"Yatağına sığmayan çay"ın poeziyası

Avdı Qoşqar ədəbiyyata keçən əsrin 80-ci illərində ilk şeirlər kitabı "Dünyaya yağaram qarla, yağışla" gəldi. Və bu kitabda toplanan şeirlər şairin 70-ci illərinin ortalarından başlayan ardıcıl, enerjili yaradıcılığını kifayət qədər təfərrüatlı bir şəkildə əks etdirməklə yanaşı, göstərirdi ki, onun poetik təfəkküründə təbiətlə cəmiyyətin bədii-fəlsəfi vəhdətdə dərkinə maraq olduqca güclüdür... Şair sonralar qələmə aldığı şeirlərində də həmin ideya-eıtetik istiqaməti davam etdirib daha da dərinləşdirdi. Və təbiətdə cəmiyyəti, cəmiyyətdə isə təbiəti ideya-estetik anlamının zahirən sadəlövh, daxilən isə xeyli dərəcədə elə intellektual "təcrübə"lərini təqdim etdi ki, yeni yaradıcılıq təzahürlərinə qarşı bəzən inkarçı- nihilist, çox hallarda isə laqeyd münasibət göstərən XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi-ictimai mühiti Avdı Qoşqarın poeziyasındakı özünəməxsusluğu etiraf eləməyə bilmədi... Yaradıcılığının (və xüsusilə istedadının) məhsuldarlığı müqabilində şeir kitabları az-az, beş-altı ildən bir nəşr olunsa da, elə bilirəm ki, onun ədəbi aləmdəki şair nüfuzu indiyə qədər haçansa nəinki şübhə doğurub, əksinə, illər keçdikcə daha da artıb, yüksəlib; təbiətdə cəmiyyəti, cəmiyyətdə isə təbiəti daha dərinlərdə axtarmaq (və görmək) intuisiya - inersiyası təkmilləşib, bir az çoxmənalı, bir az dərdli, bir az da emosional olub:

Bu çay bu yatağa sığmaz,

sığmaz, canım gözüm, sığmaz.

Axar sular dar məcrada

axmaz, şirin sözüm, axmaz.

Yatağı yandırar azı,

canı "usandırar" azı,

daşı dayandırar azı -

axmaz, qaragözlüm, axmaz...

Avdı Qoşqarın "Bu çay bu yatağa sığmaz" kitabı, əsasən, son illərdə qələmə aldığı şeirləri, bədii-publisistik məqalələri əhatə edir ki, həmin yazıların hər birində, köhnə təbirlə desək, müasirimizin nəbzi döyünür. Bəzən aramla, yavaş-yavaş, yəni həyatın normal tempinə uyğun olaraq; bəzən də həyəcanla, sürətlə, şiddətlə... Və dərhal hiss edilir ki, şair ürəyi bu narahat, insan taleyi üçün risklərlə dolu dünyamızın ritmini, intonasiyasını öz üzərinə götürməkdən çəkinmir... Harda bir ağac kəsilirsə, harda bir yaşıl yaşamaq eşqi baltalanırsa, Avdı bunu ümumən insanlığa qarşı cinayət, Allahsızlıq hesab edir. Yalnız təbiətin deyil, həm də cəmiyyətin (mənəviyyatın) ekologiyasına qəsd sayır:

Allahsız uşağı Allahsız!

Bu ağaca necə qıyır əliniz?

Necə kəsirsiniz şah damarını,

Necə kəsirsiniz göy vüqarını?

Necə kəsirsiniz, - güclə dayanır,

güclə dayanmaqdı dünyadan payı.

Yer altda kökləri, təşnədir - yanır,

Yer üstə dəhnədən kəsilib çayı...

Göyündə şimşəklər baş-başa gəlir,

Tövşüyür, təntiyir yerin nəfəsi.

Necə qıyırsınız -

daş daşı yeyir,

Necə qıyırsınız -

batır su səsi...

Şairin bu cür şeirləri bir daha göstərir ki, poeziya, ədəbiyyat həm də bizə bəxş olunmuş Həyat üçün məsuliyyətdir. Və bu məsuliyyəin dili çox zaman Allahsızlığa qarşı üsyan, qiyam və hayqırtıdır.

Avdı Qoşqar deyəndə ki:

...Daşa - babam deyir, ağaca - obam,

Ağacsız yaşayam, daşsız yaşayam,

Ovuda bilmirəm bircə ürəyi...

- buna şübhə eləməyə adamın ürəyi gəlmir... Ona görə yox ki, Avdı bütün linqvopoetik təbiəti ilə səmimidir, həm də (və daha çox!) ona görə ki, Avdının şair sözünün arxasında hər cür bəzək-düzəkdən kənar canlı həyat dayanır; o həyat ki, həm normal, həm də fövqəladə ritmləri ilə bizim ürəyimizdə döyünür... İstər fərdi-şəxsi, istərsə də ictimai təlatümləri, ləngəri ilə...

Doğrudur, Avdı Qoşqarın şeirlərində "xalq", "millət" sözlərinə, demək olar ki, təsadüf olunmur, ancaq onun poetik dilində "insan" elə "xalq", "millət" deməkdir. Və insanın dərdi tam miqyası ilə xalqın, millətin dərdidir...

Və bu da bir həqiqətdir ki, Avdı şeirlərində "xalq", "millət", "vətən" sözlərini bundan sonra da işlətdi-işlətmədi, fərqi yoxdur, onun poeziyasının bütün ruhunda, canında; poetik dilinin, üslubunun ədasında Vətən var, millət var, xalq var...

Avdı çox işlənmiş, istismar olunmuş, dönə-dönə yağmalanmış sözdən qaçır; yeni, təzə-tər, qatı açılmamış sözlər, ifadələr tapıb (və ya yaradıb!) işlətməklə sözünün qarasınca gedənləri beş-on addımdan sonra başına nə gələcəyini bilmədiyi çəhlimlərlə aparır. Və əsas da odur ki, eniş-yoxuşdan, daş-qayadan, kol-kosdan çəkinmədən özü öndə gedir... Sözünün, hisslərinin, duyğularının önündə...

Avdı Qoşqar poeziyasının gücü onun daxili intellektuallığında olduğu qədər də zahiri sadəlövhlüyündədir dedik. Və təsadüfən demədik...

Dərd bilməmək - naşılığın ən pisidir,

Ən hündür səs - əzilənin haqq səsidir.

Ən çətini - insanın son nəfəsidir;

Ən asan şey nədi,

onu biləmmədim.

Və bu sadəlövhlük onun sevgi şeirlərində bütün miqyası ilə görünür... Yalnız görünmür, həm də Avdı Qoşqar üslubunun atributuna, onu şair eləyən mənəvi-əxlaqi enerjinin (istedadın) təzahür texnologiyasına çevrilir.

Avdının bədii təxəyyülü bir mətləbdən başlayıb həqiqət axtara-axtara yüz gümana düşə bilər, həyatın, idrakın, xəyalların hər künc- bucağına baş vura, hər cür şəkk-şübhələrə düşə bilər. Bununla belə, son sözünü yarımçıq qoymaz. Çünki Avdı o şairlərdəndir ki, ilhamı onları heç vaxt aldatmır, təxəyyülləri azmır, gümanları çaşmır.

"Bibliya" insanın övladının doğulan andan "günahkar" olduğunu çox-çox qədim zamanlardan bütün dünyaya bu günə qədər təkzibi mümkün olmayan "faktlar"la elan etmişdir... Avdı da insanın günahkarlığından bəhs edir, ancaq bu, tamamilə başqa günahkarlıqdır:

Sevgi qatiliyik -

Günahkar əlimiz qana bulaşıb.

Qanla oynayırıq,

qan çanağıyıq...

...Ömür yaşayırıq - günah içində,

Qapımız qəzaya-qədərə açıq.

Ölən sevgilərin kölgələriyik -

Kölgə də, tərs kimi, adamdan qaçır...

Avdının sevgi şeirlərində də çox dərin etnoqrafik məzmunlu bir məsuliyyət var...

Adam kimi, kişi kimi, mərd-mərdanə sevməkdən gözəl nə varmış... Xüsusilə poeziyada, ədəbiyyatda... Ağrı-acılar çəkə-çəkə, bütün günahları özündə görə-görə...

Əslində, bu da sevgi şeiridir... Ancaq, şairin özü demiş, "daş dili"ndə:

Sən olan ürəyi -

sənə vermədim,

Sən olan ürəyi -

döndərdim daşa...

Daş ürək danışır

Qobustan dili...

Bu dili bilmirəm kim anlayacaq?

Kim duya biləcək -

əski sözləri?!.

...Hansı məqamdayam bu "daş ağıl"la?

Uzat əllərini bu daş adama,

Uzat, axırıma çıxdı nağıllar...

Avdının ana şeirləri ona görə bənzərsiz, mükəmməl və təsirlidir ki, burada öz-özlüyündə nə qədər böyük ədəbi-ictimai dəyəri olsa da, ümumiyyətlə yox, özünəməxsus bir Ana obrazı var. Yəni bu mənim, sənin, onun deyil; məhz Avdının Anasıdır:

Nə söz söyləyərdim sözünün üstə,

nə dərdlər döyülüb dizinin üstə,

Ömrünün dağına, qışlaqlarına -

baxıban fələyin işdəklərinə -

yanırdım, nəzəri qoymurdu dinəm,

düz sözün qabarlı əli olardım...

...İndi daha elə bir yananım yox,

nə də insanlara elə inamım...

...Nə vaxtsa qorxduğum bir qarı vardı,

torpaq əllərimdən alıb apardı...

məni qorxudurdu onun sağlığı...

Avdının yalnız poeziyasında yox, ümumən təfəkküründə, düşüncəsində, həyat tərzində bir ailə-əxlaq ( etnoqrafiya!) filosofluğu var ki, onu yaxından tanıyanların hamısı bu filosofluğun təfərrüatını, güman edirəm ki, yaxşı bilir. Təfərrüat deyəndə ki, Avdı heç vaxt onu kiməsə şərh eləməyib, ancaq elə ki, bu mövzuda bir söhbət düşür, o öz mövqeyini ya "ayə, həə!..", ya da "ayə, yox!.." deməklə bildirir. Və dərhal görürsən ki, həmin mövqe üzdə deyil, çox-çox dərin etnoqrafik qatlardan - dədə-babalardan gəlir... Demək olmaz ki, Avdının bu və ya digər məsələyə münasibətdə dədə-babalarla ümumiyyətlə polemikası yoxdur... Var... Ancaq bu, çox ağır bir söhbətin mövzusudur... Əsas isə odur ki, Avdının poetik təfəkkürü fəlsəfi olduğu qədər də fəlsəfi təfəkkürü əxlaqlı, dədə-babalıdır...

Avdının şair-mütəfəkkir istedadının mühüm əlamətidir ki, özgənin ağıllı, müdrik sözünə öz sözü qədər həssas yanaşır, dəyər (və şərh) verir, özgənin sözünü öz sözünə çevirir... Və bütün varlığı ilə dərk edir (və dərk etdirir) ki, bu dünyada "mənim-sənin" yoxdur, dünyanın sözü dünyada qalacaq.

"Ötən illərin duyğuları"nda ictimai motivlər həm bir insanın, həm də bütövlükdə cəmiyyətin taleyindən danışanda özünü göstərir. Ancaq publisistik çılpaqlıqla deyil, bədii-fəlsəfi mənalandırmalar, ümumiləşdirmələrlə:

Duyan baş ayırar dolunu boşdan,

Duyar havasını hər gələn qışın.

Yağır daş yağışı, yağır obaşdan

Başını altına tutub "yağışın".

Sinə dərdlə dolu, gözləri yaşla,

Başı qarışıbdı suya, çörəyə.

Öyrənib müsəlman bu daşlı başla

Bu daş yağışına - "oxqay" - deməyə...

Avdı Qoşqarın "Bu çay bu yatağa sığmaz" kitabına az qala şeir kimi duyğusal bir intonasiya ilə qələmə alınmış məqalələri də daxil edilmişdir ki, bunlar "Mənlə Allah arasında...", "Ramiz Qusarçaylıya açıq məktub", "Borçalıya, Rafiq Hümmətə açıq məktub" və "Mən gördüyüm Amerika (yol qeydləri)"ndən ibarətdir.

"Mənlə Allah arasında..." bu yaxınlarda dünyadan köçmüş gözəl şair Camal Yusifzadənin xatirəsinə həsr olunmuşdur. Və bu yazıda Avdı bənzərsiz şairin təkrarsız obrazını yaratmışdır:

"Şeirləri kimi çox sakit gəlib-gedərdi işə. Elə bil ayaqlarını yerə bərk basmazdı ki, səsi möhkəm çıxar. Yarım saatdan, bir saatdan bir enərdi pilləkənin başına siqaret çəkməyə. Çox məlumatlı tərəf-müqabil idi. Hər şeyi özünəməxsus detallarla izah eliyərdi. Gördüklərimin, tanıdıqlarımın içində bəlkə də ən məlumatlı, müasir təfəkkürə malik bir insan idi. Hər şeyi öz dozasında təhlil eləyərdi. Müasir siyasətin, çağdaş ədəbi prosesin əlçatmaz məqamlarını elə ustalıqla kəsib doğrayardı ki..."

"Açıq məktub"larda həm Ramizin, həm də Rafiqin poeziyasını Avdı özünəməxsus peşəkarlıqla (və səmimiyyətlə) təhlil etməklə yanaşı, ümumən ədəbiyyatın, xüsusilə poeziyanın istər "daxili sirləri", istərsə də ictimai missiyası barədə maraqlı fikirlər söyləyir.

"Mən gördüyüm Amerika"ya gəldikdə isə bu yazını sadəcə "yol qeydləri" adlandırmaq, elə bilirəm ki, müəllif tərəfindən təvazökarlıqdırsa, bizim tərəfimizdən insafsızlıq olardı. Və cəsarətlə deyə bilərik ki, "Mən gördüyüm Amerika" Azərbaycan bədii publisistikasında bu mövzuya həsr olunmuş ən istedadlı (və mükəmməl) yazılardan biri, hətta demək olar ki, birincisidir. Niyə?.. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu müfəssəl yazıda təbiətən koloritli bir qələm adamının "uzaq" (və kosmopolit!) Amerikanı yenidən (və humanist texnologiyalar mövqeyindən) "kəşf etmək" təşəbbüsü, bir daha dərk etmək iddiaları var. Və bu iddialar hər cür siyasi-ideoloji konyukturlardan çox-çox uzaqdır:

"Haraya, nəyə gəldiyimizi əl-ayaqla izah eləyə bilmirdik. Amerikalılar bəs qədər dəqiq, praqmatik adamlardır. Elə-belə, hay-küylə onlardan aralanmaq mümkün deyil. Axırda, əlacsız qalıb rus dilində tərcüməçi gətirdilər. Tərslikdən, ya xoşbəxtlikdən "xilaskarımız" da sarışın adamıydı, "sevdiyimiz" rusa oxşayırdı. Elə bil ən əziz adamımızı gördük. Az qaldım o İvanın ətəyindən tutub bayraq kimi yuxarı qaldıram ki, bu vağzalda, ingilisin, zəncinin, meksikalının içində (Kolumbiyanın Meksikaya çox yaxın sərhəddi var) xilaskarımızı tapdıq.

Çox dəqiq "araşdırmadan" sonra aydın oldu ki, biz terrorist deyilik, ərəb ölkələrindən qaçıb gəlməmişik, bura da son nicat yolu kimi baxmırıq. Burdan sığınacaq-zad istəmirik. Özümüzün gül kimi yerimiz, yurdumuz, vətənimiz var. Düzdür, bir qədər donluğumuz bunlara nisbətən aşağıdır, bir də nə olsun ki, qanunlarımız bunlarınkı kimi dəqiq işləmir, ancaq bizim də öz at işləməz yollarımız var ki, bunlar min il də qalsa, biz eləyənləri bacarmazlar, bizə baxıb, qalarlar yana-yana"...

Avdı Amerikanın "portret"ini yaradır:

"Ümumiyyətlə, Amerikada hamı özü üçün, necə xoşdu, elə də yaşayır. Heç kim, heç kəslə maraqlanmır, nə geyimin, nə düşüncən, nə qeyri-adi hərəkətlərin heç kimi təəccübləndirmir. Gözlərinin heyrəti ölmüş insanlardı sanki, heç nəylə diksindirmək olmur onları. Həyat çox sakitdi orda.

Dərin bir səssizlik var. Çığıran, qışqıran, bağıran yoxdu, ancaq hamı bir-birinin pıçıltısını eşidir. Budur Amerika cəmiyyətinin üzdə müşahidə elədiyimiz görüntüləri. Daxili necədir - onu bir özləri bilir, bir də öz allahları".

Avdı Qoşqarın "Bu çay bu yatağa sığmaz..."ı böyük bir söz (və düşüncə) adamının əsəridir... Həm dedikləri, həm də demədikləri ilə..

Nizami Cəfərov

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 30 iyun.- S.8-9.