Poeziyada görünən uşaq dünyası

Biri var uşaqlar haqqında yazılan şeirlər, bir də var uşaqlar üçün yazılan şeirlər. Biz, adətən uşaq poeziyası deyəndə həmişə uşaqlar üçün yazılan şeirlərdən danışırıq. Amma bu dəfə Qəşəm Nəcəfzadənin saf, dünyaları, duyğuları, düşüncələri təmiz olan varlıqlar haqqında yazılmış bir şeiri ilə başlamaq istəyirəm:

Gəlin düşək səngərdən, çəkilək bir az geri,

Qaldıraq səngərlərə balaca uşaqları.

Neçə uşaqları var, qoy onlar da gətirsin,

Dayansınlar üz-üzə, açılsın dodaqları.

...Düşmən kəlməsi yoxdur uşaqların dilində,

Olsa-olsa, əllərin bir-birinə vurarlar.

Səngərlərin içində, səngərlərin çölündə,

Lay-lay deyib kuklalara

qəşəng evcik qurarlar.

...Biz öyrənə bilmədik dostluq dilini heç vaxt,

Gəlin gedək öyrənək körpələrin dilini...

Uşaqların ayağı torpağı bölə bilmir,

Necə ki eyni yağır yer üzünə yağışlar.

Sülh haqqında yazılmış iki gözəl misradı:

Bir göy üzündə quşlar,

Bir də yerdə uşaqlar.

Müharibəyə, terrora, silaha, "düşmən" sözünə belə yox deyən uşaqlar yer üzünü sərhədlərə bölə bilmir. Onlar ayrı-ayrı dillərdə danışsalar belə bir-birlərini çox gözəl anlayırlar, çünki onlar sevginin, paklığın dilində danışırlar bir-birləriylə.

Səməd Vurğun "Balalarımız üçün gözəl əsərlər yaradaq" adlı məqaləsində yazırdı: "... məna gözəlliyinin əsas ruhu insana və təbiətə qarşı məhəbbətdir. Uşaq özü canlı olduğundan insan və təbiət aşiqidir. Şeir və nəğmələrimiz, hər şeydən əvvəl, təbiət və insan gözəlliyini tərənnüm edərsə, uşağın onlara qarşı meyil və həvəsi çiçəklənər, o özü də insan olmağı ilə fəxr edər. Siz sual verə bilərsiniz ki, insanların hamısı gözəl və yaxşı deyil ki? Bəs pis adamlar, istismarçılar, qəsbkarlar, oğrular və cibgirlər haqqında uşaqlara məlumat verilməsinmi? Xeyr, tələsməyin! Uşaq həyatının müəyyən dövrü gələcəkdir ki, o özü həyatda gördüyü, eşitdiyi fənalıqlarla maraqlanacaqdır. O zaman biz ona bu anlaqlar haqqında izahat verərik". Böyük şair hər cəhdlə uşaq dünyasını ətraf mühitin mənfi informasiyasından, xoşagəlməz hadisələrin qara dalğasından qorumağa, onların saf təbəssümlərinə çevrələrinin zərər verməməsinə çalışırdı.

Hər il olduğu kimi balalar üçün 2017-ci ildə də xeyli şeirlər, nağıllar yazıldı, dərgilər, kitablar, toplular çap olundu. Bir sözlə, uşaqların sağlıq və səhhətinin qayğısına qalan böyüklər onların mənəvi dünyasını da bəzəməyə çalışdılar.

Firidun bəy Köçərli adına Uşaq kitabxanasında "Bərpa nəşrlər" adlı təqdirəlayiq bir layihə həyata keçirlir. Belə ki, istər klassiklərin, istərsə də sovet dövrü şair və yazıçılarının uşaq kitabları yenidən işlənməklə latın qrafikası ilə çap olunur. 2017-ci ildə Nigar Rəfibəylinin "Bir cüt xurma ağacı"(ADN, 1965), İlyas Tapdığın "Bir evim var"(Gənclik, 1971), Mikayıl Müşfiqin "Əhməd, Güllü, Sara, Bəbir" (Gənclik, 1992), Xanımana Əlibəylinin "Ağ çəmən" (ADN, 1963) və bir çox başqa kitablar müasir tərtibatda yenidən azyaşlıların ixtiyarına verilmişdir. Bu həm həmin müəlliflərin yaradıcılığına ehtiram və qədrşünas münasibət baxımından, həm də həmin irslə yeni nəslin ünsiyyətini yaratmaq, təmin etmək baxımından bəyənilən addımdır ki, bunun davamlı olmasını azrulayırıq.

***

Bu ilki dərgilərdə həm yeni imzalar, həm də Zahid Xəlil, Ələmdar Quluzadə, Rafiq Yusifoğlu, Sevinc Nuruqızı, Qəşəm Nəcəfzadə, İbrahim Yusifoğlu, Mina Rəşid kimi tanış imzalar da göründü.

Sevinc Nuruqızının ötən il əlifbanı öyrənirəm seriyasından 6 kitabı- "A", "B", "C", "Ç", "D", "E" hərflərinə dair kitabları çap olundu. Burada müəllifin yazıb oxumağı yeni öyrənən uşaqlar üçün hər hərfə aid onların təfəkkürünü, düşünmək və nitq qabiliyyətini unkişaf etdirən tapmacalar, yanıltmaclar, kiçik şeir nümunələri təqdim olunur. Uşaqlar üçün demək olar hər janrda - hekayə, nağıl, pyes, poema, operetta və liberetto mətnləri yazan müəllif uşaqlar üçün şeir nümunələri də çap etdirmişdir. Nəzmlə yazılmış "Qış nağılı" isə maraqlı süjet xəttinə malik olub, həm də ibrətamiz səciyyə daşıyır.

Rafiq Yusifoğlu hər il olduğu kimi bu ildə yorulmadan çalışmış, balacalar üçün iki şeir kitabı nəşr etdirmişdir. "Yağış, çiçəklər və mən" kitabına iki dildə - azərbaycan və ingilis dilində şeirlərini toplamışdır. İkinci, "Bulud fayton" adlanan kitabda isə şairin müxtəlif illərdə yazdığı şeirləri verilmişdir. Kitab vətən, yurd- yuva, valideyin sevgisini, müxtəlif təbiət lövhələrini əks etdirən şeirlərdən ibarətdir. "Xoşbəxtdi, bəxtəvərdi, dünya deyil özündə, o ayrı bir aləmdi uşaqların gözündə" adlı bölmədə isə daha maraqlı şeirlər təqdim olunur.

Rafiq Yusifoğlunun şeirlərində balaca qəhrəmanların hazırcavablığından, çoxbilənliyindən, bəzən isə bilməməzliyindən doğan yumorlu məqamlar var ki, bu mətnlərə bir qədər də rəng qatmış olur:

İlk dəfə dərsə getsəm də,

Bacarıram oxumağı,

Bu "A", bu "B", bu da "V" di,

Burda çətin nə var axı?

Bu nə hərfidir? - oğlandan,

Gah da ki, qızdan soruşur.

Bizim müəllim heç nə bilmir,

Hər şeyi bizdən soruşur.

Yaxud ata ilə mübahisə edən uşaq - bir göz yaxşı görür, ya iki? - deyə soruşur. Atası - təbii ki, iki göz yaxşı görür - deyir. Atayla razılaşmayan balaca -

Ovçu nişan alanda bəs

Niyə yumur bir gözünü?

- deyə onu çətin sual qarşısında qoyur. Rafiq müəllimin şeirlərində böyüklər tez-tez belə stiuasiyaya düşür. Uşaqların sualları qarşısında bəzən aciz qalır, bəzən isə gülməli duruma düşürlər.

Kiçik poetik qəhrəman atasından ağacların yarpağının niyə saraldığını soruşur. Ata cavabında - payız olduğuna görə - deyə cavab verir və maraqlı sualla üz-üzə qalır.

- Ata, niyə saralıb,

Ağacların yarpağı?

- Nə var bunu bilməyə

Oğlum, payızdı axı?

Geyib sarı donunu,

Yenə düzlər, yamaclar.

- Payızın gəldiyini,

Hardan bilir ağaclar?

Müəllifin şeirlərində təbiət maraqlı ifadə və ibarələrlə vəsf olunur. Günəş "tanrı yandıran ocaq", "sarı çiçək", "Dənizdən çıxır, ancaq üstündən su süzülmür", "Günəş ana işıqdı, planetlər pərvanə" kimi təsvir olunur. Fəsillər isə şairin şeirlərində

Yazın gözü dumanlıdı,

Yayın gözündən od çıxır

Payızın gözü nəmlidir,

Qışın gözləri ağarıb

- kimi fərlqi biçimdə təsvir olunur.

Rafiq Yusifoğlu okeanın o tayında yaşayan nəvələri ilə hər axşam görüntülü danışır. Bu danışıqlardan bəhs edən şeirlər həm maraqlı baba-nəvə dialoqlarını əks etdirir, həm də vətəndən kənarda yaşayan uşaqların doğma yurdun ab-havasından uzaqlaşmamaq üçün bu ünsiyyətin vacibliyini göstərmək baxımından diqqəti çəkir. Uşaqlar ingiliscə danışsalar da azərbyacanca gülürlər - deyən baba nəvələrinin uzaq ellərdə yaşasalar da milli dəyərlərə, əxlaqi - mənəvi keyfiyyətlərə sadiq qaldıqlarını göstərmək istəmişdir.

Qəşəm Nəcəfzadənin "Üç alma" nəşriyyatında nəfis tərtibatda çapdan çıxan "Çiçəkli xalça" şeirlər kitabına müəllifin kiçik yaşlılar üçün yazdığı bədii nümunələri toplanmışdır. Qeyd edək ki, bu kitab Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Qızıl kəlmə mükafatına layiq görülmüşdür. Bir haşiyə çıxım ki, ümumiyyətlə, bu il də ötən illərdə olduğu kimi yazılan və nəşr olunan şeir nümunələrinin əksəriyyəti daha çox kiçik oxucular üçün - (3-10 yaş arası uşaqlar üçün) yazılmışdır. 10-15-yaş arasında olanlar üçün yazılan şeirlərə rast gəlinmir.

"Qaranquş" jurnalı "Azərbaycanım", "Biləndər uşaqlar", "Tariximizə səyahət", "Sən olsaydın nə edərdin?" - kimi maraqlı rubrikalarla yanaşı il boyu hər nömrədə uşaqlara şeirlər də təqdim etmiş, Əlamdar Quluzadənin, Nuranə Nurun, Qəşəm Nəcəfzadənin, Mina Rəşidin şeirləri jurnalın səhifələrində yer almışdır. Mina Rəşidin "Təzə il arzuları" şeiri jurnaldakı maraqlı nümunələrdəndir. Yeni ili, bəzəkli şam ağacını, Qar qızı həsrətlə gözləyən uşaqlar Şaxta babadan öz arzularını istəməyə hazırlaşırlar. Kimi itən əlcəyini, kimi oyuncaq, kimi səyahət Amma Şaxta babadan daha dəyərli hədiyyə istəməyə hazırlaşanlar da var. Sülh istəyənlər.

Təzə ildə təptəzə

Arzular doğulacaq.

Təzə ildə uşaqlar

Daha xoşbəxt olacaq.

Çünki Şaxta babadan

Sülh istəyəcəm mən də.

Uşaqlar ağlamasın

Dünyanın heç yerində.

Jurnalda yer alan bədii nümunələrin birində bahar fəslini təbiətin şah əsəri, may ayını min bir rəng nümayiş etdirən möcüzəli sərgi hesab edən Əlamdar Quluzadə isə sevdiyi ayın sinəsinə çəkilmiş dağı - Şuşanın işğal tarixini silməyi arzulayır.

Murad Kənanoğlunun "Nağılın içində yata bilmirəm" adlı kitabı da 2017-ci ildə çap olunub. Buraya kiçik müəllifin maraqlı deyimləri və az sayda şeirləri toplanıb. "Nənəmin danışdığı nağılın içində yata bilmirəm" - deyən kiçik şairin bu ovqatı oxucunu düşünməyə vadar edir. Niyə bu kiçik lirik mən "nağılın içində yata bilmir?" oxucunun bu suala öz cavabları var...

Həmin kitabda şair-publisist Güləmail Muradın şeirləri də verilmişdir.

Tankların lüləsindən,

Qoy yellənçək asaq biz.

Göy üzü təmiz olsun,

Nəğmələnsin qəlbimiz.

Silahları əridin,

Düzəldin oyuncaqlar.

Bu dünyada nə qədər,

Oyuncaqsız uşaq var

- deyən Güləmail xanımın arzusu əslində bütün anaların arzusudur və müharibəsiz, itkisiz dünya istəyi 2017-ci ildə çap olunan uşaq poeziyasının əsas mövzusu olmuşdur.

İbrahim Yusifoğlunun 2017-ci ildə çapdan çıxmış "Göy yerə zəng eyləyir" kitabında müəllifin balacalara məhəbbətlə təqdim etdiyi şeirlər də maraqlı bədii nümunələrdir. Müəllif öz şeirləri ilə dünyanı, təbiəti, həyatı balacalara sevə-sevə öyrədir. İbrahim müəllim bütün vətən balalarının timsalında nəvələrinin əlindən tutub onları mərdlik, qəhrəmanlıq, bütövlük simvolu olan Əlincə qalasından başlamış elləri, obaları gəzdirir, vətənin hər qarışındakı gözəlliyi onlara təqdim edir, tanıdır. Sanki bütün var olan, bəzən qan, can bahasına qorunan bu gözəllikləri, maddi və mənəvi sərvətləri balaca nəsillərə ərməğan və əmanət edir. Təbii ki, sevimli babalarından ərməğan olaraq aldıqları bu sərvətlər balacalar üçün misilsiz dəyər anlamı daşıyacaq. Onlar bu misilsiz dəyərləri yad nəfəslərdən, mənfur niyyətlərdən qorumağa çalışacaqlar. Qoynunda neçə-neçə əfsanələr gizləyən "Arpaçay", haqqında dastanlar qoşulan Xan Araz, Gəmiqaya, Çilənçay, Bülöv gölü, doğma Axura kəndinin "Dana qalası", "Noxudlu düzü", "İydəli dərəsi" adlanan məskənlər şairin yaradıcılığında təkcə poetik vəsfini tapan coğrafi məkan olmaqla qalmır, onların genetik yaddaşdakı funksional obrazları da açıqlanır.

Müəllifin yaradıcılığına xas olan səmimilik görünür, həm də onun məllimlik peşəsindən, pedoqoji təcrübəsindən qaynaqlanır. Balacaların dilini bilən, onlarla öz dilində danışan şair çox sadə, həyati lövhələrlə onlarda yüksək mənəvi keyfiyyətlər aşılayır. Baba-nənə, nənə-nəvə, baba-nəvə münasibətlərini əks etdirən bədii nümunələr milli ailə modelini, ailədaxili münasibətləri sərgiləmək baxımından da əhəmiyyətli səciyyə daşıyırlar. Maraqlı sual-cavab üzərində qurulan şeirlər dünyanı, ətraf aləmi öyrənmək istəyən balacaya onu əhatə edən çevrəsini tanıtmağa kömək edir. İbrahim Yusifoğlunun şeirlərindəki səmimiyyət özünü Aymir, İlkanə, Aysun, Aydan, İslam, Araz kimi bir-birinə bənzəməyən qəhrəmanların təqdimində də göstərir. Həyatda bir-birinə bənzəməyən, biri bir qədər küsəyən, bir qədər qoçaq, biri bir qədər "gopçu", "çoxbilən", biri bir qədər tənbəl olan bu poetik qəhrəmanlar şeirdə də öz təbii görüntülərindədirlər. Bu kiçik poetik qəhrəmanların bəzən sadəlövhlüyündən, bəzən də hazırcavablıqlarından şairin şeiri maraqlı poetik tapıntılar qazanır:

Babacan, ay babacan,

Nənəmi də tez çağır.

Göydə olan ulduzlar,

Qar olub yerə yağır.

***

Gör nə vaxtdır yağış yağır,

Daha yağır ağır-ağır,

Ata, yağış yorulubdur,

Qoy dincəlsin, evə çağır.

***

Güllərə bax, güllərə,

Gülər baxır güllərə,

Deyir, güllər gecədən

Yamanca qorxubdular,

Doyunca ağlayıblar,

Baxın, göz yaşlarını,

Ləçəklər saxlayıblar.

Yazıq çaydan dözməyib,

Hönkür-hönkür ağladı.

***

İradım var söyüdə,

Baxmır sözə, öyüdə,

Saçlarını daramır,

Özünə iv aramır.

Şair azyaşlılara təkcə vətəni sevməyi, onu qorumağı öyrətmir, həm də yay tətilini baba-nənəsinin yanında keçirməyə gələn nəvələrə kənd həyatını, zəhmət sevərliyi aşılayır, təbiəti, onun sirlərini öyrədir. Milli mətbəximizin ləziz təamlarından (qovut, əriştə, küftə), neçə-neçə gül-çiçəkdən,dərdlər dərmanı olan otlardan, milli oyunlardan bəhs edən şeirlər bəzilərinin hətta unudulmaqda olan adlarını balacalara öyrədir.

Yəqin oxuculara kitabın adı ilə eyni olan "Göy yerə zəng eyləyir" şeiri də maraqlıdır. Göyün yerə zəngi necə ola bilər? Bu da İbrahim müəllimin kiçik poetik qəhrəmanlarından birinin - Aycanın fantaziyasıdır. Yağışlı gündür, ildırım çaxır, şimşək hay-küy salır, hər uşaq bu təbiət hadisəsi haqqında bir cür fikir söyləyir. Ən maraqlı şərh isə Aycana məxsusdur: Göy yerə zəng eyləyir.

Kitabda maraqlı olan şeirlərdən biri "Qorxu" adlanır. Övladlar atalarını həmişə hamıdan güclü, əzəmətli, qorxmaz bilirlər. Amma əslində ataların içində məhəbbətdən, məsuliyyətdən doğan bir qorxu, bir təlaş da var. Müəllifin qızlarına müraciətlə yazdığı "Qorxu" şeirində dünyanın sabahından nigaran olan, həyəcan keçirən şairin valideyn narahatlığı, kövrəkliyi, atalıq məsuliyyəti hiss olunur. Bunu övladlarına hiss etdirmədən gizlicə içində yaşadan atanın etirafı:

Qorxuram, yer üzündə yaşayan

xoxanlar, xortdanlar,

ilanlar, əqrəblər, bövlər,

alt dodağı yer süpürən,

üst dodağı göy süpürən divlər,

Barmaqlarını düyməyə uzada;

Yağışlar buludsuz yağa,

Dənizlər tufansız coşa,

Çaylar yağışsız daşa,

Ömürlük yara vurula anamız torpağa!

Bu təşviş, valideyn nigaranlığı dünya durduqca olacaq. Amma arzu edək ki, övladlardan gizli içimizdə yaşanan bu qorxu məmləkətimizdən də, dünyamızdan da uzaq olsun. Dünyanı körpə gülüşü, üşaq təbəssümü bəzəsin. Balacalar baba, nənə qayğıkeşliyi və nəvazişi ilə əhatələnsin.

Aygün Bağırlı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 2 iyun.- S.24-25.