Zamanın poetik "stop kadr" anı

I məqalə

Füzulinin "Heyrət, ey büt..." beyti bədii mətnin semantic təhlili prizmasından

Amerika filosofu Uill Dürant qədim yunan mütəfəkkiri Platonun həyatı haqqında belə bir qeyd yazır: səyahəti çox sevən Platon varlıq haqqında Misir kahinlərindən eşitdiklərindən heyrətə gəlir... və anlayır ki, heç nə heyrət qədər öyrədə bilməz.

Varlıqda cilvələnən harmoniyaya - gözəlliyə heyrətdən və varlığın bütün səviyyələri üzrə həmin nizamın pozulma aktı olan disharmoniyaya - şərə, naqisliyə, cəhalətə, zora, yalana... qarşı etirazdan yaranan, hər iki halda varlığın mübhəm sirlərinə nüfuz etməklə heyrət doğuran, heyrət doğura-doğura da öyrədən heyrətamiz sənət fenomenlərindən biri də poeziyadır. Şərq poeziyasında sözün qüdrətinə mistik inam sadəcə olaraq dilin ifadə imkanlarının intəhasızlığını dərkdən qaynaqlanmırdı. Şərqdə söz özünün bütün dini, mistik, fəlsəfi və poetik interpretasiyalarında Tanrının və onun yaratdığı varlığın ekvivalenti kimi təqdim edilirdi. Bu yanaşmanın əsasında dinin kreotsionist konsepsiyası (varlığın sözdən yaranması) dayanırdısa da, şairlərin təqdimatında bu konsepsiya sözün özünün sakral dəyərlər səviyyəsinə qaldırılmasına qədər gedib çıxırdı.

Ekzistensionalizmin görkəmli nümayəndəsi Haydegger yazırdı ki, insan həmişə nə isə bütövlük axtarır. Bu mənada insanın bütövlük axtarışlarının təzahürləri olan dünyanın bütün mistik təlimlərindəki "varlığın mənəvi vəhdəti" ideyası da, dahi rus mütəfəkkiri Vernadskinin sırf rasional prinsiplərlə modelləşdirdiyi "biosferin ümumiliyi" anlayışı da mistikadan və elmdən əvvəl elə poeziyada kəşf olunmuşdur. Ən qəribəsi də odur ki, Şərq ədəbiyyatında əbədi mənəvi vəhdət axtarışında olan poeziyanın özü də bütün tarixi inkişaf prosesi ərzində mədəni ənənələrin tipoloji müxtəlifliyindən qaynaqlanan fərqli ədəbi-estetik və fəlsəfi təmayüllərin vahid məcrada vəhdətinə doğru can atmış, ümumbəşəri sosial tərəqqinin mühüm bir mərhələsi kimi Müsəlman Renessansı deyilən hadisə də bu təmayüllərin ən kamil vəhdətə nail olduğu dövrlərdə yaranmışdır. Bu kontekstdə Füzuli rezonansı həm ayrılıqda ümumtürk, həm də bütövlükdə ümummüsəlman mədəniyyətinin ən kamil evolyusiya aktıdır. Biz Füzulini evolyusiya aktı hesab edərkən onun nə oğuz-türk etnik-mədəni çevrəsində məlum mədəni missiyasını, nə də ayrılıqda Azərbaycan bədii fikrinin inkişafında oynadığı misilsiz rolu deyil, poeziyasının məhz vəhdəti təmsil etməsini nəzərdə tuturuq. Bu vəhdət oğuz-türk kulturoloji çevrəsi üçün Füzuliyə qədər involyusiya mərhələsini yaşayan və fərqli ideya-estetik təmayüllərlə seçilən poetik fikrin Füzuli yaradıcılığı timsalında birləşməsindən tutmuş, bədii mətnin strukturunda poetik, mistik və fəlsəfi struktur səviyyələrin sintezinə qədər, demək olar ki, hər şeydə özünü göstərir. Burada hər şey sanki güclü bir universallaşdırıcı energetik sahənin məntiqinə tabedir.

Əsl poetik mətnin yaranmasını şərtləndirən an insanla varlıq arasında şüur-gerçəklik-emosiya münasibətinin elə bir xüsusi səviyyəsidir ki, bu anı Tanrıya münasibətdə "mənəvi universalizm", varlığa münasibətdə "kosmizm", bəşərə münasibətdə isə "qlobalizm" ifadələri ilə xarakterizə etmək mümkündür. Məhz həmin Əlahəzrət Anda dil hansısa bir "cılız bədənli" şairin timsalında özünün ilk baxışdan sezilməyən heyrətamiz imkanları ilə varlığın sirli çöhrəsində indiyədək heç kəsin görə bilmədiyi bir məqamı əks etdirən güzgüyə (Yaşar Qarayev), daha dəqiq ifadə etsək, elə həmin varlığın özünə çevrilir. Əsl poeziyanın heyrətləndirərək öyrətmək qüdrəti də anı sonsuz zaman axınından ayıraraq sənətdə əbədiləşdirə bilməsindədir.

Yalnız Azərbaycan bədii düşüncəsində deyil, bütövlükdə ümumtürk, hətta ümumşərq ədəbiyyatında anı zamandan alıb sənətdə əbədiləşdirməyi bacaran nümunələrdən biri Məhəmməd Füzulinin onun bütün poeziyasının ideya-estetik leytmotivini və mistik-fəlsəfi mündəricəsini özündə əks etdirən, bu baxımdan da şairin "Eşqnamə"sinin epiqrafı seçilməyə layiq "Heyrət, ey büt..." beytidir:

Heyrət, ey büt, surətin gördükdə

lal eylər məni,

Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni.

Qərb nəzəri-estetik görüşlərində poeziyanın həm də ruhun zamanla üzbəüz döyüşündən, əlbəyaxa qarşılaşmasından ayrılan enerji olması barədə ekzistensional baxış mövcuddur. Bu baxış bucağından salınan işıqda "Heyrət, ey büt..." nidası Ruhun sözçüsü poeziyanın zamanla əbədi mübarizəsində qalibiyyət aktı da hesab etmək mümkündür. Çünki bu beyt varlığın harmoniyası qarşısında heyrətdən donan şairin həm də əbədi hərəkətdə olan zamandan bir anı ayıraraq poeziyada əbədiləşdirməsi aktıdır. Burada heyrətdən donan həm lirik qəhrəman, həm şair, həm oxucu, həm də zamandı. Əslində bu sıralanmada hər kəs sonuncu qarşısında - poetik tilsimlə dondurulmuş zaman qarşısında heyrətdədir.

"Heyrət, ey büt..." Füzulinin şah beytlərindəndir. Füzulinin şah beytləri onun əsərlərindən, xüsusən də qəzəllərindən seçilmiş xüsusi semantikaya malik mətn bütövlərini ifadə edir. Əslində istənilən şairin, yazıçının, filosofun əsərlərindən xüsusi semantik tutuma malik parçaların, mətn qəlpələrinin fərqləndirilməsi mümkündür. Elə buna görədir ki, ədəbi, fəlsəfi fikrin tarixinə münasibətdə belə bir ənənə formalaşmışdır. Lakin bizə elə gəlir ki, Füzulidə şah beytlər seçimi ənənədən daha çox, metamətnin öz struktur özəlliyi ilə şərtlənir. Belə ki, Füzuli yaradıcılığını Orta əsrlər ümummüsəlman tipologiyalı oğuz-türk mədəniyyətinin mətn bütövü hesab etsək, o, öz daxilində birləşdirdiyi elementlərin avtonom statusu ilə xüsusi fərqlənən bir mədəni bütövlükdür. Şərq poeziyasının digər nümayəndələrindən fərqli olaraq Füzulidə beytlər janr bütövünün ümumi kontekstindən sanki daha asanlıqla ayrılıb müstəqil bədii bütöv statusunda çıxış edə bilir. Ən əsası isə belə bir parçalanma mətnin semantik və poetik sistem bütövlüyünə heç bir xələl gətirmir. Füzulidə beyt daxili emosiyanın poetik ifadəsi kimi də, poesemantik struktur bütövü kimi də başlanan və bitən mətndir. Burada metasistemin bütövlüyünü təşkil edən alt sistemlər öz daxili strukturu etibarilə sistemin öz strukturunun kiçik modelləridir.

Öz mifoloji araşdırmaları ilə XX əsr dünya mədəniyyətşünaslığına, xüsusən mifologiya sahəsindəki araşdırmalara ciddi təsir etmiş Josep Kempelin miflərlə bağlı son illər Azərbaycan folklorşünaslığında da intensiv müraciət olunan bir fikri vardır. Müəllif mifləri kosmosun sonsuz enerjisini insanın mədəni yaradıcılığına axıdan gizli mənbələr adlandırır. Alim irəli sürdüyü bu postulatı konkret nümunə ilə belə izah edir: "Pəri haqqında kiçik bir nağılda rast gəldiyimiz dərin yaradıcı mərkəzlərə toxunma və onları oyandırma gücü okeanın sirrinin bir damcı suda, yaxud da həyatın bütün sirrinin bir birə yumurtasında qorunub saxlanılması qədər böyük bir möcüzədir.

Mifoloji mətnlər üzərində alimin müşahidə etdiyi bu xüsusiyyət ümumən mətnə, o cümlədən bədii mətnə də şamil edilə bilər. Bu baxımdan Füzulinin qəzəllərində poetik strukturlar miqyasın kiçildilməsi ilə öz struktur bütövlüyünü və müəyyənlik keyfiyyətini qorumaq şərtilə daim təkrarlanırlar. Onun əsərlərindən ayrılmış ən kiçik bir element, birə yumurtası həyatın ən mühüm keyfiyyəti olan "canlılıq" haqqında informasiyanı özündə ifadə etdiyi kimi, ümumən metamətnin strukturu haqqında aydın təsəvvür yaratmaq gücündədir.

"İkicə misra daxilində cəmi on-on beş sözün semantik kombinasiyasından yaranan beytin Füzulini bütöv halda əhatə və ifadə etmək qüdrətini nə ilə izah etmək olar?" - sualına professional elmi cavab vermək üçün müasir elmi humanitar düşüncəmizdə geniş yayılmış Füzulinin böyüklüyünə, orijinallığına, qeyri-adiliyinə, təkrarsızlığına, bənzərsizliyinə emosional vurğunluğun orbitindən qurtulub onun yaradıcılığına məhz mətn kimi yanaşmaq və bu mətni ixtisaslı elmi təhlilin predmetinə çevirmək lazımdır.

Vaxtilə böyük rus alimi Mixayıl Mixayloviç Baxtin yazırdı ki, mətn istənilən humanitar elm sahəsinin ilkin veriləni və çıxış nöqtəsidir. Müasir dünya, xüsusən də rus elmi humanitaryasında bədii yaradıcılıq nümunələrinin mətn təhlili ənənələri xeyli müddətdir ki, ən modern və perspektivli metodoloji yanaşma kimi elmi düçüncədə öz dominant mövqeyini qoruyub saxlamaqdadır. Mixayıl Mixayloviç Baxtin, Rolan Bart, Dimitriy Serqeyeviç Lixaçov, Vladimir Nikolayeviç Toporov, Yuriy Mixayloviç Lotman, Qeorqiy Stepanoviç Knabe, Anotoliy Solomonoviç Karmin kimi alimlərin əsərlərində mətn anlayışı müxtəlif filoloji, ədəbi, linqivistik, kulturoloji interpretasiyada geniş şərh olunmuşdur.

Hesab edirik ki, təqdim etdiyi mətnin iç strukturunun semantik polifonizmi ilə əlahiddə dərəcədə orijinallıq kəsb edən Füzuli yaradıcılığının da mövcud nəzəri təcrübədən istifadə etməklə mətn təhlili prizmasından araşdırılması elmi baxımdan daha effektivdir. Məqsəd konkret olaraq "Heyrət, ey büt..." beytinin təhlili timsalında buna cəhd etməkdir.

Beytini mətn təhlili prinsipi ilə araşdırılması üçün ilk növbədə mətnin semantik səviyyələrinin müəyyənləşdirilməsi lazımdır. Müşahidəmizə görə, beytdə zahirən vahid və bütöv, daxili qəlpələrə parçalanması qeyri-mümkün kimi görünən mətnin iç semantik strukturu əslində varlığın poetik duyumunun, fəlsəfi dərkini və mistik qavramının vəhdətindən təşkil olunmuşdur. Bu, mətndə poetik, metafizik və mistik səviyyələrdən ibarət semantik iyerarxiyanı təşkil edir. Eyni zamanda hər bir iyerarxik səviyyənin özü ümummüsəlman mədəniyyətində uzun əsrlər ərzində formalaşmış hazır dünya modellərinin (varlığı poetik, fəlsəfi və mistik dərk təcrübələrinin) yaddaş kodları olmaqla mürəkkəb semantik struktura da malikdirlər. Bütün bu mürəkkəbliyə o mürəkkəblik də əlavə olunur ki, mətndə hər bir səviyyənin semantik strukturu yalnız üçlü mürəkkəblik meydana gətirməklə kifayətlənmir. Əksinə, burada hər bir səviyyənin semantik strukturu digər iki səviyyənin strukturu ilə mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələr şəbəkəsi təşkil edərək əlavə mənalar törədir. Beytdə sanki güclü bir məna mənbəyindən şaquli və üfiqi istiqamətlər üzrə semantik şüalanma, sonsuz sayda semantk strukturların cilvələnməsi prosesi baş verir...

Bəlkə də buna görədir ki, Füzulidən ayrılıqda şair kimi bəhs edən filoloq da, mütəfəkkir kimi bəhs edən filosof da, Tanrı, peyğəmbər və imam aşiqi kimi bəhs edən teoloq da... həm eyni dərəcədə haqlıdır, həm də eyni dərəcədə metodoloji yanlışlığa yol verir. Ayrılıqda götürüldüyü halda onların heç birinin baxış bucağından salınan işıqda Füzuli bütün parametrləri ilə bütöv görünə bilmir. Mətnin mikroskopik müşahidəsi onu daxil olduğu mədəni konteksti ilə bütöv halda təsəvvür etməyə, teleskopik müşahidəsi isə bütöv halda görünən mətnin iç strukturuna nüfuz etməyə imkan vermir.

Beləliklə, hesab edirik ki, beyti bütün parametrlər üzrə təhlil etmək üçün ona üç semantik struktur səviyyə üzrə yanaşmaq lazımdır:

1. Beytin poesemantik struktur səviyyəsi;

2. Beytin metafizik struktur səviyyəsi;

4. Beytin mistik semantik struktur səviyyəsi.

Sərxan XAVƏRİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 9 iyun.- S.3.