Nazim HİKMƏT

 

İnsan mənzərələri

 

Pirayə xanıma

 

Sən indiyə kimi heç şeir yazdınmı? Yox, yalnız yazılanları vəcdlə oxudun.

 

Əvvəli ötən sayımızda

 

Saat dörd qırx beş.

Sandıqlı civarı.

Kəndlər,

            kəndlər,

                        kəndlər...

Qara,

            burmabığlı süvari

çinarın altında,

            bədöy atının

                        yanında dayanıb.

Çuxurova ayqırı

            quyruğu ilə

                        qaranlığı döyəcləyir,

diz qapaqlarında qan,

            qantarğasında köpük...

İkinci

            süvari alayından

                        ikinci bölüyün

əsgərləri

və

            atları havanı iyləyir.

Qılınclar qınlarındadı.

Arxada -

            bir kənddə

                        xoruz banladı.

Və

            qara,

                       burmabığlı süvari

əllərinin içi ilə

            üzünü örtdü.

Qarşı

            dağların ardında

gavurların

            əlində qalan

                        bir kənd,

o kənddə də

            bir zamanlar bir xoruz var idi -

şanapipik,

            süd kimi bəmbəyaz

                        bir Dənizli xoruzu -

hər halda,

            gavurlar onu

                        çoxdan kəsib,

şorba eləmişlər...

 

Saat beşə

            on dəqiqə qalıb.

Qırx dəqiqədən sonra

            dan yeri ağaracaq -

"Qorxma,

            sönməz

                        bu şəfəqlərdə üzən

                                   al bayraq!"

Tınaz təpənin qarşısındakı

            Kömürtəpənin cənubunda

on beşinci

            piyada qoşunundan

iki ixtiyar zabitdən biri -

            Nurəddin Eşfak

Mauzerinin

            əhliyyətini oynada-oynada

                        dedi:

- Bizim

            bu istiqlal marşımızın

                        axsayan bir tərəfi var,

bilmirəm,

            necə izah edim?

Mehmet Akif

            dediyi sözə inanan adamdı.

Amma

            mən,

                       yenə də,

                                  onun inandıqlarının

hamısına inanmıram.

Şəhid olmaq vəcddimi,

            sanmıram.

Məsələn, baxın:

"Gələcəkdir

            sənə vəd etdiyi

                        günlər Haqqın."

Xeyr.

Gələcək günlərə aid

            göydən ayət enmədi

                        bizə.

Bunu

            bir özümüz

                        vəd etdik

                                   özümüzə.

Bir

            türkü istəyirəm

                        zəfərdən sonraya

                                   dair...

Kim bilir,

            bəlkə sabah...

İkinci zabit dedi:

- Mehmet Akif

            haqlıdı, qardaşım,

şeytana

            lənət de,

                        küfr danışma...

 

Saat beşə beş dəqiqə var.

Dağlar

            yavaş-yavaş aydınlanır.

Orda-burda

            ocaq yanır.

Gün ağarhaağardı

və

            ətri gəlir

yuxudan oyanmaqda olan

            Anadolu torpağının...

 

Yüzbaşı soruşdu:

- Saat necədi?

- Beş.

- Demək,

            yarım saat sonra...

98956 tüfəng

və

            sürücü Əhmədin maşınından

yeddi yarımlıq

            sinayperlərə,

on beşlik toplara qədər

vətən uğrunda,

yəni,

            torpaq və hürriyyət

                        uğrunda

ölə bilmək qabiliyyətlərilə

Birinci

və

            İkinci ordu

                       hücuma hazırdır.

Alacaqaranlıqda,

            bir çinarın dibində,

bədöy atının

            yanında dayanan

qara,

            burmabığlı süvari

ayağında qısaboy çəkmə

            sıçradı atının belinə...

 

Nurəddin Eşfak

            baxdı saatına:

Beş otuz...

Və

            topçu atəşilə başladı

                        böyük taarruz...

 Sonra,

sonra düşmənin

            istehkamları çökdü,

onlar

            Qarahisarın cənubda

                        əlli,

şərqdə 20-30 kilometrlikdə

            idilər.

Sonra,

sonra

            düşmən ordusunu

                        mühasirəyə alıb

                                   tərki-silah etdik

30 avqusta qədər.

 

 Sonra,

            30 avqustda

                        düşmən qüvvələri

                                   təslim oldu.

Və

            31 avqust 1922-ci ildə

                        əsgərlərimiz İzmirə doğru

irəliləyərkən,

bir çovutma güllə ilə

            vuruldu Dəli Ərzurumlu,

yıxıldı

və

            kürək sümükləri arasında

                        duydu torpağı,

baxdı yuxarı,

baxdı önə,

gözləri heyrətlə parladı,

baxdı

            arkadaşlarının

üstündən keçən

            atlarının arxasınca...

 

Sustu qarson Mustafa.

Soruşdu

            Baş aşçı Mahmud Aşər:

- Bitdimi?

- Bitdi.

- Doğrudan bitdi?

- Doğrudan bitdi.

Daha nə gözləyirdin ki,

            yazsın?

- Bilmirəm.

Doğrusu,

            bilmirəm, yavrum.

Hə də,

            daha nə yazacaqdı ki?

Gavuru məğlub etdik,

            girdik İzmirə.

Sonra,

sonra Cümhuriyyəti qurduq.

Amma...

 

Maşinist dedi:

- Dilinin altında

            bir şey var,

                        Mahmud Aşər,

                                   çəkinmə söylə.

- Kimdən çəkinəcəyəm?

Yəni,

            dastan bitməsinə bitdi,

                      sonu çox kədərli oldu, çox...

Niyə öldü

            Dəli Ərzurumlu,

qəfildən gələn

            bir çovutma

                        güllə ilə -

belə fərəh içində,

            belə igid-igid

                        şahlanarkən?

Bu hal

            cidarlanmış

                        iki sağlam

                                   ayaq kimi

                                         gəlir insana...

Maşinist

            qəribə tərzdə

                        gülümsündü,

səsini çıxarmadı

            qarson Mustafa.

Biləcik vağzalına girdi qatar.

Və

            lüks vaqonda,

                        üst qatda

xoruldayırdı Hikmət Alpərsoy.

Bu

            şaqraq qəhqəhəli adamdan

əsər-əlamət

            qalmamışdı

                        yuxuda.

Yuxu qocaltmışdı onu.

Yuxu

            bir qara çarşaf kimi

                        örtərkən gözlərinin

                                   rəngini,

soluxdurmuşdu üzünü.

Və

            indi

                        ipək pijamasının içində

altmış yaşında

            bir sərxoşdu

                       bu xoruldayan.

Və

            eyni vaqonda

                        alt qatda

                                   Burhan

kürəyində pambıq jaketi -

            heç vaxt vaz keçmədi ondan -

oturmuşdu

            yatağının qırağında.

"Sivaslı

            Əhməd paşanın

                        tarix"ini oxuyurdu.

Beynində

            bir layihə:

                        "Vaqon zavodunu

                                   böyütmək!"

Qatar

            Biləcikdə dayananda

                        baxdı pəncərədən Burhan -

yerdə

            dəmiryol polisi ilə

                        nəsə danışırdı maşinist.

Bu

            anda

                        altmış kilometr

                                 Biləcikdən güneydə

çoxdan keçmişdi İnönünü

            və Əskişəhərə yaxınlaşırdı

Heydərpaşa vağzalından

            saat 15:45-də çıxan qatar.

 

510 nömrəli qatarda

            ümumi vaqon.

Dəhliz.

Dəhlizə çıxdı

            dustaq Süleyman,

Qartallı  Kazımla qarşılaşdı.

İkisindən başqa

            bir kəs yox idi

                        dəhlizdə.

 

Pıçıldadı

            Qartallı Kazım:

- Mərhaba, Süleyman.

- Mərhaba, kəndlim.

- Vaqnun

            qapısına gəl, Süleyman,

                        rahatca danışaq.

- Bura daha yaxşıdı,

bir-birini tanımayan,

            pəncərədən yan-yana baxan

                        iki yolçu kimi...

Elə də elədilər.

Süleyman soruşdu:

- Sən

            belə hara gedirsən,

                        kəndlim?

- Ankaraya.

            Sonra Xəlilin getdiyi yerə.

O -

            yerin həbsxanasına,

                        mən - otelinə.

- Eləmi dedilər?

- Heç kim

            bir söz demədi,

                        yəni,

                             mən belə zənn etdim...

Nə olar,

nə olmaz -

həbsxananın divarını

            bir də bayırdan ölçərik.

Necə fikirdi?

Ok

Ok

- Gözəldi.

- Bizim şairdən

            nə xəbər var, Süleyman?

- Onu

            bizdən

                        beş ay əvvəl ayırdılar.

- Bilirəm.

D....yə apardılar.

Yəni,

            məktubu gəlirmi?

- Gəlir.

Kəndlim,

            onu da mı

                        yola saldın?

- Əlbəttə,

            getdiyi yerə qədər.

Bərbad

            bir yerdi

                        D...nin həbsxanası.

Divarları

            dəhşətli dərəcədə yüksək.

Amma

            bu dünyada

                        açılmayan

                                   divar varmı?

Süleyman güldü:

- Yaxşı,

            sən belə təkbaşına,

sirr deyilsə, soruşum:

öncə hansını qaçıracaqsan?

- Cəlalı!.. Cəlalı!..

- Demək, onu daha çox sevirsən.

- Sevgi məsələsi deyil,

                                                      adam şairdi.

Qartallı Kazım

            cavab vermədən öncə

                                                           düşündü:

- Doğrudur,

            o da ilk qurtarılanlardan

olacaq,

amma

            əvvəlcə Cəlal.

Dedim də,

            şeir yazır.

Şeir yazır,

            boru düzəltmir.

Sən

            indiyə kimi

                        heç şeir yazdınmı?

Yox,

            yalnız yazılanları

                        vəcdlə oxudun.

Mən

            gördüm bu işin

                        necə başa gəldiyini,

bağbanlıqdan betər bir şey,

Turfan dağında

            göyərti yetişdirməkdən

                        belə zor...

Şeir yazar

            heç diqqət etdinmi

                        Cəlala?

Hər dəfəsində

            sanki on beş yaşında qız kimi

qıvrıla-qıvrıla,

            sümükləri gizildəyə-gizildəyə

uşaq gətirir dünyaya...

Süleyman hirsləndi bir az:

- Belə getsə,

            Cəlalı bütə çevirəcəksən,

                        kəndlim.

Zatən,

            bizdə xalqın

                        inanılmaz bir

                                   heyranlığı var

                                               şairə,

Namik Kamaldan bəri.

Fəqət

            sənin bu məhəbbətində

                        bir şey sezdim:

adını,

            dastana salmasını

            istəyirsən,

amma salmadı.

- Salmasın,

demək,

məndən daha yaxşısını,

            daha dürüstünü bulmuşdur.

Yoxsa,

            dastanı bitirib?

- Bitirib.

- Gözəl alınıbmı?

- Əlbəttə,

            içəridə - bizdə

                        üç surəti var,

birini sənə verərəm.

Yalnız

            sən hələ

                        əl çəkməmisən

kəndli kimi,

            anarxist kimi düşünməkdən.

- Necə?

- Məsləhətləşmədən,

            özbaşına işlər görməyə

                        qalxırsan.

Əgər,

            tutduğun iş

                        lazım olarsa,

sən,

mən yox,

            bu işə məsul olanlar

                        qərar verərlər -

məsələn,

            deyərlər həbsxanadan

                        birinci kim çıxacaq -

Cəlalmı,

Xəlilmi?..

Kefsizlədi Qartallı Kazım:

- Yaxşı,

            anladım,

                        Xəlillə ora qədər

                            getməyim də xatadımı?

Əskişəhərdə

            qatardan enib,

                        geri dönməyim də

                                   xatadımı?

- Yox,

            kəndlim,

                        hətta mənim həbsxanamı,

Fuadın həbsxanasını da bir yoxla...

Bəxtiyar-bəxtiyar güldü

            çocuq üzlü Qartallı Kazım,

bağırdı adəta:

- Ey, bulqur aşı Süleyman,

Ey, bulqur aşı Süleyman!

Süleymanın qaşları dartıldı:

- Bağırma, kəndlim.

Sonra səssizcə güldü.

 

Bütün arkadaşlar

bilirdi

            bulqur aşı hekayəsini -

səkkiz il öncəki

            bir əhvalatdı:

Süleymana tapşırılmışdı

            işi danışıb anlaşmaq

                        Qartallı Kazımla.

Buludsuz bir yaz günüydü.

Yorulmuşdu

və

            dəhşətli açmışdı Süleyman.

Qartallı Kazımın bağçasında,

            günəşin altında

yaxşı göy-göyərti,

bir də

            çoxlu yaşıl lobya vardı

və

            torpağın üstündə,

                       arxların qırağında

qıpqırmızı pomidorlar.

Kazım çardağın

            altına keçdi.

Uzaqda -

            qarğıdalıların arasında

bəyaz örpəkli

            bir qadın əyilib qalxırdı.

Masmavi

            bir tüstü qalxırdı

                        Çardağın arxasından.

Havada

            bol zeytunyağlı,

                        sirkəli yaşıl

                                  lobya salatı

və

            qızardılmış ət qoxusu vardı.

Qartallı Kazım gəldi

və

            çardağın altında

                        bir saata qədər danışdılar:

Süleyman

            yaşlı və hiyləgər,

Qartallı Kazım

            zarafatcıl və cəsur,

Bol zeytunyağlı,

            sirkəli yaşıl

                        lobya salatı

və

            qızardlımış ət qoxusu

Süleymanın aclığını

            daha da gücləndirdi.

Nəhayət,

            mavigözlü,

                        yalınayaq bir

                                  qız çocuğu

bir qazança gətirdi,

            iki taxta qaşıq

və

            iki baş quru soğan:

- Buyurun, - dedi,

açdı

            Qartallı Kazım

                        qazançanın qapağını -

elə yavan

            bir bulğur aşı idi ki,

                        üzünü turşutdu Süleyman

və

            darıxırmış kimi pıçıldadı:

- Təşəkkür edirəm,

            Qartallı Kazım əfəndi,

                        toxam.

Güldü

            sarı qurd gözləri

                        Qartallı Kazımın,

hər halda,

            bir çox dəfə

                        bu cür gülmüşdür

 

                    Molla Nəsrəddinin də gözləri.

Qartallı Kazım

            aş qazanını

                        geri qaytardı.

Qızardılmış ət,

            lobya salatı,

bir də

            səməni halvası gətirdilər

və

            iki şüşə qırx doqquzluq.

Süleyman

            əlini süfrəyə

                        uzadarkən,

Qartallı Kazım astadan dedi:

- Bizim kəndlilərin çoxu

            yavan bulğur yeyər,

biləsiniz,

siz də

            kasıb kəndlilər üçün

                       əlləşib-vuruşduğumuzdan.....

Süleyman

            Qartallı Kazımın

                        sözünü kəsdi:

- Haqlısan,

            Qartallı Kazım əfəndi, - dedi -

amma

            mən də haqlıyam,

qızardılmış ət

            yavan bulğurdan

                        yaxşıdır.

Fəqət,

            istəsən,

                        indi bulqur

                                   aşını da gətir,

səməni halvasının

            altından yeyək...

Və

o gündən Süleyman

            bulqur aşı Süleyman

                        oldu

arkadaşlarının dilində...

                        

Ardı var...

 

Hazırladı:

Dilsuz

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 23 iyun.- S.16-17.