Zamanın poetik "stop kadr" anı

Klassik aşiqanə qəzəllərin poetikasına görə, ali mənəvi-əxlaqi dəyər səviyyəsinə qaldırılan eşq əzabının miqyasını heç nə yox, yalnız və yalnız məşuqun misilsiz gözəlliyi, yaxud da gözəlin misilsizliyi şərtlənir. Bu barədə klassik baxışlar çoxdur. Məsələn, XVIII əsrin türk şairi Şeyx Qalib tərəfindən qələmə alınan "Hüsnü eşq" əsərində gözəllik və eşq arasında münasibətlərə dair fəlsəfi-estetik baxışlar geniş şərh edilmişdir. Füzulidə isə "eşq" və "hüsn" arasındakı nisbət arifmetik səviyyədə düsturlaşdırılmışdır...

II məqalə

Füzulinin "Heyrət, ey büt..." beyti bədii mətnin semantik

təhlili prizmasından

1. Beytin poesemantik

struktur səviyyəsi

Hesab edirik ki, beytin poesemantik struktur səviyyədə təhlili baxımından ilk növbədə Füzuli poeziyası üçün olduqca xarakterik olan teatral-situasiya anlayışı üzərində qısaca olaraq dayanmaq lazımdır.

Məlum olduğu kimi, Füzuliyə qədər Şərq poeziyası istər poetik, istərsə də tematik baxımdan sırf kanonik sənət hadisəsi kimi formalaşmışdır. Bu semantik kanonikliyin nəticəsidir ki, uzun əsrlər boyu Şərqdə üç dildə qələmə alınan aşiqanə qəzəlin vur-tut ikicə semantik mərkəzi mövcud olmuşdur:

1. Aşiqin hicran əzablarının təsviri;

2. Məşuqun gözəlliyinin tərənnümü.

Füzuliyə qədər əksər Şərq şairlərinin əsərlərində fərdi müəllif üslubunda ifadə olunan orijinallıq yeni semantik mərkəzlərin kəmiyyət artımı hesabına deyil, yalnız və yalnız mövcud semantik mərkəzlər daxilində poetik keyfiyyətin artırılması (semantik mərkəzlərin saxlanılması şərtilə məcaz sərhədlərinin genişləndirilməsi) hesabına özünü reallaşdırırdı. Ümumiyyətlə, kanoniklik əsas keyfiyyəti olan, istər poetexnoloji, istərsə də semantik baxımından kleşeləşmiş qəzəldə azacıq belə olsun sərbəstlik etmək ümumiyyətlə mümkün deyildir. Təbii ki, Füzuli də, özünün dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, bu kanonlara tabe idi. Bəs Füzuli bu dilemmanı necə həll edir?

Bizim qənaətimizə görə, Füzulidə bu problem məhz poetik situativlik hesabına həll edilir. Füzuliyə qədərki Şərq poeziyasında obrazlılılıq situativlilikdən məhrum idi. Olsa da epizodik xarakter daşıyırdı. Poetik-emosional ovqat bilavasitə ənənəvi obrazlaşdırma vasitəsilə həyata keçirilirdi. Füzuli isə ilk dəfə olaraq semantik mərkəzlərin saxlanılması şərtilə beytlər daxilində mürəkkəb situativ sillogizmlər qurmağa başlayır. Bunun nəticəsidir ki, Füzulinin bütün poeziyası sanki müxtəlif həyati situasiyaların fotolarından ibarətdir. Füzuli həyati situasiyaların elə məqamlarını poetik fotolarda dondurub bizə təqdim edir ki, o foto bir tərəfdən gerçəkliyin dəmir məntiqinə əsaslanır, digər tərəfdən ya miqyasın böyüdülməsi, ya da tərs məntiq hesabına həmin həyati məntiqin özü əleyhinə çevrilir. Müqayisə üçün deyi ki, belə bir estetikanın tamam tərsi sürrealizmdir. Burada bütün estetik məntiq gerçəkliyin mənqitinin dağıdılması hesabına özünü gerçəkləşdirir. Füzulidə isə əksinə, ilk baxışdan heç bir halda gerçəkliyin məntiqi əleyhinə çıxılmır. Füzuli poetikası ilə bağlı mərhum Sabir Əliyevin məlum qənaəti var: Füzulinin ən miqyaslı mübaligələri belə real məntiqi əsaslara söykənir. Lakin bu ilk baxışdan belədir və müəyyən mənada gerçəkliyə ironiya səciyyəsi daşıyır. Poetik sözün məna çalarlarından maksimim istifadə etməyin ustası olan Füzuli qəzəllərdə elə teatral-situasiyalar yaradır ki, onlar sadəcə olaraq heyrət doğurur. Əslində, "Füzuli rezonansı" adlandırılan hadisə elə bu situativliyin əks-sədası idi. Bu poeziyada gerçəkliyin obrazlaşdırmasının "füzuliyanəliyi" bu anlayışın işığında daha aydın görünür. Ona görə də "situasiya" anlayışını Füzuli bədii mətninin tədqiqində mərkəzi kateqorial anlayış olaraq götürülməsini təklif edirik. Biz bir az irəlidə situasiya anlayışından fəlsəfi mənada hadisələr çoxluğunun başvermə təkaktlılığı kimi geniş bəhs edəcəyik. Hələlik isə ona yalnız poetik planda yanaşırıq.

Beləliklə, beytin hamıya məlum olan müasir Azərbaycan ədəbi dilindəki anlamı:

Ey gözəl, səni (sənin simanı) gördükdə

heyrət məni lal edər,

Mənim bu əhvalımı görən

məni şəkil zənn edər.

Göründüyü kimi, beytdə situasiya olduqca sadə fabulaya əsaslanır: aşiq (küçədə) təsadüfən öz sevgilisi ilə rastlaşır (Hicran estetikasına əsaslanan Füzuli poetik konteksti üçün bu rastlaşma yalnız təsadüfən mümkündür). Aşiq bu rastlaşmada sevgilisinin surətini görmək fürsəti əldə edir. Xatırladaq ki, adi halda aşiq gözəlin surətini yalnız xəyalında canlandıra bilər. Bu baxımdan aşiq üçün belə bir üzbəüz seyr fövqəladə dərəcədə səadət məqamıdır. Bir az da irəli gedib deyə bilərik ki, Füzuli poetik konteksti üçün bu seyr elə tam olaraq vüsalın özü deməkdir. Aşiq və məşuq arasındakı münasibətdə bundan o yana başqa yaxınlığı heç təsəvvür etmək belə mümkün deyil. Beləliklə, görüş, yəni "vüsal" baş verir və elə o andaca aşiq bu gözlənilməz seyrdən heyrətə düşür, heyrət emosiyasının təsirindən küçənin ortasındaca donub qalır. Beytdəki "lal eylər" ifadəsinin yalnız nitqin tutulmasını deyil, bütövlükdə hərəkətsizliyi, şəkil kimi, heykəl kimi donuqluğu ifadə etdiyini mətndəki situasiyanın ümumi süjet kompozisiyası diqtə edir. Beləliklə, aşiq heyrət içində donub qalır, gözəl isə təbii ki, keçib gedir. Küçədən keçən digər şəxslər bu hərəkətsiz müqəvvanı seyr edərək onun insan deyil, şəkil, yaxud heykəl olduğunu zənn edirlər.

Beytin poetik fabulasının üzərində qurulduğu situativ kompozisiyanın mərkəzində aşiq obrazı dayanmış olsa da (küçənin ortasındaa heykəl kimi donub qalan odur), burada poesemantik planda ideallaşdırılan, tərənnüm olunan aşiq yox, məşuqdur. Başqa sözlə ifadə etsək, heyrətin heykəlləşdirdiyi aşiqin "surəti-halı" (emosional vəziyyəti) səbəb deyil, nəticədir. Bu vəziyyət ilk növbədə məşuqun misilsiz gözəlliyinin təsdiqidir . Ümumən Füzuli poetikası üçün universal olan bu fakt elə bir səviyyədə kanonlaşmışdır ki, burada eşq hüsn haqqında, hüsn də eşq haqqında informativ işarə statusundadır.

Füzulidə isə "eşq" və "hüsn" arasındakı nisbət arifmetik səviyyədə düsturlaşdırılmışdır:

Hüsnün olduqca füzun eşq əhli

artıq zar olur,

Hüsn nə miqdar olursa,

eşq ol miqdar olur.

"Heyrət ey büt..." beytində də poesemantik estetika müəyyən mənada bu düstura tabedir. Belə ki, burada psixoloji vəziyyət olaraq heyrət vasitəsilə ifadə olunan eşq "o, misilsiz dərəcədə gözəldir!" predikatının həm informativ işarəsidir, həm də aksiomudur. İnformativ işarəsidir ona görə ki, görünən əlamət konkret olaraq görünməyən əlamət haqqında (beytdə məşuqun heç bir zahiri əlamətindən söhbət getmir) informasiya verir. Aksiomudur ona görə ki, heç bir zahiri əlaməti təsvir edilməsə belə, heyrət situasiyasını yaradan görünməz səbəb "surətin gördükdə" ifadəsilə işarələnən "hüsn"dür, gözəllikdir.

Təbii ki, beytin poesemantik səviyyəsi üçün ilk növbədə onu da müəyyənləşdirmək lazımdır ki, "Heyrət ey büt..." beytinin yaranmasını şərtləndirən "emosional enerji" hansı tipoloji xarakterə malikdir. Mövcud baxışlar iki fərqli yanaşma təqdim edir:

1. Bu, mistik yaşantının simvollarla poetik ifadəsidir;

2. Bu, emosional yaşantının təsəvvüfi konseptual baxış hesabına (nəzərə alınması zəruridir ki, burada beytin poetik terminoloji aparatı təsəvvüfi leksikaya əsaslanır ("büt", "heyrət", "surət", "lal" ) əyaniləşməsidir;

Nə qədər paradoskal olsa da, ayrılıqda onların heç biri deyil, bütövlükdə isə onların hər ikisidir. Bəlkə də, "eşq" yeganə anlayışdır ki, ən nəzəri təsəvvüfi risalələrdə belə o, analitik nəzəri düşüncənin predmetinə çevrilərək bu düşüncədən düşən idraki işıqda sonadək təhlil olunmur, daxili atomar hissəciklərə parçalanmır və bundan da irəli gələrək təsnif olunmur. Nə qədər taftoloji səslənsə də, o, ya olur, ya da olmur. Əksinə idrakın ən gur işığı belə eşqdən düşən nurun şöləsi qarşısında görünməz olur. Bütün varlığı bütövləşdirməyə, vücud adlandırılan kəstəti (çoxluğu) vəhdət adlanan məqamda vahidləşdirməyə qadir yeganə qüdrət hesab olunan eşq necə ola bilər ki, mətn səviyyəsində "ilahi"yə və "dünyəvi"yə parçalana bilsin? O başqa məsələdir ki, bəzən daxili fizioloji fırtınalar, instinktin istəkləri, bir sözlə, eyş eşqin imitasiyası kimi təqdim edilir. Bu mənada götürülən "eyş"lə həqiqi eşq arasında nəinki fərq var, hətta onlar arasında Cin Səddi də çəkmək mümkündür. Belə bir radikal təsnifatı da hamıdan daha dəqiq Füzuli özü aparmışdır:

Canı kim cananı ücün sevsə,

cananın sevər,

Canı üçün kim ki, cananın sevər,

canın sevər.

Təbii ki, "Heyrət ey büt..." beytində poesemantik struktur səviyyəsi üçün söhbət teatral-situativlik hesabına yaradılan məşuqun gözəlliyindən və onun aşiqdə doğurduğu təbii emosional təəssüratdan gedir. Lakin bu səviyyənin özü belə "cananı can üçün" deyil, "canı canan üçün" sevməyin faktıdır.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, beytin əsas semantik ağırlıq mərkəzlərinini təşkil edən "büt", "hal", "surət" anlayışları təsəvvüfi mənaya malik anlayışlardır. Həm Füzuliyə qədər, həm də ondan bir neçə əsr sonra bu anlayışlar təsəvvüfi poeziyada aktiv işlənmə tezliyinə malikdirlər. Ona görə də əsas anlayışların poetik ənənədəki təsəvvüfi semantikası dərhal poesemantik səviyyənin statusluluğunu şübhə altına alır. Lakin beytin yaranmasını şərtləndirən emosiyanın psixofizioloji arxetiplə bağlılığı deməyə əsas verir ki (bu, ümumən Füzuli metamətninin semantik kontekstindən aydın görünür), beytdəki emosionallıqla intellektuallıq arasındakı münasibətlər ənənəvi poeziyada olduğu kimi deyil. Burada semantik strukturlar bir-birinə ziddiyyət təşkil etmədiyi kimi, bir-biri ilə tabelilik münasibətində də deyillər. Obrazlılıq səviyyəsində bu prosesin aşağıdakı kimi getdiyini hesab edirik. Vaxtilə erkən orta əsrlərdə ərəb poeziyasında mistik yaşantının ifadə edilməsi üçün ilkin mütəsəvviflər İslamaqədərki ərəb ədəbiyyatının dominant obrazları olan "aşiq", "məşuq", "şərab" və s. kimi anlayışlara əlavə təsəvvüfi semantika yükləyərək onları simvollaşdırılmışdırlar. Min ilə yaxın müddət ərzində İslam mədəniyyəti daxilində bu təsəvvüfi semantikalı simvollar sistemi elə bir kütləvi ümumilik kəsb edir ki, onun İslamaqədərki məzmunu ümumiyyətlə arxaikləşərək unudulur. Füzuli poeziyasında eyni proses sanki əksinə gedir. Xüsusi təsəvvüfi semantikaya malik anlayışlar indi bu dahi söz ustadının timsalında yenidən poetik kontekstə gətirilərək poetik təfəkkürün məntiqinə tabe etdirilir. Həm də yalnız təsəvvüfi poetik simvollar deyil, ümumiyyətlə orta əsrlərə məxsus təsəvvüfə aid elmi nəzəri terminologiya, bütöv təsəvvüfi elmi kateqorial aparat Füzuli poeziyasında dünyanın poetik duyumunun təsiri altındadır. Beytdəki "büt", "surət", "hal" kimi təsəvvüfi anlayışlar ikili semantikaya malikdirlər. Onlar mətnin poesemantik struktur səviyyəsində poeziyanın məntiqinə tabedirlər və özlərinin yalnız poetik-simvolik yox, elmi-traktat səciyyəli məzmun qatılığı ilə də aşiqin öz sevgilisinin gözəlliyi qarşısında keçirdiyi təbii hislərin tərənnümünə xidmət etməsinə qətiyyən mane olmurlar. Beytin digər səviyyələr üzrə təhlili isə gözlərimiz qarşısında tamamilə başqa mənzərə üzə çıxarır.

Sərxan XAVƏRİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 23 iyun.- S.19.