Nizam və improvizasiya

Orta Şərqin dünya mədəniyyət xəzinəsinə bəxş elədiyi sənət üslublarının, məncə, ən maraqlı və ən fərqli cəhəti sərt nizam-strukturla sərbəst, rəngarəng improvizasiyanın bir sənət nümunəsində birləşdirilə bilməyindədir. Diqqət etsək, muğam sənətində, xalçaçılıqda, klassik poeziyada və bir çox başqa sənət növlərində də dediyimin təsdiqini görmək mümkündür. İlk baxışdan insana elə gəlir ki, istər xalçaçı rəssam, istər muğam ifaçısı tam sərbəstdir, yalnız öz ruhunun estetik çağırışlarının ardıyca istədiyi formada hərəkət edir. Lakin elə deyil, bütün bu improvizasiyalar müəyyən sərt çərçivələrin içində baş verir. Və bu çərçivələrin ölçüləri o qədər zərgər dəqiqliyi ilə işlənib ki, kiçik bir səhv, kiçik bir xəta da bütün nizam-intizamı pozub sənət əsərini məhv edə bilər... Bir "xaric səs" muğam dəstgahını, "bir səhv naxış" xalçanın kompozisiyasını, "bir artıq hərf əruz şeirinin vəznini tamamilə dağıtmağa qadirdir...

Bəli, ilk baxışdan paradoksal görünə bilər. Axı bu qədər həndəsi simmetrik struktur, bu qədər riyazi dəqiq nizam-intizam olan yerdə hansı sərbəstlikdən, hansı improvizasiyadan söhbət gedə bilər?

(Məncə, məsələnin kökünü Şərq-islam təfəkkür tərzindəki "Fatalizm (Cəbr) və iradə azadlığı (Faili-muxtarlıq) vəhdətində axtarmaq lazımdır. Şərq təfəkkür tərzi "Tanrı-insan münasibətləri"ndə nə ifrat xristian fatalizmini, nə də müasir ekzistensial azadlığı, tam iradə azadlığını qəbul etmir. Şərqin tezisi təxminən belədir - "İnsan azaddır, lakin Tanrının qoyduğu çərçivələr daxilində." Hərçənd ki, bu tezisin izahına cild-cild fəlsəfi kitablar yazılıb, lakin Şərq mədəniyyətinin biliciləri, və ələlxüsus da yaradıcı sənətkarları üçün bu paradoks ruh müstəvisində çoxdan həll olunub...)

Sadaladığımız sənət növlərinin arasında klassik əruz poeziyası riyazi cəhətdən ən dəqiq, ən simmetrik poeziya formasıdır. Müasir dövrün sıravi şairləri üçün əruz poeziyası həqiqətən də absurd görünə bilər. Axı, nəinki bir sözün, bir kəlmənin, hətta bir hərfin, bir səsin də artıq əskikliyi ümumi nizam-intizamı dağıdıb məhv edə bilərsə, onda hansı duyğusal poeziyadan söhbət gedə bilər? Şair öz hiss və duyğularının yüksək estetik üsullarla ifadəsini düşünsün, yoxsa əlinə xətkeş və kalkulyator alıb bəhrin riyazi qaydalarını ölçüb-biçsin? Hələ bu təkcə şeirin vəzniylə bağlı tələblərdir. Hələ bunun üstünə dəqiq qafiyə sistemi və başqa tələblər də gələndə, məsələ bir qədər də qəlizləşir.

(Elə bu səbəbdəndir ki, əruz sahəsində fəaliyyət göstərən şairlərlə bağlı söhbət edəndə, "gənc şair" deyərkən adətən yaşı otuz radələrində olan qələm sahiblər nəzərdə tutulur. Çünki bu yaş həddinə qədər istedadlı gənc hələ öz peşəkarlıq vərdişlərini cilalamaqla məşğul olur.)

Məhz bu səbəbdən də, Şərqin əruz poeziyası daim yüksələn xətlə yox, daha çox sıçrayışlar şəklində inkişaf edib. Hansısa dövrlərdə sanki enerji partlayışı baş verib, istedadlı şairlər pleyadası forma daxilində improvizasiyanın yeni üfüqlərini kəşf ediblər, ardıyca gələn şairlər ordusu isə bu nailiyyətləri cilalamaq, inkişaf etdirməklə məşğul olublar.

Azərbaycan əruz poeziyasında, bu baxımdan, sonuncu enerji partlayışı deyərkən, Sabir və onun yaratdığı satira məktəbi, və paraleldə Cavid-Hadi romantizminin arıcılları olub.

Budur, artıq 21-ci əsrin ilk rübünün sonlarına yaxınlaşırıq. Və bu gün tam məsuliyyətlə deyə bilərik ki, Azərbaycanın bütün klassik sənətlərində - muğam sənətində, aşıq yaradıcılığında, xalça sənətində və sair milli sənət növlərində olduğu kimi, klassik əruz poeziyasında da yeni enerji partlayışı ərəfəsindəyik. Bu gün poeziyanın klassik növləriylə məşğul olan gənc şairlər, sadəcə, əvvəlki əruz şairlərinin üslubunu təkrarlamaqla məhdudlaşmır, əvvəlki sənətkarların sənət nailiyyətlərinin üstünə öz yaradıcılıq tapıntılarını da əlavə edirlər. Əlbəttə ki, bu çətinliyi heç də hamı dəf edə bilmir. Elə indi də əruzla məşğul olan gənclərin çoxunun yaradıcılığında ənənənin təkrarlarını çox muşahidə edirik. Lakin bu gün şeirlərini təqdim etdiyimiz gənc şair Kamal Hüseynzadə əruzla məşğul olan gənclərin arasında həmişə öz novatorluğu ilə, bədii axtarışlarının zənginliyi ilə seçilib.

Yaşı otuzu keçən Kamal artıq on beş ildən çoxdur ki, əruz poeziyasıyla məşğul olur və bu müddət ərzində səbrlə, səylə və böyük həvəslə klassik əruzun bütün qayda-qanunlarını öyrənib. İndi onun yazdıqlarında həm özündən əvvəlki şairlərin yaradıcılığına dərindən bələd olmağı hiss olunur, həm də bunların üzərinə öz fərdi yaradıcılıq nailiyyətlərini əlavə etmək bacarığı formalaşıb. Əlbəttə ki, Kamal Hüseynzadə bu ağır yolun hələ başlanğıcındadır, hələ onun yaradıcılığında bir çox yeni və maraqlı üslub sintezlərinin yalnız cücərtiləri görünür. Lakin bu cücərtilər artıq indidən bir çox gələcək maraqlı poeziya nümunələrinin yaranacağından xəbər verir.

Bu ağır yolda Kamal Hüseynzadəyə uğurlar arzulayıram və ümid edirəm ki, Azərbaycan əruz poeziyası onun timsalında yeni bir ulduzunu tapacaqdır...

İlqar Fəhmi

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 30 iyun.- S.12.