İlin dramaturji mənzərəsi

Dünyanın min illər əvvəl sahib olduğu dialoqa girmək, müzakirə müstəvisi yaratmaq mədəniyyəti bizə, çox gec - yüz əlli il əvvəl mütəfəkkür ədibimiz M.F.Axundzadənin yaradıcılığında gəlib çıxmış, milli ictimai düşüncəmizi əsrlərin ətalətindən silkələmişdi. Bu gün isə dram özünün dialoqa girmək, müzakirə yaratmaq dilini itirərək sanki bədii düşüncədə hissin, təxəyyülün cövlan edib, təfəkkürün mürgü döydüyü min il əvvələ qayıdır. Zamanın gərdişi bizi hara aparırsa, qələmimiz də ora yan alacaqsa, təfəkkürümüz gərdişin gətirdiklərinə pusqu quracaqsa, dramın bu günə dönüşü, sabaha gedişi çətin olacaq. Çünki zamanın axarında gələnləri elə zamanın axını da yuyub aparır.

Ötən illərin sükutu ilə müqayisədə 2017-ci ildə dram janrında müəyyən canlanma hiss olundu. "Azərbaycan" jurnalı iki nömrəsində beş pyesə yer ayırdı, ayb.az saytı Şirməmməd Nəzərlinin "Mən haqqı sevirəm" dramını təqdim etdi, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı ilin dramaturji materialına - İftixar Piriyevin "Qanlı qızıl toy" əsərinə müraciət etdi, Pərvinin dramla bağlı bədii və publisistik yazılarının toplandığı "Səhnə" kitabı çap olundu, həm də ilin dramaturji materialları yalnız bu kitabdan deyil, Mingəçevir Dövlət Dram və Yuğ Dövlət teatrlarının səhnələrindən təqdim olundu. Bunlar janrın həyatında çox böyük hadisə olmasa da, dramın ayaq tutub yerimədiyi müasir dönəmdə "Azərbaycan" jurnalında pyeslərin toplu şəkildə çapı janrı müəyyən qədər diqqətə gətirdi, İftixar Piriyevin "Qanlı qızıl toy", Pərvinin "Qadınlar" və "Sonuncu" əsərlərinin səhnədən təqdimi dramaturji prosesin canlı mənzərəsini yaratdı, Şirməmməd Nəzərlinin "Mən haqqı sevirəm" televiziya pyesi bu mənzərəyə janr rəngarəngliyi qatdı.

Bu rəngarənglik ötən ildə özünü yalnız janrda deyil, imzalarda da göstərdi. İlin dramaturji prosesində drama nəsrdən gələn Qanturalı və Pərvin kimi gənc imzalarla yanaşı, teatr-dram sənətinin qocaman sakinləri: müasir dram deyəndə ilk yada düşənlərdən Əli Əmirli, vaxtilə bu janrla bağlı bir sıra məsul vəzifələrdə çalışmış, indi isə janrın problemlərini vaxtaşırı redaktoru olduğu "Qobustan" jurnalında müzakirələr müstəvisinə gətirən Vaqif Əlixanlı, teatr-dram tənqidində ən oxunaqlı, ən sanballı yazıların müəllifi, teatrşünas Aydın Talıbzadə, paytaxtımızda fəaliyyət göstərən İrəvan teatrının direktoru İftixar Piriyev, 2010-cu ildə Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin elan etdiyi "Ən yaxşı pyes" müsabiqəsinin qaliblərindən olmuş Şirməmməd Nəzərli də vardı.

Amma əlbəttə ki, dramaturji prosesdə bizim izlədiyimiz və gözlədiyimiz imzalar, yaxud onların titulları deyil. Bizim marağımızda duran məsələ bu statistik rəngarənglik janrda illərin "köhnə hamam, köhnə tas" aurasını dağıda bildimi? sualıdır. Dramın poeziya və nəsrlə, teatrın isə digər sənət növləri ilə rəqabətdə olum-ölüm çabaları ilə uğraşdığı günümüzdə janrın ədəbiyyatımızda yaşarlılığı hər il yaranan pyeslərin kəmiyyətindən yox, keyfiyyətindən asılıdır. Bu janrda keyfiyyətli əsər ortaya qoymaq isə digər janrlarla müqayisədə xeyli çətin işdir. Doğrudur, dialoqların bir-birinə qoşulması bu çətini asan etməyin yollarından biridir, amma ki dram yaratmağın yolu deyildir. Dram yaratmağın yolu müəllifin qurduğu dramaturji oyundan keçir. Məlumdur ki, dram oyundur, müəllifin qurub personajların oynadığı oyun. Oyun isə hamımızın nə vaxtsa oynadığı və yaxud da oynaya bildiyi bir şeydir, amma dram şahmat kimidir, onu hər kəs oynaya, ən əsası isə yaxşı oynaya bilmir və bir də dram şahmata ona görə bənzəyir ki, burda hər oyunçunun öz gedişi var, elə gediş ki, o, kimsənin istəyindən, iradəsindən, mövqe-məramından asılı olaraq öz səmtini dəyişmir.

Ötən ilin dramlarında isə yalnız bir gediş var, müəllif gedişi, istər oyunu quran, istərsə də onu oynayan müəllifdir. Yalnız Aydın Talıbzadənin "Xala" pyesində oyun personajlar arasında qurulur, amma təəssüf ki, sona kimi davam etdirilə bilmir. Əsərin başlanğıcı bügünkü dram bozluğunda bizə yaxşı bir oyun vəd etsə də, sonrakı gedişlərdə, xüsusilə də, pyesin sonluğunda gördüklərimiz gözlədiklərimizi doğrultmur. Vaqif Əlixanlının "Dənizə baxan pəncərə" dramının mini yubkalı artistlərin qeybəti, Şirməmməd Nəzərlinin "Mən haqqı sevirəm" pyesinin Tolstoyun ölüm tarixçəsi, Qan Turalının "Qabaqda gedən zəncirli" dramının müəllif mühakiməsi, İftixar Piriyevin "Qanlı qızıl toy" dramının personajların emosional mükaliməsi ilə başlayan müqəddimələri, Əli Əmirlinin "Ah, bu uzun sevda yolu" və "Nuri-didə Ceyhun" pyeslərinin emosional sərlövhələri isə əslində elə əvvəlcədən də bizə heç bir dram olmayacağına bir işarə verir.

Sanki dramaturji proses əsərdə dramın olması üçün yox, dramın səhnədə olması üçün mücadilə edir. Müasir teatr ağuşunu nəyə açırsa, bugünkü dram da üzünü ora tutur. Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı kimi respublikamızın aparıcı teatrının ötən ildə müasir dramaturgiyadan öz repertuarına salmağa rəva gördüyü yeganə əsər - Elçinin "Cəhənnəm sakinləri" repressiya mövzusundaydı, Sumqayıt Dövlət Dram Teatrı da 2018-ci il repertuarında bu mövzuya - Nizami Muradoğlunun "Hüseyn Cavid" dramına müraciət etdi. Repressiya mövzusuna maraq dramaturgiyamızda da səngimək bilmir. 2016-cı ildə də bu mövzuda pyes meydana çıxmışdı, 2017-ci ildə də Əli Əmirli dramaturgiyası bu mövzuda "Ah, bu uzun sevda yolu" dramını təqdim etdi və əsər artıq Akademik Milli Dram Teatrının repertuarına düşə bilmişdir.

Mövzunun əsərə verdiyi şans sabah da dramaturgiyamızda bu mövzuda növbəti bir əsərin meydana çıxmayacağına söz vermir. Biz repressiya və ya hər hansı bir başqa mövzuda çoxsaylı əsərlərin yaranmasının əleyhinə deyilik. Əlbəttə, tükənən mövzu yoxdur, bir mövzu ətrafında istənilən qədər əsər yazmaq olar, amma elə yazmaq ki, oxucunun səbrini tükətməyəsən. Əgər tükətsən, onda gərək ondan dramaturgiyamızda Qacar haqqında yazılan növbəti əsərdən sonra Aydın Talıbzadənin söylədiyi "bu "Qacar" mövzusu məni lap bıkdırıb... xacə ilə bilmərrə və axirətəcən vidalaşmaq məqamıdır" kimi bəyanlar da eşitməyə hazır olasan.

Ötən ilin dramaturgiyasında bizə bu sözləri dedirdəcək olan yalnız repressiya mövzusunun müdhiş qorxu, amansız cəza, günahsız qurban, qəddar məmur, satqın yoldaş obrazları deyildi; bu sözləri dedirdəcək şeylər çox idi: bədii detallardan, yanaşmalardan, təhlillərdən tutmuş, hətta ifadəetməyə qədər. Yenə dramaturgiya keçmişdən danışanda təbinə, bu gündən danışanda tənqidə güc verdi, yenə sevdiklərinə mədh, sevmədiklərinə həcv qoşdu, yenə erməni adı gələndə söyüş söydü, yenə hər şeyi öz təbirincə yozdu. Və əslində beləcə "yenə", "yenə" deyə biləcəyimiz şeylər çoxdur. Dramaturgiyada yeni-yeni görünməyə başlayan imzaların varlığı bizə bu "yenə"lərdən xilas ümidi versə də, nə yazıq ki, təqdim olunan bədii mətnlər bu ümidlərimizi də alt-üst etdi.

Pərvinin pyesləri müəllifin özünün də qeyd etdiyi F.Bulyakovun "Nənələr ərə gedir", Çexovun "Qu quşu nəğməsi" pyeslərindən və qeyd emədiyi İ.Fəhminin "Sonuncu reportaj" dramından uzaqlaşıb orijinal mətnə çevrilə bilmir. Qan Turalının "Qabaqda gedən zəncirli" pyesində isə nəinki yenilik yoxdur, əksinə hər şey o qədər köhnədir ki, deməkdən dilimizin, eşitməkdən qulağımızın yağır olduğu qədər. "Dəli kimdir, ağıllı kim" mövzusunun dramaturgiyamızda təkrar-təkrar təqdimi oxucunu, doğrudan da, dəli etmək həddinə çatdırsa da, yazarlarımız üçün hələ də ağıllı görünməyin ən yaxşı variantıdır.

"Qabaqda gedən zəncirli" pyesinin ruhi xəstəxana pasienti olan personajı "ağıldan bəla" oyununun dramatik qəhrəmanı olmağa çalışsa da, qəzəb və nifrət püskürən məhkəmə ittihamçısı kimi görünür. O, millətlərə, dinlərə, ümmətlərə bölünüb bir-birini qıran, İsanın çarmıxını daşıyıb Məhəmmədə daş atan bəşəriyyətdən tutmuş təhsil sisteminə, avtobus sürücüsünə, KFC-də satılan toyuq qanadına qədər hər şeydən narazıdır. Və dəridən-qabıqdan çıxaraq hələ öz ömrünün ibtidai dövründə banan üstündə belə dava edən bəşəriyyətə əclaf, avtobusu bərk sürən şoferə isə eşşək olduğunu sübut etməyə çalışır. Amma nə toyuğun qanadı KFC-də satıldığı yerdə birdən-birə niyə yazıçının qəzəbinə tuş gəldiyini anlayır, nə də avtobus şoferi sərnişinlər kimi yazıçının da söyüşə güc verdiyini. Oxucu da müəllifin nəfəs dərmədən söyüb-söylədiklərini ədəbiyyatın növbəti deyingənliyi kimi qulaqardına vurur. Öz sözünü eşitdirmək istəyən müəllif Mirzə Cəlilin "ölülər" metaforasına əl atır. Amma bu məşhur metafora da burda nəinki ölüləri dirildə bilir, heç öz diriliyini belə saxlamağa qadir görünmür.

Ancaq ilin dramaturgiyasının nəyəsə qadir olmadığını demək olmaz. Şirməmməd Nəzərlinin "Mən haqqı sevirəm" pyesi bütün gücünü bizi Azərbaycan şairi Füzulinin müdrikliyi, sənəti qarşısında öz cahilliyini, puçluğunu anlayan rus yazıçısı Tolstoyun halına acımaq üçün səfərbər edir. Və buna nail də olur. Doğrudan da, böyüklüyü ilə bir dünyaya sığmayan Tolstoyu dramaturgiyamızda "Hədiqətüs-süəda" əsəri barəsində "qəhrəmanın da dünyada yeganədir, haqqında yazılmış əsər də" düşüncəsində görüncə bu nəhəng yazıçısının halına acımamaq mümkün olmur.

Göründüyü kimi, dramaturgiyamız öz yerində saymır, ötən illərin pyeslərində bizə sadə rus qadınları qibtə edirdilərsə, 2017-ci ildə bizə dahi rus yazıçısı həsəd apardı, İ.Piriyevin "Qanlı qızıl toy" dramında isə tərifimizi daha uzaqdan, daha sivil dünyadan -avropalı xanımdan, özü də daha gur şəkildə eşitdik.

Tərifimizi edib giley-güzarımızı dilə gətirmək üçün əlimizə qələm alıb dram yazanda o, personajlar üçün səhnəyə yox, müəllif üçün tribunaya çevrilir. Müəllif bu tribunadan təbinə güc verib ürəyini boşaltdıqca səhnə də oxucu üçün boş qalır. "Dənizə baxan pəncərə" dramında öz bədxahlarına xeyirxahlıq edən Salavatın macərası, "Mən haqqı sevirəm" dramında personajların hərəkətsiz dialoqu, "Ah, bu uzun sevda yolu" əsərində M.Müşfiqin repressiya tarixçəsi, "Nuri-didə Ceyhun" dramında Ceyhun bəyin həyat hekayəsi, "Qanlı qızıl toy" pyesində cavanlığında dini-milli qadağalara, qocalığında isə Qarabağ müharibəsinə rəğmən erməni sevgilisini tərk etməyən Osmanın nağılı səhnəni doldurmağa, səhnə isə Bax musiqisinin Bayatı Şirazdan, Bodenştedtin Mirzə Şəfi Vazehdən götürdüklərini (İ. Priyevin "Qanlı qızıl toy" dramında), ermənilərin "Arşın mal alan" əsərinə müəlliflik iddialarını (Ə.Əmirlinin "Nuri-didə Ceyhun" pyesində), Krımın Rusiya, Ukrayna yox, tatar torpağı olması (V.Əlixanlının "Dənizə baxan pəncərə" dramında), Kərkük mahalından, Urmiyadan tutmuş Dərbəndə kimi ərazinin Azərbaycan türklərinin tarixi məskəni olması (Ş.Nəzərlinin "Mən haqqı sevirəm" dramında) məsələlərini müzakirə etməyə qadir deyil.

Qələminə güc verib maraqlı olmağa, gözəl görünməyə, dərin problemlərə toxunmağa çalışan dramaturgiyamız unudur ki, səhnə elə bir yerdir ki, orda ən maraqlı nağıllar belə maraqsız, ən gözəl uydurmalar belə məzmunsuz, ən sanballı problemlər belə əhəmiyyətsiz görünə bilər, çünki səhnə digər janrların variantına, tarix sənədlərin surətinə, dəyirmi masaların oxşarına çevrilməyi sevmir. Dram elə bir janrdır ki, onun öz mövzu-problemləri var. Elə problemlər ki, öz həllini başqa yerdə tapmayıb üzünü səhnəyə tutur. Bugünkü dramaturgiyamızın ən böyük problemi isə öz mövzu-problemini tapmamaqdır. Tapmır ona görə ki, əslində heç bunun axtarışında da deyil. Dram dörd bir yanımızın problem olduğunu düşünüb "Dənizə baxan pəncərə" pyesində südün keyfiyyətini, indiki evlərin havasızlığını, dərmanların saxtalığını, müasir teatrların hoqqalarını, uşağı əmizdirməyən anaları, oğlunun toyuna Ledi Qaqanı gətirən milyarderi və daha nələri, "Mən haqqı sevirəm" pyesində musiqi, şairlik haramdırmı kimi problemləri müzakirə edir. Biz bunların müzakirə mövzusu olmadığını yox, dram mövzusu olmadığını iddia edirik. Dram müstəvisinə uyğun olmayan poblemləri müzakirə etmək iddiasına düşüncə səhnənin əlindən "Qanlı qızıl toy" pyesində olduğu kimi Şuşanı təslim edənləri "əclaf", "oğraş" sözləri ilə söyməkdən, yaxud "Nuri-didə Ceyhun" əsərində olduğu kimi Demokratik Respublikanın işğalına təpki göstərməyən Avropanı "madam" sözü ilə təhqir etməkdən savayı bir şey gəlmir.

O da doğrudur ki, dramaturgiya əlindən gəldiyi qədər mövzu-problemlərə dramatik çalar verməyə can atır. Ancaq nə "Dənizə baxan pəncərə" pyesində Salavatla Qailov arasında sovetlə bu günün müqayisələrindən doğan mübahisələr, nə Əli Əmirlinin "Ah, bu uzun sevda yolu" əsərində Dilbərin iztirabları, nə "Nuri-didə Ceyhun" dramında Zöhrənin əndişələri, Bacının qeybətləri, nə də "Qanlı qızıl toy" pyesində düşmən hücümları qarşısında Şuşanı tərk etmək çağrışlarının yaratdığı mübahisələr kimi kosmetik bəzəklər dram yaratmağa qadir deyil.

Dramı poeziyada olduğu kimi sözün, nəsrdə olduğu kimi hadisələrin bəzəyi maraqlı edə bilməz. Düzdür, bütün bunlar bu gün drama səhnəyə qalxmaq şansı verir. Ancaq səhnəyə qalxmaq asan, onda qalmaq isə çətindir. Çətindir ona görə yox ki, bu günün tamaşaçısının başı televerilişlərə, seriallara, əyləncələrə qarışıb, teatrı yadırğayıb, çətindir ona görə ki, tamaşaçı üçün bugünkü səhnə bu verlişlərin, serialların, əyləncələrin təkrarından və ya oxşarından başqa bir şey ola bilmir. Həm də günün dramı yalnız verlişləri, serialları, əyləncələri deyil, elə özü özünü də təkrar edir. Həyatımızda Stalin erası çoxdan bitsə də, dramaturgiyamızda Stalin xofu bitmir ki, bitmir. Son otuz ilin dramı Stalin kultuna dönə-dönə istinadlar edir, ötən ilin əksəriyyət pyeslərində də bu dahi rəhbərin şəxsiyyəti söhbətlərin mövzusuna çevrildi. İllər öncə Elçinin "Şekspir", ötən ildə isə Qan Turalının "Qabaqda gedən zəncirli" pyesində olduğu kimi yalnız ruhi xəstəxananın pasiyentləri deyil, sanki bütün dramaturgiyamız Stalin qarabasmasından əziyyət çəkir. Bizi, əlbəttə, dramın Stalindən danışması deyil, təfəkkürümüzün ilişib nədəsə qalması narahat edir. Çünki ilişən təfəkkürümüz boy atmayan düşüncəmiz deməkdir. Dram bütün digər janrlardan daha az təxəyyül və bütün digər janrlardan daha çox təfəkkür hadisəsidir. Ümumiyyətlə, dram bədii yaradıcılıq yox, bədii araşdırmadır. Ancaq elə araşdırma ki, onun qənaəti "Qabaqda gedən zəncirli" pyesində olduğu kimi "Bethoven indi yaşasaydı, müştəri xidmətləri üçün musiqilər yazardı" kimi məntiq məsələlərindən, sonluğu isə "Nuri-didə Ceyhun" əsərində olduğu kimi "Azərbaycan yenidən müstəqilliyinə qovuşacaq, Azərbaycan Demokratik Respublikası bərpa olunacaq" kimi şüarlardan, A.Talıbzadənin "Xala" pyesində olduğu kimi patetik çıxışlardan ibarət olmasın. Elə araşdırma ki, səhnəni sənətə çevirə, düşüncəmizi isə hərəkətə gətirə bilsin.

Aynurə Mustafayeva

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 2 iyun.- S.11.