdə dəmir yolu çəkilişi primitiv formada həyata keçirilirdi, əmək təhlükəsizliyinə riayət edilmirdi, fəhlələrin iş şəraiti çox pis idi və dəmir yollarının çəkilməsi zamanı müxtəlif qəzalardan, və ya xəstəliklərdən yüzlərlə, hətta minlərlə işçi dünyasını dəyişirdi… Ölənləri də elə dəmiryolu xətlərinin yaxınlığında basdırırdılar. Həmin dövrlərdə qatarlarda gedənlər dəmir yolu xəttinin yan-yörəsində tez-tez kiçik qəbristanlıqlar görürdülər… Qatarlarda olan insanlarda (əlbətə ki söhbət "düşünən insanlar"dan gedir) belə bir hiss yaranırdı ki, onlar bu saat həmin adamların ölümlərinin üstündə hərəkət edirlər…

Yenə də eşidilir, vahiməli nidalar,

Qorxunc ayaq səsləri, dişlərin qıcırtısı

Buzlu şüşələr üstə qara kölgələr düşür,

Bu nədir? Yoxsa qalxıb dəstə-dəstə ölülər...

Nekrasovun "Dəmir yolu" şeirindəki bu misralar təkcə rus poeziyası yox, həmin dövrdə ümumiyyətlə bütün Qərb poeziyası üçün xarakterik idi.

Qatara təşbeh kimi istifadə olunan poetik obraz isə əlbəttə ki, ilan idi. Düzənlik boyu qara ilan kimi uzanan qatar… Sanki cəhənnəm məxluqlarına bənzəyən qara tüstülü paravozun dartdığı və yerin altından (qaranlıq tunellərdən) çıxan vahiməli varlıq…

Yenə də dəhşət, qorxu…

Burda bir incə mətləb də üzə çıxır - dəmiryolu sadəcə nəqliyyat vasitəsi yox, ümumilikdə texniki proqresin bir təzahürü idi. Və insanlarda bu obyektlərin yaratdığı ilkin vahimə həm də, ümumilikdə, qəfil sıçrayış edən texniki proqress qarşısında vahiməsinin təzahürü idi. Sanki bəşəriyyətin XIX əsrdəki sürətli texniki proqresi də yerin tərkindən; cəhənnəmdən; qaranlıq dünyadan çıxan gizli bir varlığın - hansısa naməlum, məşum bir enerji daşıyıcısının fəaliyyətinin nəticəsi idi. Bəli, texniki proqress qaranlıq və şər mənşəyə malik bir enerji partlayışının nəticəsi kimi qəbul edilirdi. (Yəqin ki, bu fikirdə həqiqət zərrəsi yox deyildi. Çünki nəzərə almaq lazımdı ki, XIX əsrdəki texniki inkişafın bütün mərhələlərində ondan ilk olaraq hərbi sənaye faydalanırdı. Texniki inkişafın bir çox sahələrini məhz hərbçilər maliyyələşdirirdi. Məqsəd isə məlumdur - inkişafdan qalan qeyri-Qərb xalqları əsarətdə saxlamaq, istismar etmək, dünyaya hakim olmaq. Başqa sözlə desək, məqsədlər heç də mütərəqqi deyildi. )

Sonrakı mərhələlərdə, daha dəqiq desək XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində bu qorxu, vahimə hissi ədəbiyyatdan çəkilib getdi. Onun yerinə müşahidə gəldi. Şairlər uzun yollarda vaqon pəncərələrindən ətrafa - təbiətə, qəsəbələrə, şəhərlərə baxıb keçirdiyi hissləri şeirə çevirirdilər; yazıçılar vaqon kupesindəki söhbətlərdən, hadisələrdən, hətta konfliktli situasiyalardan hekayələr, povest və romanlar yazırdılar.

Bu dövr ədəbiyyatında ən yayılmış personaj "sərnişin" obrazı oldu.

Bir də qatar obrazı daha çox əyalət poeziyasında maraqlı şəkildə təqdim olunurdu. Əvvəlki vahiməli yanaşmadan fərqli olaraq, XX əsrin əvvəllərində, əyalətdən mərkəzə gələn yazarların ədəbi əsərlərində (həm Avropada, həm də Rusiyada) "qatar" obrazı əlçatmaz xəyallara, uzaq cənnətə aparan vasitə kimi təqdim olunurdu.

Bu da yəqin ki, uşaqlıq hissləriylə bağlı olub. Təbii ki, onlar üçün dəmir yolu, qatarlar əyaləti mərkəzlə bağlayan yeganə nəqliyat vasitəsi olub. Xöşbəxtlik dalıyca gedən böyüklər qatara minib gediblər, mərkəzdə nələrəsə nail olanlar yenə qatarla qayıdıblar. Qatara minib xəyalların ardıyca getmək uşaqların yeniyetmələrin ən böyük arzusu olub. Gedən qatarların ardıyca həsrətlə baxıblar, gələn qatarları sevinclə qarşılayıblar…

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlində Rusiyada, Avropada və Amerikada elə qələm sahibi olmayıb ki, əsərlərinin arasında bu mövzulara aid böyüklü-kiçikli əsərlər olmasın… Birinci Dünya müharibəsindən sonra isə mövzuya fəlsəfi münasibət bir qədər dəyişdi. Modernist sənət nümunələri arasında daha çox belə obrazlar işlənirdi - "paravozsuz qalıb uçuruma gedən faciəvi qatar", "dayandırılması mümkün olmayan və getdikcə daha da sürət yığan cəhənnəm qatarı" və nəhayət "qaçılmaz partlayış və qəza faciəvi qarşısında aciz qalan və heç nəyi dəyişə bilməyən sərnişinlər"

Əlbəttə ki, iki dünya müharibəsi arasında Avropada bu cür bədbin təfəkkür təmayüllərinin yayılması təbii idi ki, sonradan ədəbiyyatçılar dekadans əhval-ruhiyyəsi üstündə köklənmiş bu əsərləri "Modernizm" cərəyanı adı altında birləşdirdilər.

Qatar və dəmir yolu obrazından danışarkən qeyd edək ki, bizim milli düşüncədə də, 20-ci illərin əvvəllərində bu obraz bir qədər mənfi çalar kəsb etmişdi.

Hələ 1920-ci ilin əvvəllərindən 11-ci Qızıl ordunun zirehli qatarlarının Azərbaycanın şimal sərhədində dayanıb ölkəyə soxulmaqçün məqam gözlədiyi barədə xəbərlər insanları psixoloji təzyiq altında saxlayırdı. Və nəhayət aprel ayında bu dəmir axın müstəqil Azərbaycanın varlığına son qoydu. Beləcə, texniki proqresin təzahürü olan qatar (silahlı, zirehli qatar) millətçi təfəkkürlü insanlar üçün həm də azadlığı, müstəqilliyi məhv edən bir mənfi obraz (monstr) kimi təsəvvür edilirdi.

Avtobus və sərnişin

Və nəhayət yazımızın əsas məqamının üstünə gəlib çıxırıq - Müasir ədəbiyyatımız və nəqliyyat fenomeni. Nədənsə bu xüsusda düşünəndə ilk olaraq, Vaqif Səmədoğlunun bu misraları yada düşür.

Saxlayın Yer kürəsini

Mən düşmək istəyirəm...

Təbii ki, insanın gözünün qabağına avtobus gəlir…

Bəli, ərazisi o qədər də böyük olmadığına görə, Azərbaycanda əvvəl də, indi də cəmisi üç-dörd böyük dəmiryol xətti mövcud olub. Əksər rayonlarda nəqliyyat vasitəsi kimi məhz avtobuslardan istifadə olunub. Buna görə də bizim yazarlarımızın əsərlərində, nadir istisnalar olmaq şərtiylə, qatar obrazı o qədər də çox işlənməyib. Əvəzində, eyni yük "avtobus" obrazının üstünə düşüb. Ədəbi əsərlərimizdə də, filmlərimizdə də… Və elə indiyəcən də bu hal davam edir.

Məhz buna görə də, qatardan fərqli olaraq, məhz "avtobus" obrazını müəyyən mənada "Şərq arxetipi" adlandırmaq səhv olmaz. Bəli, əvvəllər səhraları, çölləri adlayan karvanları əvəz edən, müasir avtobus…

(Düzdür, Rusiya və Avropa ədəbiyyatında da avtobus obrazı müəyyən qədər işlənib. Elə Marina Svetayevanın bir zamanlar çox populyar olan "Avtobus" şeirini xatırlamaq kifayət edər. Lakin belə əsərlər o qədər də çox yazılmayıb.)

Bizim də, əsas məqsədimiz məhz bu günün insanlarında bu obrazla bağlı fikir və düşüncələri, hiss və duyğuları analiz eləməkdi. Yazarlarımızın, ələlxüsus gənc qələm sahiblərinin qəzet və jurnallarda, saytlarda gedən hekayə, şeir, esse, oçerk tipli yazılarına, və hətta gündəlik feysbuk statuslarına diqqət yetirəndə, belə bir təəssürat yaranır ki, sanki bütün bu qələm sahibləri hansısa qapalı mühitin içində həyat sürürlər, ətrafdakı real aləmlə yeganə kontaktları isə yalnız nəqliyyatda - konkret olaraq avtobuslarda baş tutur.

Əslində, həqiqətən də elədir. Axı nəzərə alsaq ki, yazarlarımızın böyük hissəsi müxtləif mətbuat orqanlarında çalışırlar və daimi ünsiyyətdə olduğu adamlar da elə özləri kimi qələm sahibləridir. İş gününün böyük hissəsi kompüter arxasında keçir. Qrafik də çox sıxdır. Gündəlik normanı yerinə yetirməkçün neçə yazı, neçə musahibə lahiyə və sair təhvil verilməlidir.

Axşamlar isə yenə də qələm sahibi olan həmkarlarla birlikdə yüngülvari pivə məclisləri, gərgin ədəbi söhbətlər, qızğın mübahisələr... Bu baxımdan gün ərzində qələm sahiblərimizçün yazı mühitindən kənarda mövcud olan reallığı yaxından müşahidə etmək üçün yeganə məkan yalnız avtobuslar olur. Səhər işə gələrkən və axşam işdən gedərkən qələm sahiblərimiz də sanki məcburi şəkildə virtual ədəbi müstəvidən çıxıb həqiqi sosial reallığın içinə düşürlər. Və ətrafdakı prosesləri müşahidə eləməyə, reaksiya verməyə, hətta iştirak eləməyə məcbur qalırlar. Və ən ilginc detal ondan ibarətdir ki, bu "həqiqi reallıq"da onların "istedadlı yazar", "bacarıqlı qələm sahibi"," gələcəyin klassiki" kimi rütbələrinin qara qəpiklik də qiyməti yoxdur. Bura çılpaq reallığın özüdür. Bayaqdan bəri sağlığına qədəh-qədəhə vurulan gələcəyin Nobelçisi bu yırğalanan silkələnən avtobusda, heç kimin tanımadığı, sadəcə oturacağın küncünə sıxılıb büzüşmüş adi sərnişindən başqa bir şey deyil… Hamıdan biri.

Buranın öz reallığı, öz qayda-qanunları var. Və dahi qələm sahibi bu qaydaları nə dəyişmək, nə düzəltmək iqtidarında deyil. Onun hünəri yalnız acizliklə müşahidə eləməyə və ən uzağı feysbukda öz narazılığını bildirməyə çatır.

İndi isə "nəqliyyat" mövzulu yazılardan üzərində apardığımız müşahidələri sistemləşdirməyə çalışaq.

Məqamlar

1 Məqam. İfrat Eqo hissi və tələbləri ödənməyən bu hissin yaratdığı psixoloji gərginlik və daimi narazılıq halı.

Budur, avtobusda oturan qələm sahibi pəncərədən ətrafı seyr edir, yolda şütüyən müxtəlif maşınları seyr edir və içində narazılıq və qəzəb yaranır - Axı niyə görə kimlərsə, cürbəcür rahat maşınlar sürməlidi, amma mən bu narahat avtobusda silkələnməliyəm, axı mən bunlardan yüksəkdəyəm, mən ağıllıyam, istedadlıyam, bacarıqlıyam; mən bu xalqın az qala mənəvi sərvətiyəm, gələcək klassikiyəm, bəs niyə mənim qiymətimi bilən yoxdu, mənə dəyər vermirlər və sair və ilaxır...

Təbii ki, bu da son iki yüz ildə dünyaya yayılan Antroposentrist təfəkkür tərzinin nəticəsidir ki, hər düşünən fərd (hətta düşünə bilməyən də) özünü az qala kainatın mərkəz nöqtəsi hesab edir. Bəli, eqo hissi insan varlığının ayrılmaz hissəsidi. Dünyada mütləq sənət kriteriyaları, mütləq ağıl, savad istedad ölüçələri mövcud deyil. Mənim yzdıqlarım (yaratıqlarım) o birilərdən mütləq şəkildə üstündür, çünki onları mən yaratmışam. Mənsə, kim olmağımdan asılı olmayaraq, cəmiyyətə hansı töhfələr verməyimdən asılı olmayaraq, böyük mənada "insan"am... Məhz böyük hərflərlə yazılan insan olduğuma görə, mən daha yaxşısına layiqəm.

(Əfsuslar olsun ki, bu gün iki kəlmə yazanlar Nobel sevdasına düşür, iki serialda çəilənlər Oskar xəyallarıyla yaşayır... Təbiidi, deyə bilərsiz, axı general olmaq istəməyən əsgər, yaxşı əsgər deyil. Bəli, razıyam. Lakin general olmaq istəyən əsgər, əvvəlcə özünü yüzlərdən, minlərdən biri olan sıravi əsgər olaraq tam dərk eləməlidi, özünü bu dəryanın bir qətrəsi kimi tam anlamalıdı, yalnız bundan sonra general olmaqçün şücaətlər göstərməli, öz bacarığını təkmilləşdirməlidi. Faciə isə onda başlayır ki, hər bir əsgər hesab edir ki, elə bu saat onu general təyin etsələr, yüz minlik ordunu bütün təcrübəli generallardan daha yaxşı idarə edər. Bəli, eqo-sentrizmin yaratdığı və şəxsən mənim heç bəyənmədiyim bir hal məhz bundan ibarətdir... Mövzuya qayıdaq.)

Bəli, özünü daha yaxşısına layiq bilən "istedad sahibi"ndə təbii ki, yol getməyə məcbur olduğu bu avtobusa qarşı nifrət və qəzəb hissi baş qaldırır və bu qəzəb ilk olaraq avtobusun sürücüsünə, daha sonra isə ətrafdakı sərnişinlərə yönəlmiş olur. Müşahidəçi əfsuslar olsun ki, yalnız və yalnız pisləri görür, çünki narazılıq və nifrət gözünü tutub. Son illərdə bu mövzuda yazılmış bir yazıya belə rast gəlmədim ki, orada sürücü müsbət obraz kimi təqdim olunsun və yaxud sərnişinləri içində hansısa müsbət bir insan təqdim olunsun. Sürücü mütləq vəhşidi, kobuddu, səviyyəsizdi, mənəviyyatsızdı. Çünki avtobusu heyvan kimi sürür, sərnişinlərlə kobud rəftar edir və ən nəhayət bütün yol boyu yalnız mənasız küçə musiqilərinə qulaq asır. Sərnişinlər də düşük və səviyyəsizdilər, çünki avtobusda bərkdən danışırlar, bir-birinə hörmət qoymurlar, nəzakət nümayiş elətdirmirlər, birindən pis qoxu gəlir, digəri sərxoşdur, üçüncüsü, ümumiyyətlə, adama oxşamır və sair və ilaxır...

İnsanda belə təəssürat yarana bilər ki, bunları yazanlar özləri elitar bir zadəgan mədəniyyətinin daşıyıcılarıdır, gecə-gündüz fəlsəfi əsərlər oxuyurlar, klassik musiqi dinləyirlər, öz davranışları da başdan-ayağa etika nümunəsini bəyan edirlər. Və məhz buna görə də avtobusda gördüklərindən bu qədər narazıdır. Amma yox, öz yazısında kobud sürücüyə, mədəniyyətsiz sərnişinlərə xitabən az qala küçə söyüşlərini belə əsirgəməyən qələm sahibi, görəsən niyə ətrafdakıların kobudluğundan və səviyyəsizliyindən narazıdır? Axı özü də bəyənmədiyi obrazın bir tayıdır. Sadəcə bunu bilmir, çünki eqo (mən) gözünü tutub...

Bəli, səbəb yalnız illüzor eqo hissidir.

İllüziya

İndi isə gəlin təsəvvürümüzdə belə bir mənzərə canlandıraq. Ümumiləşdirilmiş bir obraz kimi, şərti olaraq, bir "yazar" götürək. (Çünki, çıxardığımız nəticələr məhz "yazılar" üzərində apardığımız müşahidələrin məhsuludur)

Budur, qapılar açılır və "yazar" avtobusa daxil olur. Sürücü onu görən kimi qalxıb salam verir, əhvalını soruşur, yeni çıxan yazısı barədə tərifli fikirlərini bildirir, ona "ən yaxşı yer"i göstərir. "Ən yaxşı yer"də oturan kəs qalxıb "yazar"a yer göstərir. Ətrafdakılar ona baxaraq öz aralarında nəsə pıçıldaşırar, kimlərsə ondan hansısa əsərləri barədə nəsə soruşur, kimlərsə selfi çəkdirmək istəyir, kimlərsə avtoqraf xahiş edir, telefon nbmrəsini alır, hansısa klassik əsərlər barəsində fikirlərini soruşur...

Necə də idillik mənzərədir. Bəli, bütün narazılıqların arxasında, məhz bu arzular, bu xəyallar durur. Daha doğrusu, bu xəyalların, arzuların reallığa çevrilməməsi, bayaq dediyim narazılığı və nifrəti yaradır...

Bütün müqəddəslərə and içirəm ki, əgər ən "narazı yazar"ımız da, bu cür vəziyyətlə üzləşsə, elə dünənəcən nifrət elədiyi, söyüşlər yağdırdığı "avtobus əhli" onun ən sevdiyi insanlara çevriləcək. Daha sərnişinlərin kobudluğu, qabalığı, sürücünün səviyyəsizliyi, yolların narahatlığı onu narahat etməyəcək, heç bunları görməyəcək də - niyə? Çünki "lomkaya düşmüş xudbin" eqo öz "tanınma" (priznanie) narkotikinə qovuşmuş olacaq, öz dozasını alıb sakitləşəcək, rahatlanacaq...

(Rus dilində "priznanie" məfhumunu bizim dilə tərcümə edəndə, ortaya çıxan "tanınma" sözü əlbəttə ki, məfhumu tam əhatə etmir, çünki "priznanie" sadəcə fiziki olaraq "tanınma" deyil. Tanınma, "uznavanie" kimi qəbul edilir. Yəni mən kimisə sadəcə tanıdım, kimliyini bildim. "Priznanie" isə ümumiyyətlə, müəyyən ali bir səviyyə, istedad sahibi kimi qəbul edilmə anlamına gəlir... )

Bəli, ən pisi isə budur ki, bu narkotik bir dəfə ilə əbədi təsir göstərmir. Həqiqi real narkotik kimi mütəmadi vurulmalıdır. Tutalım, təsvir elədiyimiz idilliyadan sonra bir gün "razı yazar" yenə də bu narkotikdən məhrum edilsə, yenə də tanınmasa, yenə də avtobusun bir küncünə sıxılıb yazıq-yazıq ətrafı müşahidə eləmək məcburiyyətində qalsa, "razı"lığından əsər əlamət qalmayacaq, sevgisi nifrətə çevriləcək, yenə dönüb olacaq heç nəyi bəyənməyən əvvəlki "narazı yazar"...

İndi isə təsvir elədiyim situasiyanı bir avtobusdan çıxardıb ümumiyyətlə cəmiyyətə şamil edək. Təhtəlşüur səviyyəsində, avtobus əhli-sərnişinlər ümumilikdə cəmiyyət, insanlar; sürücü isə cəmiyyəti, dünyanı idarə edən insanlar, son nəticədə isə Tanrı anlamına gəlir.

(Vaqif Səmədoğlunun yuxarıda sitat gətirdiyimiz misraları da bu cür ümumiləşdirmənin nəticəsidir - Ey Tanrı (sürücü), saxla Yer kürəsini (avtobusu), mən düşmək istəyirəm (ölmək istəyirəm). Çünki bu avtobus (dünya) mənim yerim deyil, burda mənim qiymətimi bilən yoxdur, mən bura səhv gəlmişəm və sair və ilaxır... hərçənd ki, şair burada bir varlığa müraciətlə "Saxla Yer kürəsini" demir, topluma müraciətlə "saxlayın" deyir. Səbəbi isə budur ki, Vaqif Səmədoğlu da Azərbaycan ədəbiyyatında modernist düşüncə tərzinin təmsilçilərindən idi və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu təfəkkür tərzi üçün, dünyanı məhz bu cür təsəvvür etmək xarakterik idi - Dünya "Tanrıdan məhrum olmuş və xaos içində özbaşına qalmış dünya"dır, başqa sözlə desək, bu avtobus sürücüsüz qalan və hara getdiyi üz tutduğu bilinmədiyi halda getdikcə sürətini artıran avtobusdur. Ona görə də, şairin son ümidi yalnız ətrafdakılara yalvarış dolu fəryad ünvanlamağa çatır - Saxlayın, mən düşmək istəyirəm.

Hərçənd, özü də çox gözəl bilir ki, bu fəryad boşluğa ünvanlanıb. Nə danışırsan? Hara düşürsən? Axı avtobusu saxlamaq mümkün deyil. Sən bu avtobusda sona qədər oturmağa və bütün sərnişinlərlə birlikdə böyük sürətlə uçuruma yuvarlanıb partlamağa məhkumsan...)

Yenə də mövzuya qayıdaq. Avtobus və dünya analogiyası göz qabağındadır - Öz "tanınma" narkotikindən məhrum edilən "Xudbin eqo"ların cəmiyyətdən, ətraf mühitdən narazılığı və bunun nəticəsində yaranan zəhərli nifrət - Bu cəmiyyət cahildir, geridəqalmışdır, ona görə ki mənim qiymətim bilinmir; Bəli, bu cəmiyyətin, bu insanların, bu xalqın cəhalətinin, nadanlığının yeganə göstəricisi yalnız və yalnız "mənim kimi dahinin" qədrini bilməməyidir; Bütün başqa mənfi, xoşagəlməz halların da əsas səbəbi budur; Əgər mənim qədrim bilinsə, mən layiq olduğum şöhrət və hörmət dozasını alsam, onda bütün problemlər aradan qalxacaq , hər şey qaydasına düşəcək, mənasızlıqlar məna kəsb edəcək, səviyyəsizliklər səviyyə qazanacaq. Sanki uşaqlarçün hazırlanan qrafik rəngləmələrə əlvan rənglər gələcək...

İndi isə mövzuya aid analiz elədiyimiz müxtəlif yazılardan ortaya çıxan ikinci nəticənin üstünə gələk...

Saxlayın avtobusu

Budur, özünü xalqın milli sərvəti hesab edən "narazı yazar" ətrafda müsbət bir hal görmür, heç nəyi bəyənmir, hər şeyə bir qulp qoyur - lakin buna rəğmən heç nəyi dəyişməyə çalışmır. Hətta Vaqif Səmədoğlu kimi modernistlər kimi "avtobusu saxlatdırıb düşməyə" də çalışmır. Sadəcə müşahidə edir və yazır. Bütün narazılıqlarını, nifrətini yazıya tökür. Və nəticədə bütün bu mənfi energetika klaviaturalardan, kompüter ekranlarından keçərək minlərlə oxucunun şüuruna çökür...

Əlbəttə, burda da, ideoloji faktoru irəli çəkib, deyə bilərsiz ki, oturacağın küncünə çəkilib ətrafı nifrətlə seyr edən aciz "düha" ona görə mübarizə aparmır ki, son yüzillər ərzində avtobus əhlini dəyişmək uğrunda aparılan mübarizələrin heç biri yaxşı nəticə verməyib... deməli biz bu avtobusa məhkumuq, sonu uçuruma gedən bu yoldan çıxa bilmərik, heç bir çıxış yolu yoxdur, xilas, qurtuluş mümkün deyil... Ona görə də, nəyisə dəyişmək uğrunda mübarizənin özü də mənasızdır.

Bu məlum. Lakin görəsən, avtobus əhlindən daim narazı olan, əvvəllər nəyisə dəyişməkçün uğursuz mübarizə aparan "tənha düha" heç bircə dəfə də olsun, öz-özünü dəyişmək barədə düşünübmü? Yoxsa bu onun heç ağlına da gəlməyib?

Əmin edirəm ki, düşünməyib. Axı ideal olanın nəyini dəyişmək olar? Axı o insandır, o idealdır. O dəyişə bilməz, yalnız ətraf dünya dəyişməli və onun eqosuna, istəklərinə uyğunlaşmalıdır. Çünki dünyada ideal-kamil olan yalnız odur, ətrafda nə varsa, hamısı naqisdir...

Bəli, heç bir eqo düşünməyib ki, əgər mənim gözümdə bütün avtobus cəhalətə batmış nadanlar, səfehlər yığınıdırsa, tutalım, məndən üç sıra arxada oturmuş mən tək başqa bir "dahi"nin gözündə mən də həmin nadan və cahil yığınının bir hissəsiyəm. Deməli mənim nifrət elədiyim bu cahil nadan avtobus əhlinin içində mən özüm də varam. Mən özüm də bu nadan çoxluğun bir hissəsiyəm...

Qırx il əvvəl məşhur rus yazıçısı Sergey Dovlatovun dediyi fikirlərlə yazımı yekunlaşdırmaq istəyirəm - " Bir çoxları belə düşünür ki, cəhənnəm "başqaları"dır. Mənsə belə fikirdəyəm ki, cəhənnəm elə bizik."

Yəni mən özüm də o cəhənnəmin içində varam... mən özüm də o cəhənnəmin bir hissəsiyəm....

Bu gün bizim ziyalı mühitində çox xoşagəlməz bir hal yayılıb. İstənilən sahə barədə o sahənin adamından soruşanda əksər hallarda yalnız inkar cavabı alınır.

Ədəbiyyat xadimi deyir ki, bizdə ədəbiyyat yoxdu.

Kino xadimi deyir bizdə kino yoxdur.

Musiqiçi deyir ki, bizdə bəstəkar yoxdur...

Lakin bu "yox"ların ardıyca kiçik bir ifadə nəzərdə tutulur ki, onu əksəriyyət ürəyindən keçirsə də, dilə gətirməyə ehtiyat edir. Hansı kəlmədir? "Məndən başqa"

Bəli, bizdə ədəbiyyat yoxdur, yalnız məndən başqa.

Bizdə aktyor yoxdur, yalnız məndən başqa.

Bizdə müğənni yoxdur, yalnız məndən başqa.

Deməli belə cavab verən və belə düşünən adam "bizdə" deyərkən, özünü o "biz"in bir hissəsi hesab etmir. Özünü "biz"dən yüksəkdə dayanan yeganə varlıq hesab edir.

Ancaq anlamır ki, əgər "bizdə filan şey yoxdur", deyirsə, o özü də , həmin "yox"un içindədir.

Əgər sən var olmaq istəyirsənsə, deməli ətrafın da varlığını görməlisən.

Bəli, əslində bu uzun yazıda yol, nəqliyyat və nəhayət avtobus düşüncələrini analiz eləməkdə məqsədimiz də ziyalı mühitimizdə, ələlxüsus gənclər arasında geniş yayılan bu təfəkkür istiqamətlərini üzə çıxarmaq idi. Lakin əfsuslar olsun ki, üzə çıxarmaq, hələ aradan qaldırmaq demək deyil. Aradan qaldırmaqçün çox böyük təfəkkür təbliğatı aparılmalıdır.

Ən əsas təbliğat isə əski altşüur arxetiplərindən qorxmamaq və onları dərindən öyrənməkdir.

Axı yazının əvvəlki hissələrində gördük ki, babalarımızın təfəkküründə yol anlayışı bu qədər mənfi çalar kəsb etməyib. Yolun çətinliklərini sınaq kimi qarşılayıblar. Yol yoldaşlarına nifrət yox, sevgi bəsləyiblər. Çünki yolun çətinliklərini birgə dəf eləməyə, çiyin-çiyinə verməyə çalışıblar, yolun yarısında yol yoldaşlarını tək qoymayıblar, çünki Yolun sonunda həmişə işıq görüblər. Məhz ona görə də, bizim kollektiv altşüurun arxetipləri içində yol anlayışı ilə bağlı olan arxetiplər heç vaxt şər energetikasının daşıyıcısı olmayıb, həmişə işığa doğru aparıb.

Bəs niyə bu gün biz öz minillik arxetiplərimizdən qorxuruq, Şərq arxetiplərini kənardan gələn obrazlarla, əvəz edirik? Sanki öz işığımızın üstünü bağlayıb, "özgə qaranlığı"na pənah gətiririk.

Çünki belə dəbdir, müasir görünməkçün belə lazımdır, əks halda kənardan baxanlar bizi geridəqalmışlıqda, cəhalətdə suçlaya bilər.

Çünki işıq və ümid cəhalət əlamətidir. İnkişaf eləməkçün ümidsizliyə və qaranlığa pənah aparmalıyıq. Onda Nobelin də, Kannın da, Oskarların da yolları bizimçün açılacaq...

Lakin unutmayaq ki, karvan öz yolundan sapırsa, özgə yoluna çıxırsa, sonda mütləq yolunu azacaq. Və Minotavrın labirintinə düşəcək...

Bu labirintdə isə "balaca dühalar"ı ovcunda dəstələyib on-on, iyirmi-iyirmi udan qorxunc bir bədheybət gizlənib. Xudbin eqo adlı Minotavr...

Əgər içimizi zülmət işğal edibsə, işığa çıxmağın yeganə yolu elə ilk olaraq öz mənimizdən (eqodan) qurtulmaqdır.

Əks halda, hamımız o qaranlıq labirintdəki Minotavr tərəfindən udulmağa hazır olmalıyıq...

İlqar FƏHMİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 2 iyun.- S.12-14.