El M.Koronon

Zərdüşt irsi və muğam

Təkcə muğamda qulaqla bir nəsnənəni, - Odu (!) görmək mümkündür. "Bayatı-Şiraz"da onun necə bərabər qaydada yavaş-yavaş alovlanıb sürməsini, Heyratıda və Səmaye-şəmsdə necə sönüb öləziməsini və qəfildən alışb artmasını görmək olar. Mirzə Hüseyn segahının sonunda isə bu od tam sönməkdən qabaq püskürüb şaqraq çəkir. Motsarta görə, hətta ən qorxunc notlar da, örnəyin, "Don Covanni" operasında olduğu kimi, adamın qulağını cırmamalıdır, ruha ləzzət verməlidir. Muğamda bu şərt tam yerinə yetirilir.

Muğamla Bethovenin 14-cü simli kvarteti (opus №131) arasında ortaq nə var? Ən öncə onu qabardım ki, ikisində də elə unikal musiqi səs ardıcıllığı var ki, ikisini də dünya mədəniyyətinin incisinə çevirir. Bəs sonra ortaq nə var? Bəlkə 7 sayı? Bethovenin kvarteti 7 kəsimə bölünür. Muğamda da o qədər tonallıq və ya ladlar var. İlgincdir ki, 7 sayı Zərdüştlüyün mistik dəyərlərindəndir. Ancaq mən belə paralellərə speklyativ düşüncənin "kabbalsitik oyunu" kimi baxıram, onun üçün də davam etməyəcəm!

Mənim üçün daha önəmlidir başqa qavrayış və başqa paralellər. 14-cü kvartet də, muğam da dünya musiqi tarixinin iki ana yolunda ayrıca durub par-par parlayan bir cüt incilərdir. Bu yollara Motsartın, Şubertin, Baxın, Şopenin, Çaykovskinin, elə Bethovenin özünün və bir çox başqa böyük bəstəçilərin yüzlərlə parlaq inciləri səpələnib, ancaq o ikisi bunların hamısından ayrı duraraq onların üstündən yüksəlirlər.

Mən nə Bethoveni, nə Motsartı bir-birindən yuxarı qoymuram. Hərçənd, axırıncını bəşəriyyəti mutlu etmiş, bizim hər birimizin ruhumuzu zənginləşdirmiş çox azsaylı adamlar arasında misilsiz sayıram. Bethoven, sadəcə, bir əsərində, - adını çəkdiyim kvartetdə təkcə özünü yox, Motsartı da üstələmişdi. Ona görə üstələmişdi ki, 14-cü kvartet təkcə musiqi deyil, musiqidən, hətta yaşamdan da böyük olan nəsnədir. Bax, eləcə də muğam yalnız musiqi deyil, nəsə musiqidən, yaşamdan üstün bir nəsnədir. Fərq isə ondadır ki, muğamda hansısa bəstəçi yox, bütün bəşəri musiqi özü-özünü üstələmişdir.

14-cü kvartetdə Bethovenin ölümü necə qarşılamağı duydurub anlatdığını mən "Nimrod" romanımda açıqlamışam, ona görə də indi muğamdan danışacam.

Nədir onun unikallığı? Cavabı ondan başlayım ki, muğam heç bir musiqi əsərinin, hətta 14-cü kvartetin də etmədiyi bir şeyi edir - o dinləyicilərdən və tamaşaçılardan, sadəcə, qulaqla dinləmək, gözlə görməyi istəmir. O qulaqla görməyi, gözlə eşitməyi tələb edir. Yeri gəldi, onu da deyim. Əslində, biz həmişə indiki çağın yox, keçmişin olaylarını və səslərini görüb eşidirik. Bizə indi ən yaxından yalnız toxunuşda verilib, ayağımızın altındakı torpağa toxunuşumuz kimi. Üz-üzə durub danışdığım adam mənimlə bir çağın içində bulunsa, da hər dəfə ondan mənə çatan sözlər bir an öncə deyilənlərdir, yəni keçmişdən gəlir. Bu dediklərim görüntülər üçün də düzdür. Ona görə də bütün musiqilər, audio olaylar kimi muğam da, nə qədər paradoksal səslənsə də, indidən yan keçərək keçmişdən gələcəyə üz tutur. Ancaq daha paradoksal olanı budur ki, muğam 14-cü kvarteti çıxsan, bütün musiqilərdən fərqli olaraq dinləyicilərə üz tutmur - səbəb odur ki, muğam dinləyicilər üçün yapılmayıb. Tutuşdurun: Alim Qasımov bir müsahibəsində söyləmişdi ki, muğamı oxuyanda dinləyiciləri düşünmür, qoy, onlar inciməsinlər, çünki özü üçün oxuyur. Ona görə də mən söyləyirəm, muğamın çağ vektorunda kimə üz tutduğunu bilməyimiz üçün biz qulağımızla görüb gözümüzlə eşitməyi bacarmalıyıq. Modal planda çox dolaşıq meta-etnik olay olan muğam yüzillər boyu Odlar yurdu adlanan və uyqarlığın yarandığı yerlərdən biri olan torpaqlarda yaşamış türlü inanclardan olan adamların diləklərini, ağrılarını, duyğularını özünə toplamışdır. Qara Qarayev azəri muğamının simfonik təbiətindən danışmışdı. Başqaları onun boya və cizgilərdə azanla qarşılıqlı təsirindən, öləri dünyadan vidalaşmaq üçün Tanrı ilə transendentdə qovuşmaq üçün ucalmaq istəyində təsəvvüflə yaxınlığından danışırlar. Üçüncülər "muğ"un "maq"la bağlılığını gümanlayaraq onun kökünü əski maqların inanışlarını görürdülər.

Muğam o dərəcədə zəngindir ki, bu deyilənlərin hamısını özündə saxlaya bilər. Bilər və həm də gərəkərsə itkisiz "muğ"la bağlı gördüyümüz spekulyativ düşüncələri bir qırağa da ata bilər. Muğamda rəqsin, döyüş marşının və ağıların ritmini, həyatdan şikəyətin, gülüşün, şənliyin və bir çox başqa halların səsini eşitmək olar. Təkcə muğamda qulaqla bir nəsnənəni, - Odu (!) görmək mümkündür. "Bayatı-Şiraz"da onun necə bərabər qaydada yavaş-yavaş alovlanıb sürməsini, Heyratıda və Səmaye-şəmsdə necə sönüb öləziməsini və qəfildən alışıb artmasını görmək olar. Mirzə Hüseyn segahının sonunda isə bu od tam sönməkdən qabaq püskürüb şaqraq çəkir. Motsarta görə, hətta ən qorxunc notlar da, örnəyin, "Don Covanni" operasında olduğu kimi, adamın qulağını cırmamalıdır, ruha ləzzət verməlidir. Muğamda bu şərt tam yerinə yetirilir.

Bəs gözlə nəyi eşitmək olar? Yenə odu eşitmək olar. Bunu Alim Qasımovun oxusunda aydın görmək olar - onun əlləri alov dilləri kimi hərəkət edir, bədəni od kimi alışıb-yanır.

Muğamdakı bu oddan itələnərək əski köklərə getsən, gəlib çıxarsan Zərdüşt irsindəki Oda. Buradaca da deyim ki, Zərdüşt Oda tapınmırdı. Nəinki Oda, heç kimə və heç nəyə tapınmırdı. Öz qatlarında o, Yaradanı öyürdü və Oda, sadəcə, Yaradanın maddi dünyada ən yetkin bilintisi kimi baxırdı. Bu öykünü dərindən düşünsən, görərsən ki, Zərdüşt kimi dərin düşüncəli bir adam heç cürə Odun səslərdə bilinməsindən yan keçə bilməzdi. O yəqin bilirdi ki, insan ev tikir, yollar çəkir və başqa nə edirsə, edir özü üçün. Yaradıcıya təşəkkür üçünsə yalnız onun şəninə öygü mahnısı söyləyə bilər ki, bəlkə eşitdi. Ancaq necə söyləməli ki, birincisi, Onun şəninə uyğun olsun, ikincisi, Ona çatsın? Cavab birdir: bu mahnı odlu, alovlu olmalıdır. Güman ki Zərdüşt Yaradıcıya alqışını elə belə də oxuyurdu və güman ki, muğam da Zərdüştdən bunu götürmüşdür. Ona görə də xanəndələrin səsi bəmdən başlayaraq zildə şaşırdıcı yüksəklərə ucalır.

İndi Zərdüştdən muğama qayıdıb gümanlaya bilirik kimə ünvanlanır ondakı səslər. Muğamda xanəndənin səsi ilə sanki bütün bəşəriyyət öz Yaradıcısı üçün oxuyur. Ümid edirəm ki, Alim Qasımov da mənimlə razılaşar ki, yalnız özü üçün oxumur. Muğam insanların Yaradıcıya təşəkkürün bildirən umsuxsuz ərməğanıdır. Muğamla bəşəriyyət Ona öz təşəkkürünü söyləyir, öz alqışını bildirir!

London, 12 mart 2018

Ruscadan çevirəni: Niyazi Mehdi

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 23 iyun.- S.4.