Azərbaycan və türk ədəbi əlaqələri

Keçən il ilə müqayisədə ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafında bir az da sürətlənmə müşahidə edilir. Xüsusən, türk, özbək, türkmən, qırğız, qazax ədəbi əlaqələrinin inkişafı olduqca yüksəkdir. Amma təəssüflər olsun ki, digər türk xalqları arasında (noğay, kumuk və s) ədəbi-mədəni əlaqələr ötən illərdə olduğu kimi 2017-ci ildə də olduqca zəifdir.

Azərbaycan və türk xalqları arasındakı ədəbi-mədəni əlaqələr son vaxtlar daha da sürətlə inkişaf edir. Xüsusən, Türk, özbək, qazax, türkmən, qırğız və s. türk xalqları arasındakı ədəbi əlaqələrin inkişafı ürəkaçandır. Bu səpkidə elmi-nəzəri konfranslar, görüşlər keçirilmiş, dissertasiya, monoqrafiya və məqalələr dərc olunmuşdur. Ədəbi əlaqələrin inkişafında akademik İ.Həbibbəyli, professorlardan Q.Paşayev, M.Əliyev, Ə.Rəsulov, R.Əskər, A.A.Aydın, E.Quliyev, M.Hacıyeva, A.Babayev, T.Məlikli, N.Araslı, J.Əliyeva, N.Tağısoy, F.Bayat, fil.e.d A.Ülvi, Y.Qasımbəyli, R.Əhmədov, filologiya üzrə fəlsəfə doktorlarından E.Babayeva, İ.Osmanlı, X.Hümmətova, F.Vəliyeva, A.Turan, S.Sadiyev, T.Teymurov, M.Həsənov, E.Məmmədova, X.Qafqazlı, S.Qasımlı, R.Quliyev, S.Gündoğdu, B.Osmanova, X.N.Əskər, A.Xəndan, N.Mustafayeva, F.Dursunova, K.Nəcəfova, Q.Şəhriyar və başqaları xidmət göstərmiş, xeyli sayda analitik məqalə və tədqiqatlarla çıxış etmişlər.

2017-ci ildə də Azərbaycan-Türkiyə arasında ədəbi-mədəni əlaqələr olduqca sıx olmuşdur. Bu səpkidə çoxlu məqalələr yazılmış, beynəlxalq elmi-nəzəri konfranslarda məruzələr dinlənilmişdir. Görkəmli türkoloq professor Ə.Rəsulovun "Yeni türk edebiyatında nesir kavramı" ("Türk filologiyası"), "Türkü türkə tanıdan türkoloq" (T.Məlikov. Əsərləri, 3 cilddə) və s. kimi məqalələri olduqca maraq doğurur.

Ədəbi əlaqələrimizin inkişafında misilsiz xidmətləri olan professor A.Abıyevin 2017-ci ildə "Tanınmış şair və filosof Rza Tofiq" adlı məqaləsi nəşr olunmuşdur. Məqalədə, Türkiyənin tanınmış şairi və filosofu Rza Tofiqin ədəbi fəlsəfi yaradıcılığından söhbət edilir, şeirləri təhlil edilir, Rza Tofiq yaradıcılığı haqqında fikir və mülahizələr yürüdülür.

Ədəbi əlaqələrimizin inkişafında xüsusi yeri olan alimlərimizdən biri də Ramiz Əskərdir. 2017-ci ildə ildə, R.Əskərin "Yusuf Balasaguni ve Kutadgu Bilig Bibliyografyası. (Bakı: BXQR, 336 s.), "Qutadğu Bilig hikmətləri" ( Bakı: 2017, BXQR, 136 s.) və s. kitabları, 10-dan yuxarı məqaləsi dərc olunmuşdur.

İnstitutun Türk xalqları şöbəsinin əməkdaşı, professor N.Tağısoy müxtəlif qəzet və jurnallarda ədəbi əlaqələr mövzusunda məqalələr dərc etmişdir. Bunlardan, "Azərbaycan ədəbiyyatının digər türk xalqları ədəbiyyatı ilə əlaqələri" ("Ədəbi proses-2016", s.92-432) "Qazax ədəbiyyatı" ("Kaspi" qəz., 14 yanvar, s.9), "Üç qazax akınının yaradıcılığından yarpaqlar" ("Kaspi" qəz., 1 aprel, s.21), "Son dövrlər Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələrinin mənzərəsi" ("Kaspi" qəz., 1 iyul, s.12), "Azərbaycan-qazax ədəbi əlaqələri" ("Xalq cəhbəsi", 7 sentyabr, s.14), "Qaraçay ədəbiyyatında poema janrı" ("Xalq cəhbəsi", 30 sentyabr, s.4) və s. adlarını qeyd edə bilərik. Bu məqalələrin arasında təkcə türk, qazax, özbək deyil, eyni zamanda Azərbaycan-Qaraçay ədəbi əlaqələrinə də həsr olunmuş tədqiqatlar geniş yer tutur. Məsələn, Tağısoylu "Abrek həyatı Qorxmaz Qorxmazovun "Qisas qılıncı" roman dilogiyasında" ("Xalq cəhbəsi", 28 sent., s.14) adlı məqaləsində Qaraçay nəsrinin inkişaf xüsusiyyətlərinə nəzər salaraq "Qisas qılıncı" romanını tədqiqat obyektinə çevirir. "H.Bayramukovanın və O.Xubiyevin nəsr yaradıcılığında maarifçilik və ziyalı problemi" ("Ədalət", 16 sent., s.14) adlı məqaləsində Qaraçay ədəbi-nəsrindən bəhs edir. Qeyd edək ki, N.Tağısoylu ilk dəfə olaraq qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı olan "Koblandı-batır"ı azərbaycan dilinə tərcümə edərək nəşr etmişdir.

Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin əməkdaşı, fil.ü.f.d. T.Teymurovun "Muxtar Auezovun "Abay" romanında obraz yaradıcılığında bədii təfərrüatın rolu" adlı məqaləsində ("Ağamusa Axundov və Azərbaycan filologiyası" Beynəlxalq konfransın materialları, 24-25 aprel) M.Auezovun "Abay" romanında obrazlar sistemi, bədii təfərrüat və bədii detal problemi tədqiq edilir.

Fil.ü.f.d. X.Hümmətovanın da ədəbi əlaqələrin inkişafı istiqamətində bir sıra məqalələri dərc olunmuşdur. Bunlardan, "Hacı Bayram Vəli Şeirlərində Özünüdərkin Struktur Troyektoriyası" (Akademik Tarih ve Düşünce dergisi, c. 4, S:12, s.37-53), "Bayramiliyin ideya qaynağında səfəviyyə təriqəti" (Uluslararasi Haci Bayram Veli sempozyumu, 03-04 may), "Qazax adət-ənənəsi Muxtar Auezovun yaradıcılığında" (Azərbaycan Dövlət və Mədəniyyət Universiteti. Müqayisəli ədəbiyyatşünaslığın aktual problemləri. Respublika elmi-nəzəri konfransı. 4 aprel 2017), "Mir Həmzə Seyid Nigari yaradıcılığında Qarabağ həqiqətlərinin poetik əksi" ( III Beynəlxalq Həmzə Nigari Türk Dünyası Mədəni İrsi Sempozyumu. 17-18 mart 2017) və s. adlarını qeyd edə bilərik. Hümmətovanın diqqəti cəlb edən məqalələrindən biri də "Məhdimqulu Fəraqi şeirində təlvin: psixoloji və arifanə haldəyişmələri" (Görkəmli Türkmən şairi Məhdimqulu Fəraqinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında. Elmi -tədqiqi məqalələr. Bakı: Elm və təhsil, 2017) adlanır.

Fil.ü.f.d. F.Vəliyevanın "Quş dili bilən Süleyman obrazı XIII əsr anadilli türk poeziyasında" (Ədəbiyyat Məcmuəsi, s.211-217), "Fərhad və Şirin: İnvariant və yazılı ədəbiyyat" (Poetika.izm, s.120-127) və s. kimi məqalələri nəşr olunmuşdur.

Müəllifin də Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri istiqamətində məqalələri dərc olunmuşdur. Bunlardan "Nəcib Fazil Qisakürəyin "Aynadakı yalan" romanında sufi-fəlsəfi ideyalar" (Ədəbi əlaqələr, s.128-134), "Necip Fazıl Kısakürek`in eserlerinde estetik ve metafizik derinlik" (Mevsimler, e-dergi, kasım-aralık, S:12, s.1-4.), "X.Ə.Adıvarın "Sinəkli baqqal romanında doğu-batı sentezi" (I İnternational Scientific of the Turkic Peoples in the Changing Vorld, Kazan,12-15 aprel, s.73-75), "Mevlananın Necip Fazıl üzerine etkisi" (The Program Of The International Scientific-Practical Conference "East And West: Literature And Artistic Culture" 19-21 October, s.34-40), "Salxım söyüdlərin kölgəsində romanında Axıska-Türkləri " (Uluslararası Ahiska türkleri sempozyumu, Erzincan Universitesi, 11-13 mayıs, s. 75-81), "Intellectual Trends In The Tatar Prose At The- The Beginning Of The XX Century: The Peculiarities Of The Creativity Of Zulfat Hakim" və s. adlarını qeyd edə bilərik.

Türk xalqlarına töhfə olan əsərlərdən biri də professor Elman Quliyevin "Türk xalqları ədəbiyyatı" ( Bakı, 2017, 632 səh.) dərsliyidir. Kitabda bütün türk xalqlarının əsas nümayəndələri və mərhələləri öz əksini tapmışdır. E.Quliyevin bu səpkidə xaricdə bir çox məqalələri dərc olunmuşdur. Qeyd edək ki, o, ədəbi əlaqələrimizin və Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafındakı xidmətlərə görə TÜRKSOY-un "Xas Hacib" (16 fevral) və "Molla Pənah Vaqif" medalları (7 dekabr) ilə təltif edilmişdir.

2017-ci ildə ədəbi əlaqələrimizə həsr olunan araşdırmalardan fil.ü.f.d. Azər Turanın da əsərləri diqqətimizi cəlb edir. A.Turanın "Ədəbiyyat qəzeti"ndə dərc olunan "Söylə, ey Tanrı, dizlərin nerədə..." başlıqlı məqaləsi Cənab Şəhabəddin yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Bu araşdırmada türk poeziyasında simvolizm və dekadantizmin təzahürləri məsələləri tədqiq olunmuşdur. Onun Əhməd Haşim barədə "Batan ayın kənarında sətirlər..." məqaləsində isə türk poeziyasında impressionizm məsələləri araşdırılmışdır. "Rəqs edən dilin şairi - Yahya Kemal Bayatlı", Türk poeziyasında modernizm dalğası (Nəcib Fazil Kısakürəyin yaradıcılığı əsasında "Zaman gecədir... Məkan küçədir", "Dünya poeziyasının türk şahzadəsi" və s. məqalələri də diqqəti cəlb edir. Bunlardan başqa, tədqiqatçının Orxan Vəli poeziyasına həsr olunmuş "Bir qəribə şair - Orxan Vəli ", Edip Cansevərdən bəhs edən "Fazla şiirden öldü Edip Cansever", Cahit Sıtkı Tarancı haqqında "Orhan gibi vaktinde gitmek varken…", Cemal Süreya barədə "Laləlidən dünyaya gedən bir tramvaydayız". Fuad Köprülü barədə "Professor", Çingiz Dağçı yaradıcılığına həsr olunmuş "Sən dəniz qoxuyursan, Çingiz Dağçı", eləcə də "Çingiz Aytmatovun ağ buludu" və b. məqalələri də dərc olunmuşdur. Qeyd edək ki, fil.ü.f.d.A.Turanın 2017-ci ildə nəşr olunan "XX əsr - fəryadın metafizikası" kitabında da türk və Avropa ədəbiyyatı nümunələrinin müqayisəli təhlilləri ilə yanaşı Mahmud Kaşqarlının "Divanü luğat it-türk" əsəri barədə "Hz. Yusifə bənzədilən kitab", Əlişir Nəvai barədə "Sultanın süd qardaşı şair", repressiya qurbanı, türkoloq Xalid Səid Xocayev barədə "Şəhid türkşünas" yazıları yer almışdır. Onun "Alp Ər Tonqa" yazısı isə xüsusi ilə diqqəti cəlb edir.

Fil.ü.f.d, dos. N.Mustafayevanın "Azərbaycan ədəbi prosesində F.Köprülü", ""Qardaş köməyi" Türkiyə araşdırmalarında", "Nəsimi yaradıcılığı Türkiyə araşdırmalarında", "Ə.Ağaoğlunun yaradıcılığı Türkiyə elmi düşüncəsində", "Axundzadə yaradıcılığı türk ədəbiyyatşünaslığında", "B.Vahabzadə yaradıcılığı Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında", "İsmayıl Hikmet araşdırmalarında Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi və ədəbiyyat tarix bilimi məsələləri"və s. kimi məqalələri nəşr olunmuşdur. Bu məqalələrdə Azərbaycanın görkəmli şair və yazıçılarının türk ədəbi-nəzəri fikrində yeri məsələsi tədqiq olunmuşdur.

Fil.ü.f.d. Səriyyə Gündoğdunun xeyli sayda məqalə və tezisləri nəşr olunmuşdur. Tədqiqatçının "XX əsrin birinci yarısında dilin milliləşmə məsələsi ("Türk Yurdu" dərgisi əsasında)" başlıqlı məqaləsində XX əsrin birinci yarısında, xüsusilə Türkiyədə Cumhuriyyət qurulduqdan sonra türk dilinin sadələşməsi və milliləşməsi məsələlərinə toxunulmuşdur. "İctimai-ədəbi düşüncənin başlıca mətbuat orqanları" adlı məqalədə isə II Məşrutiyyət dönəmində əldə edilən istiqlalla bərabər geniş demokratik hərəkatın güclənməsiylə yeni mətbu orqanlarının yaranmasından və onların ideoloji fəaliyyətinin ədəbi əsərlərdə əks olunmasından bəhs edilir. Xüsusən də, "Tanin", "İqdam", "Sebilür Rəşad", "Türk Yurdu" və s. kimi mətbu orqanlar araşdırmanın tədqiqat obyektinə çevrilir.

Fil.ü.f.d. Rəşid Quliyevin 2017-ci ildə nəşr olunan "Əhməd Həmdi Tanpınarın bədii publisistikası", " O həm də şair idi...", "Əhməd Hamdi Tanpınarın epik nəsri" məqalələrində isə XX əsr türk ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Ə.H.Tanpınar yaradıcılığı tədqiq edilir.

Fil.ü.f..d. Barat Osmanovanın "Mühiddin və onun türk ədəbiyyatı haqqında düşüncələri", Rza Tofiq yaradıcılığına həsr olunmuş "XX əsrin filosof türk şairi" və "İsmayıl bəy Qaspıralı -böyük ictimai xadim" adlı məqalələri nəşr olunmuşdur. Tədqiqatçının "Mühiddin və onun türk ədəbiyyatı haqqında düşüncələri" adlı məqaləsi xüsusi ilə diqqəti cəlb edir.

Bunlardan başqa, Emiliya Xəlilovanın "1900-1910-cu illərdə Azərbaycan dövrü mətbuatında türk folologiyası", Xanım Abdullayevanın "Klassik türk nəsrinin spesifik xüsusiyyətləri", "N.Kamalın "Cəzmi" romanında Şərq tarixinin bədii inikası" və s. kimi məqalələri nəşr olunmuşdur.

Ötən ildə olduğu kimi Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri 2017-ci ildə də sürətlə inkişaf etmişdir. Bu səpkidə "Əlişir Nəvai və Azərbaycan ədəbiyyatı" adlı beynəlxalq elmi konfransın materialları (Elmi redaktoru: akademik İsa Həbibbəyli, məsul redaktoru və nəşrə hazırlayanı f.e.d. A.Ülvi // Bakı, "Elm və təhsil", 2017, 72 səh.), "Səməd Vurğun və türk dünyası" (AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun və Səməd Vurğun ev-muzeyinin birgə keçirdikləri "Səməd Vurğun və türk dünyası" adlı elmi-praktik konfransın materialları (Elmi redaktoru: İsa Həbibbəyli, məsul redaktoru və nəşrə hazırlayanı f.e.d. A.Ülvi) // Bakı, "Avropa" nəşriyyatı, 2017, 94 səh.)), "Prof.dr. M.Fuad Köprülü. Əlişir Nəvai (risalə)" (Tərc.edən və redaktoru: A.Ülvi, fil.e.d. (Elmi redaktoru: İsa Həbibbəyli) // Bakı, "Elm", 2017, 26 səh.) və s. kimi kitablar nəşr olunmuşdur. Bunlardan başqa, f.e.d. A.Ülvinin "Azərbaycan klassikləri Ə.Caminin "Baharıstan" təzkirəsində (Azərbaycan MEA Xəbərləri, Bakı, "Elm", №1, 2017, səh.09-14.), "Camal Kamal: Dünya 60-cılarının görkəmli özbək nümayəndəsi" (AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu "Ədəbi əlaqələr", 2017, №XI, səh.107-114), "Əbdürrəhman Cami: ədəbi irsindən iki təzkirəsi haqqında - "Nəfahət ül-üns" və "Baharıstan"" ("Elm və həyat" dərgisi, №2, 2017, səh.46-55) və s. məqalələri özbək-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinə həsr olunmuşdur. Məqalələrin böyük əksəriyyəti Əlişir Nəvai irsinə həsr olunmuşdur. "Təzkirələr işığında və ya ilk təzkirələrçilər haqqında bəzi qeydlər (Əbu Mənsur əs-Saolibi, Nizami Aruzi Səmərqəndi , Buxaralı Məhəmməd Ovfi, Şeyx Əhməd ibn Xudayət Tərazi)" adlı tədqiqatda ilk dəfə olaraq sistemli şəkildə Ə.Nəvainin "Məcalis ün nəfais" təzkirəsindən bəhs edilir. Məqalədə təzkirəçilik tarixi izlənir, ədəbi faktlar elmi ictimaiyyətimizə təqdim olunur. A.Ülvinin "Əlişir Nəvainin ədəbi şəxsiyyəti və irsi" adlı məqaləsində isə dahi mütəfəkkirin yaradıcılıq yolu tədqiq edilir. Məqalədə diqqəti cəlb edən nüanslardan biri də, Nəvainin əsərlərindən Nizami, Nəsimi və s. Azərbaycan klassikləri haqqında olan hissələrin seçilərək şərhlərlə təqdim olunmasıdır. A.Ülvinin Qaraqalpakıstanda "Tamaddun nuri" jurnalında nəşr olunan "Müstəqillik illərində Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri" adlı məqaləsində iki qardaş xalqın ədəbi əlaqələrinə yeni məfkurə işığında nəzər salınmışdır. A.Ülvi, yalnız Nəvai yaradıcılığında Azərbaycan klassiklərini tədqiq etmir, eyni zamanda bir çox klassiklərin yaradıcılığında da Nəvai izlərini axtarır. Onun "Z.M.Baburun "Baburnamə" əsərinin Bakı nüsxəsinin təsviri və əsərdə Əlişir Nəvai haqqında" adlı məqaləsi bu baxımdan diqqəti cəlb edir.

Özbək-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin inkişafında rolu olan alimlərimizdən biri də fil.e.d. Y.Qasımbəylidir. O, il ərzində müxtəlif jurnal və qəzetlərdə (Rəsul Rza və altmışıncılar // "525-ci qəzet", may, "Şairin sevgi və əbədiyyət dastanı." "Azərbaycan" jurnalı, №7-8, 2017.Vətənin tən yarısı // "Kaspi" qəzeti, 13 may, "Vətəni köksünə sıxana alqış" // "Azad Azərbaycan", 8 fevral, "Rəsul Rza və Vladimir Mayakovski", "525-ci qəzet", "Azərbaycan ruhunun və dilinin nəğməkarı" // "Bütöv Azərbaycan" qəzeti, 15-16 sentyabr və s.) elmi publisistik məqalələrlə çıxış etmişdir. Tədqiqatçı, "Camal Kamalın poeziyasında lirik lövhələr" adlı məruzəsində isə böyük özbək şairi Camal Kamal yaradıcılığına nəzər yetirərək, poeziyasının spesifik xüsusiyyətlərindən bəhs etmişdir.

Professor Nizami Tağısoyun da "Müasir dövr Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri" ("Ədalət" qəz., 24 iyun, s.12-13) mövzusunda yazdığı məqalə ədəbi əlaqələrimizin inkişafı, problemləri və bugünkü durumu baxımından maraq doğurur. Fil.ü.f.d., dos. Təranə Həşimova da, "20.yüzyılın başlarında Rusya İşğalı döneminde Türkiye edebiyatının etkisinde Azerbaycan ve Özbek edebiyatında akımlar" (VII Uluslararası Karadeniz sempozyumu, s.231-236), "XX əsrin 60-cı illərində Azərbaycan və Özbək şeirində ortaq inkişaf xüsusiyyətləri" (Şərq filologiyası məsələləri, s. 386-401), "Çağdaş Azerbaycan ve özbek şiirinde ortak gelişme enlemleri: Dil konusu (60`lı yıllar)" ("Karadeniz" dergisi, S:34, s.11-22) və s. 10-a yaxın məqalələri dərc etmişdir. T.Həşimovanın "Müstəqillik dövründə Azərbaycan və Özbək şeirində səsləşmə və paralellər" adlı məqaləsində Müstəqillik dövründə Azərbaycan və Özbək poetik əlaqələrindən, poeziyada mövzu və ideya paralellərindən bəhs olunur. Azərbaycan və Özbək şeirində eyni ictimai-siyasi vəziyyətin şərtləndirdiyi milli, ictimai-siyasi mövzulu şeirlər tədqiqata cəlb olunur. Müasir özbək şairləri Həlimə Xudaverdiyeva, Azim Süyün, Siracəddin Səyyid sənəti ilə Hüseyn Cavid, Xəlil Rza Ulutürk şeiriyyətində səsləşmələr poetik nümunələrin müqayisəsində təqdim olunur. Tədqiqatçının "Özbək şairi Tahir Qəhhar yaradıcılığının bədii xüsusiyyətləri; bədii tərcümədə millilik" məqaləsində isə müasir Özbək şairi Tahir Qəhharın yaradıcılığının bədii xüsusiyyətləri, Azərbaycan şerindən tərcümələri tədqiq olunur.

Azərbaycan-türkmən ədəbi əlaqələri istiqamətində də mühüm işlər görülmüşdür. "Görkəmli Türkmən şairi Məhtimqulu Fəraqinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında" (Bakı:Elm və Təhsil, 2017, s. 312) mövzusunda məqalələr toplusundan ibarət kitab nəşr olunmuşdur (toplayan və nəşrə hazırlayanı İsmixan Osmanlı). Töhfə Talıbovanın Azərbaycan-Türkmən ədəbi əlaqələrinə həsr edilmiş "Müstəqillik dövrü Azərbaycan-Türkmənistan ədəbi əlaqələri" adlı dissertasiyası uğurla müzakirə olunmuşdur. Bundan başqa, prof.M.Əliyev, X.Hümmətova, İ.Osmanlı, T.Talıbovanın və s. məqalələri (Görkəmli türkmən şairi Məhtimqulu Fəraqinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında. Elmi tədqiqi məqalələr. Bakı: Elm və təhsil, 2017) dərc olunmuşdur. Bu sahədə diqqəti cəlb edən məqalələrdən biri də professor Məmməd Əliyevin "Məhtumqulu şeirinin qafiyə zənginliyi" ("AMEA-nın xəbərləri", №1, s.96-107), "Molla Pənah Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri" ("Ədəbiyyat" qəzeti,18 noyabr) və s. kimi məqalələridir.

Ədəbi əlaqələrimizin inkişafına töhfə olan tədqiqatlardan biri də fil.ü.f.d.N.Əskərin "Batı Versiyonu İçerisinde Antep ve Maraş Ağzı Köroğlu Destanı" (Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu (Milli Mücadele Döneminde Gaziantep). Özetler Kitabı. - Gaziantep, 2017, s.184-186.) mövzusunda məqaləsidir. Tədqiqatda "Koroğlu" dastanının şərq və qərb versiyaları haqqında məlumat verilmiş, qərb versiyasına aid olan Anadolu variantlarından bəhs olunmuşdur. N.Əskər "Doğudan Batıya bir Avrasya destanı: Köroğlu" (Xoca Əhməd Yəsəvi Beynəlxalq Türk-Qazax Üniversiteti "Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi: Türkistan Forumu III. Küreselleşme Sürecinde Türk Dünyasının Geleceği, Fırsatlar ve Tehditler". 26-28 aprel 2017-ci il, Qazaxıstan) adlı məqaləsində isə türk dünyasının bütün yerlərində aşıq repertuarında olan "Koroğlu" dastanının yaranma, yayılma arealından, ortaq və fərqli motivlərindən bəhs etmişdir.

2017-ci ildə Azərbaycan - türk xalqları arasında ədəbi əlaqələrə aid bir sıra dissertasiya işləri yazılmışdır. Bunlardan Mehman Həsənovun "Çingiz Aytmatov və Azərbaycan ədəbiyyatı" (25 aprel 2017-ci il), İnci Qasımlının "Əlaəddin Çələbinin "Kitabi-taci-ədəb" əsərinin tekstoloji tədqiqi və müqayisəli mətni" (15.09.2017), Ofeliya Babayevanın "Müasir Türkiyə türk poeziyasında ənənə və novatorluq (Sezai Karakoç yaradıcılığı əsasında)" (4.10.2017), Gülüstan Həsənovanın "XX əsrin 40-cı illəri türk poeziyasında yeni mərhələ kimi" (29 noyabr 2017) və s. dissertasiyaların adlarını qeyd edə bilərik.

Ədəbi əlaqələrin inkişafında keçirilən beynəlxalq elmi konfransların, bağlanılan müqavilələrin mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə ki, aprel ayında İLESAM-la (Türkiyə Elm və Ədəbi Əsər Sahibləri Birliyi) - Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu arasında əməkdaşlıq müqaviləsi, may ayında isə Türkiyənin Mövlana Mübadilə Proqramının Protokolu imzalanmışdır. Bunlardan başqa, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Əlişir Nəvai adına Daşkənd Dövlət Özbək Dili və Ədəbiyyatı Universiteti və Azərbaycanın Özbəkistandakı Heydər Əliyev adına Mədəniyyət Mərkəzi arasında qarşılıqlı anlaşma haqqında üçtərəfli memorandum imzalanmışdır.

30 may 2017-ci ildə isə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun və Azərbaycan Respublikasının Özbəkistandakı Səfirliyi yanında Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin birgə təşkilatçılığı ilə Özbəkistanın xalq şairi Camal Kamalın anadan olmasının 80 illiyi münasibətilə "Camal Kamal və Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfrans keçirilmişdir. Elmi Konfransı giriş sözü ilə akademik İsa Həbibbəyli açmış, millət vəkili Qənirə Paşayeva Camal Kamal haqqında çıxış etmişdir. Konfransda "Azərbaycan - Türkmənistan - Özbəkistan ədəbi əlaqələri" şöbəsinin müdiri, f.e.d. Almaz Ülvi "Ədəbiyyatın 60-cılar nəslinin görkəmli özbək nümayəndəsi Camal Kamal", Özbəkistan - Azərbaycan Dostluq Cəmiyyətinin həmsədri, Əlişir Nəvai adına Daşkənd Özbək Dili və Ədəbiyyatı Universitetinin baş müəllimi, fil.ü.f.d., dosent Gülbahor Aşurova "Camal Kamalın həyat və yaradıcılığı haqqında", Əlişir Nəvai adına Daşkənd Özbək Dili və Ədəbiyyatı Universitetinin baş müəllimi, pedaqoji elmlər doktoru, prof. Roza Niyozmetova "Ədəbiyyat tədrisinin aktual məsələləri haqqında", f.e.d. Yaşar Qasımbəyli "Camal Kamalın poeziyasında lirik lövhələr", Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun dissertantı Sənubər Səmədova "Camal Kamal yaradıcılığında Azərbaycan izləri", Özbəkistanın xalq şairi, tədqiqatçı alim Camal Kamal "Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"si haqqında" adlı məruzələrlə çıxış etmişlər.

Bundan başqa, İnstitutda, "Əzəli dostluq riştələri:Azərbaycan-Özbəkistan mədəni-ədəbi əlaqələri" adlı nəzəri konfrans da keçirilmişdir (8 dekabr, 2017). Giriş sözü ilə konfransı akademik İsa Həbibbəyli və Özbəkistan Respublikasının Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Şerzod Fayziyev açmışdır. Özbəkistandakı Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru Samir Abbasov "Azərbaycan-Özbəkistan mədəni-ədəbi əlaqələri: həyata keçirilən layihələr, perspektivlər", filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi Binnətova "Özbəkistandakı Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin layihəsi ilə son 2 ildə Daşkənddə özbək dilində çap olunan kitablar haqqında" adlı məruzələr etmişlər.

Digər qurumlarda da beynəlxalq elmi konfranslar, dəyirmi masalar keçirilmişdir. Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti, Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti və Kastamonu Universiteti ilə birlikdə "Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinə həsr olunmuş I Beynəlxalq elmi konfrans keçirmişdir (12-14 oktyabr).

Ədəbi əlaqələrin inkişafında tərcümələrin də rolu misilsizdir. 2017-ci ildə müxtəlif türk xalqlarından tərcümələr edilmiş, antologiyalar hazırlanmışdır. Fatma Barbarosoğlunun "Külək ovu" (Minə Candan), "Son 15 dəqiqə" (Arzu Həsənli), Ç.Aytmatov "Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş" (Xeyrulla Əliyev), Ahmet Efe "Anadolu nağılları" (Nərmin Dadaşova) və s. əsərləri tərcümə edilərək Azərbaycan oxucusuna təqdim edilmişdir. "Türk ədəbiyyatı" (nəsr) antologiyası da Q.Alxanova, K.Ələkbərova və S.Nağıyev tərəfindən tərcümə edilərək nəşr edilmişdir. XIX-XXI əsr Türk ədəbiyyatının mənzərəsini ilk dəfə küll halında Azərbaycan oxucusuna təqdim edən kitabda 50-dən yuxarı tanınmış Türkiyə ədibinin əsərləri yer almışdır. Yeri gəlmişkən, tərcümə sahəsində "Qanun" nəşriyyatı və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzinin xidmətini xüsusi qeyd etməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Mərkəzin direktoru Afaq Məsud ədəbi əlaqələrin inkişafındakı uğurlu fəaliyyətinə görə TÜRKSOY-un medalına da layiq görülmüşdür (05.06.2017).

Ədəbi əlaqələrin inkişafında Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin də xidmətləri böyükdür. Birliyin "Türk Dünyası gənc yazarlarının (əsərlərindən ibarət antologiyanın nəşri və s.) Bakı Toplantısının keçirilməsi" adlı layihə çərçivəsində bir sıra türksoylu ölkə və topluluqlarla silsilə tədbirləri həyata keçirilmişdir. Bunlardan biri də "Şeir çələngi" antalogiyasının çap olunmasıdır. Gənc yazarlardan Şəfa Vəli, Nofəl Ümid, Gülnar Səma, Rübabə Sahib və Sərvər Kamranlının tərtibçisi olduğu, "Ön söz"ünü millət vəkili Cavanşir Feyziyevin yazdığı "Şeir çələngi"ndə iştirakçıların III Bakı Toplantısında öz ölkələrindəki ədəbi mühit, ədəbi gələnəklər və perspektivlərlə bağlı layihə çərçivəsində keçirilmiş toplantı və konfranslarda etdiyi məruzələrin mətni, eləcə də gənc şairlərin şeirləri yer almışdır. Antologiya Əkbər Qoşalının redaktorluğu ilə nəşr olunmuşdur. Ötən il birliyin "Yeni Qazax şeiri antologiyası" (Ə.Qoşalının baş redaktorluğu ilə) da nəşr olunmuşdur. Antologiyaya daxil olan şeirlər Qazaxıstanlı yazıçılar Dr. Gülnaz Faizulla, Gülnaz Satbay, Azərbaycanlı yazıçılar Rəsmiyyə Sabir, Təranə Turan (Rəhimli), Gülnar Səma (Qasımlı), Afaq Şıxlı, Əkbər Qoşalı, Elxan Zal Qaraxanlı, İbrahim İlyaslı, İntiqam Yaşar və Ruslan Dost Əli tərəfindən tərcümə edilmişdir.

Bunlardan başqa onu da xüsusi ilə vurğulayaq ki, "Ədəbiyyat qəzeti", "525-ci qəzet", "Azərbaycan" jurnalı və s. mətbuat orqanları, eyni zamanda internet portallarında da mütəmadi olaraq ədəbi əlaqələrimizə həsr olunmuş məqalələr nəşr olunmuşdur. Türkiyədə dərc edilən "Mövsümlər", "Təlmih" və s. aylıq sənət-ədəbiyyat jurnallarının da adlarını qeyd etməyi məqsədəuyğun hesab edirik.

Qeyd edək ki, keçən il ilə müqayisədə ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafında bir az da sürətlənmə müşahidə edilir. Xüsusən, türk, özbək, türkmən, qırğız, qazax ədəbi əlaqələrinin inkişafı olduqca yüksəkdir. Amma təəssüflər olsun ki, digər türk xalqları arasında (noğay, kumuk və s) ədəbi-mədəni əlaqələr ötən illərdə olduğu kimi 2017-ci ildə də olduqca zəifdir.

Eşqanə Babayeva

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 2 iyun.- S.20-21.