“Mən orda neçə kirayə evlər dəyişdim,

hamısında çoxlu əlyazmalar, gündəliklər tapdım”

Orhan Arasla müsahibə

- Orhan bəy, Bakıya xoş gəlmisiniz. Bildiyimiz qədər, Almaniya, Türkiyə və Azərbaycan Yazarlar Birliyinin üzvü, bir neçə şeir, roman, tərcümə və araşdırma kitablarının müəllifi, "Referans" kültür dərgisinin redaktorusunuz. Sizin haqqınızda daha çox bilmək istərdik.

- Təşəkkür edirəm, xoş bulduq. Mən bura gələndə ruhum təzələnir, sanki, hamını min ildir tanıyıram. Burda günlərin necə keçdiyini hiss etmirəm. Hər dəfə gələndə hər şey bir az da doğma gəlir.

Mənim dünyaya gözümü açdığım İqdır şəhərində hər şey "o tay", yəni Azərbaycanla bağlı idi. 1920-ci illərdən sonra birdən-birə ayrılan insanlar yetmiş il boyu həsrətlərini göz yaşları ilə bizə qədər gətirdilər. Onlardan bəziləri qardaşını, bacısını o tayda - yəni Azərbaycanda qoyub gəlmişdilər. Biz o həsrətlərin içində böyüdük. Hər gün Arazın o biri tayındakı doğmalarımızın həsrətindən danışılanları eşidirdik. Azərbaycan türkcəsinin o gözəl laylaları və mahnıları hələ də qulaqlarımdadı. Bu duyğularla evdən ayrılıb başqa şəhərlərdəki məktəblərə gedincə, mən də o həsrəti böyüdürdüm. Zamanla o həsrət sözləri içimdə ədəbiyyata çevrildi. Mən o zaman hələ bura gəlmədən, görmədən də bura aşıq olmuşdum. Azərbaycanın tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı kitablar oxuyurdum. İllər sonra Almaniyaya gedincə, orda da Azərbaycan mühitini axtarırdım. Burada 1990-cı ildə azadlıq mübarizəsi baş qaldıranda orda dostlarla ilk dərnəklərimizi qurduq. Avropa-Azərbaycan Türkləri federasiyasını yaratdıq. 20 yanvardan bir ay sonra Köln meydanında beş min adam "Azərbaycan, Azərbaycan" - deyərək şüarlar səsləndirirdi. Ordakı gənclər Azərbaycanla maraqlanırdılar. Kiçik braşürlar hazırlayıb payladım, onlara Azərbaycanın tarixindən, mədəniyyətindən, ədəbiyyatından danışırdım. İlk fürsətdə, 1990-cı ilin ən çətin günlərində Bakıya gəldim. Hava limanından enəndə anamdan eşitdiyim sözləri burdakı insanlardan eşidəndə məni ağlamaq tutdu. Anladım ki, mənim ruhumun ölkəsi buradır.

Türkiyədə tələbə ikən ilk oxuduğum kitablardan biri Şövkət Sürəyyanın "Suyu axtaran adam" kitabı idi. Kitabda yazar 1918-ci ildə Azərbaycanda gördüklərini yazmışdı. On doqquz yaşında Azərbaycana Bolşeviklərin gəlməsinə rəğmən burada qalır. Nuxada məskunlaşır, müəllimlik edir və Sitarə adında bir qıza aşiq olur. O kitabı oxuyandan sonra mən də Sitarəyə aşiq olmuşdum. Xəyalımda ancaq o qız vardı. 1990-cı ildə Bakıya gələndə gözlərim küçələrdə həmin Sitarəni axtarırdı. Əslində, axtardığım Sitarə yox, ruhumun sevgilisi halına çevrilmiş Azərbaycan idi.

- Bəs necə oldu ki, siz Almaniyaya getdiniz?

- 1980-ci illərdə Türkiyədəki diktator rejimi bizi göz açmağa qoymurdu. Artıq ölkə yaşana bilməyəcək hala gəlmişdi. Gənclər ölkəni tərk edirdi. Mən də Almaniyaya hüquq oxumağa gedib, xalqımızın haqlarını müdafiə etmək üçün ölkəmizə dönəcəkdim. Getdim, amma hüquq oxuya bilmədim. Türkologiya oxumağım isə təsadüf oldu.

Yeni getmişdim, alman dilini də yaxşı bilmirdim. Yolda gedərkən təsadüfən bir qısa boylu, sarışın, iri eynəkli bir kişi mənə yaxınlaşıb, türk dilində türk olub-olmadığımı soruşdu. Dedi mən Türkiyədə türkologiya oxumuşam, oranın insanlarını görən kimi tanıyıram. Söhbət etdik, dedim burda oxumaq istəyirəm. Məni evinə apardı, Barış Mançonun mahnılarını dinlədik, kitabxanasındakı türk dilində kitablar, çay süfrəsi... Özümü vətəndə hiss etdim. Dedi, səni öz müəllimimlə tanış edəcəm. Boxum Universitetinə getdik, o dövrün çox məşhur professorlarından olan Herman Vari ilə məni tanış etdi. Türkiyədə 6 il qalmış, İhsan Doğramacının dostu olmuşdu. Görüşdük, dedi gəl bizim alman tələbələrimizə türkcəni öyrət, sənə maaş verəcəyik. Mənə orda bir otaq verdilər, alman dili məktəbinə yazdırdılar. Mən alman tələbələrinə türk dili öyrədə-öyrədə özüm də onlardan alman dilini öyrənirdim. Həm dil kursları, həm tələbələrlə ünsiyyətlə, demək olar, 6 aya alman dilini öyrəndim. Yaxşı maaş alırdım, işlərim yaxşı idi. İki il orda həm işlədim, həm türkologiya kursunda dərslər aldım. Bir gün bu adam mənə dedi ki, xanımımın ad günüdür, bizə gedək. Mən də çiçək, hədiyyə alıb onlara qonaq getdim. Xanımı da Türkiyədə yaşayıbmış, amma görünür türkləri sevmirmiş. Məni görən kimi mətbəxə getdi, yoldaşı da arxası ilə. Professor gəlib dedi ki, qüsura baxma, Orhan, xanımım öz ad günündə türk qonaq görmək istəmir. Sanki, başımdan qaynar su tökdülər, çox pis halda evi tərk etdim. O günə qədər mən çox irqçi idim, başqa millətləri bəyənmirdim, gözümdə Türk millətindən başqa millət yox idi. Sanki həmin gün Allah mənə böyük bir cəza verdi. O gündən işi buraxdım. Sonra həmin adam mənə çox zəng elədi, xanımım biraz əsəbidir, üzürlü bil, işinə qayıt. Mən bir daha ora qayıtmadım.

Sonra ən sevmədiyim iqtisad fakültəsini oxudum. Məcbur olub magistraturanı da iqtisad üzrə oxudum, bu vasitə ilə 5 il işləyəndən sonra doktoranturaya qəbul oldum. Doktoranturanı isə alman dili və ədəbiyyatı üzrə bitirdim. Bu illəri anama, vətənimə həsrətlə yaşamışam. Mən bu illərin hekayələrini "Ayrılığın rəngi hüzün" kitabımda yazmışam.

- Azərbaycan ədəbiyyatı Almaniyadan necə görünür? Ümumiyyətlə, görünə bilirmi?

- Almaniya elə bir ölkədir ki, ordan ancaq Almaniya görünür. Elə bir xalqdırlar ki, onlar ancaq özlərini görürlər. Səksən milyonluq Türkiyə ədəbiyyatı belə yeni-yeni tanınmaqdadır. Orhan Pamuk Nobel ədəbiyyat mükafatını aldıqdan sonra diqqətlər Türk ədəbiyyatına yönəldi. Ahmet Hamdi Tanpınar, Ahmet Ümit, Yaşar Kemal kimi yazarlar da kitab vitrinlərini bəzəməyə başladı. Təbii ki, burda Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyinin böyük rolu var. Kitabların tərcüməsinə və çapına maliyyə ayırırlar. Sovet dövründə Elçinin, Anarın, daha sonra Sabir Rüstəmxanlının, Rüstəm Behrudinin, Əjdər Olun şeirləri, Eyvaz Zeynalovun, Vaqif Sultanlının romanları tərcümə edilərək çap olunub. Mən Ramiz Rövşənin bir şeirini tərcümə etdim, alman oxucusu çox bəyəndi. Rüstəm Behrudinin şeirlərinin tərcüməsi çox gözəl qarşılandı, hətta onu redaktə edən alman qadın şeirdəki dərin sufizmin fəlsəfəsinə heyran olduğunu bildirdi. Elçinin "Baş" və "Ölüm hökmü" romanları nəşriyyatçılar tərəfindən bəyənildi. Amma dediyim kimi, bu yayınlar üçün reklam və maliyyə vacibdir.

Sizdə Sovetdən kapitalizmə keçid dönəmi var, bunu almanlar və ya digər avropalılar yaşamayıblar. Buradakı yaşam tərzi, insanların həyəcanları alman oxucusuna maraqlıdır. Amma ədəbiyyat dediyin həm də təbliğatdır. Məsələn, səksən milyonluq Türkiyənin ədəbiyyatı Orhan Pamuka qədər tanınmırdı. Nobeldən sonra Avropada türk ədəbiyyatı kitabları ön vitrinlərə qoyuldu. Məsələn, orda Orhan Pamukun ofisləri var. Onun bir kitabı orda piyasaya çıxmamışdan öncə həmin ofislərdə təqdimatlar olur. Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyi gənc yazarların kitabının tərcümələri və çapı üçün maliyyə ayırır. Demək olar ki, Azərbaycan ədəbiyyatının səviyyəsi elə Türk ədəbiyyatı səviyyəsindədir. Burda çox istedadlı gənclər var, çox yaxşı nasirlər və şairlər yetişir. Sadəcə, onların Almaniyada çap olunması üçün imkanlar məhduddur. Dövlət və ya hansısa şirkətlərin dəstəyi olarsa, tanınma, oxunma və qəbul olunma problemi yoxdur. Təəssüf ki, ədəbiyyat da siyasətə bağlıdır, bu sahədə uğuru şansa buraxmaq olmaz. Mənim də orda qəbul olunmaq üçün çətinliklərim olub. İndi hər şey qaydasındadır, kitablarım dərc olunub. Kilsələr, bələdiyyələr, kafelər dəvət edirlər, gedib kitablarımızı oxuyuruq. İnsanlar çox gözəl qarşılayırlar, alqışlayırlar. Amma iş daha yuxarı nöqtələrə gələndə çətinləşir. Mən Alman Yazarlar Birliyinin nəzdində Azərbaycan bürosunun yaradılmasını təklif etdim. Ermənilərin var, Gürcülərin var, tamam dedilər. Amma onları dəstəkləyən böyük şirkətlər olmalıdır, burda iş yatar. Məsələn, orda gürcü bir iş adamı var, bu işi qurdu. 10-15 yazarı Tiflisə gəzməyə apardı, vətəni və yazarları ilə tanış elədi, əlaqələrini yaratdı. Ədəbiyyat, arxasında böyük sərmayə istəyən işdir. Orda almanca bir kitabın redaktəsi təxminən 1500 avrodur. Təbii ki, kitab da bahadır, amma oxuyan çoxdur. Avtobusda, metroda hər kəs kitab oxuyur. Hər hansı bir xalqın ədəbiyyatı orda yaxşı təbliğ olunarsa, mütləq oxuyacaqlar. Dünyanın ən böyük kitab sərgisi Almaniyada - Frankfurtdadır. Ora gələn yazıçı qonaqları, oxucular pop ulduzu kimi qarşılayırlar. Təsəvvür edin ki, kitab 10000 tirajla satılırsa, yazıçıya şikayət gəlir, uğurlu kitabın tirajı 100000-dən çox olmalıdır. Almaniyada çıxan böyük ədəbiyyat qəzetləri var və demək olar, bütün qəzetlərdə ədəbiyyat səhifələri var.

- Almaniyada hər hansı bir Azərbaycan və Türk mədəniyyət mərkəzləri varmı?

- Yoxdur. Bu işlər bizim millətləri çox maraqlandırmır. Məsələn, Almaniyadakı şəhərlərdə ən çox bu işlərlə məşğul olan millət ukraynalılardır. Çox çətin bir durumdadılar, Almaniya onlara yardım edir. Çalışırlar, mədəniyyət mərkəzləri qururlar. Ukraynalı rəssamlar, musiqiçilər başqa şey istəmirlər, öz sənətlərini sərgiləyirlər.

- Bəs sizin, ədəbiyyatımızda yazıçı və ali oxucu kimi qiymətləndirdiyiniz, tərcümə olunması vacib bildiyiniz imzalar varmı?

- Mən Sabir Əhmədlinin kitabını oxudum, həqiqətən, dünya miqyasında bir yazıçıdır. Təsvirləri, dili işlətməyi, axıcılığı öz yerində. Amma bu yazıçını heç bir dilə tərcümə etməmişlər. Məsələn, İsa Hüseynov. O savaşa gedənlərin yox, onun arxasında qalanların hekayəsini anlatmış. "Tütək səsi"ndə müdhiş bir melodrama var. Stalinə qarşı çıxa bilməyən iki gənc oğlan damın üstünə çıxıb tütək çalırlar, bu fərdi bir üsyandır.

- Tərcümə olunarsa, alman oxucusu bizim ədəbiyyatın bu kimi həssas çalarlarını duya bilərmi?

- Əlbəttə, baxın, almana sizin müharibəni yazdığınız ədəbiyyat yox, müharibənin faciəsini yazdığınız ədəbiyyat maraqlıdır. Onlar savaşlarda milyonlarla insan itirmişlər, çox böyük əzablar yaşamışlar. Bu acılarının qarşısında heç bir xalq onları öz acıları ilə təsirləndirə bilməz. Onlara öz hekayəni anlat, öz hekayəni uydur, bu daha maraqlıdır.

- Sizin Azərbaycanca çap olunmuş "Son cənnət" romanınızı oxumuşam. Obrazların mühacir həyatının təsviri, onların arzuları ilə gerçəkliklərin toqquşmasına rəğmən gənclərdə olan inqilab əzmi, İran, Türkiyə və Almaniya cəmiyyətlərinə açdığı pəncərədən boylanan qəhrəmanların son ümidi...

- Bu romanı Cəlil Cavanşir türkcədən tərcümə edib, almanca da yayınlanacaq. Siz çox yaxşı anlatdınız. Bu roman bizim 80-ci illər nəslini xarakterizə edir. Türkiyədəki diktator rejimi, sağçı-solçu cərəyanları, bizim Avropaya gedişimizi, orda baş qaldırışımızı, ordakı mücadiləmizi anladır. Amma hekayəsi yenidir, yəni bu roman bütün inqilab ruhlu insanların hekayəsidir.

- Bilirik ki, Almaniyada türklərə münasibət birmənalı deyil, bəs türk ədəbiyyatına necə?

- Mən bir kitab yazdım, "Mən bir dəvə çobanıyam". Bir alman keçmiş millət vəkili dedi ki, türklər dəvə çobanıdır, yəni mədəniyyətdən uzaqdırlar. Mən də 1400 il öncə yaşamış bir dəvə çobanının hekayəsini yazdım. Bu çoban oxuma-yazma bilmir, amma çöldə kompasdır. Bütün ulduzları tanıyır, ədəbiyyatı bilir, əruzun ilk şeirlərini yazan adamdır. Məkkə əmiri haqqında bir həcəv (satirik şeir) yazır, Əmir bunu çağırıb deyir ki, səni mükafatlandırmaq istəyirəm, amma sənə veriləcək mükafat mənim xəzinəmdə yoxdur. Bəhreyn əmiri mənim dostumdur, indi bir fərman yazacam, götür apar, sənin mükafatını verəcək. Bunun da Əsma adında sevdiyi bir qız varmış, mükafatı alandan sonrakı xəyallarını qurmağa başlayır. Yolda karvanla gedəndə bir nəfərlə ocaq qalayırlar. O adam soruşur ki, qurşağındakı nədir? Deyir ki, Məkkə Əmirinin fərmanıdır, mənə mükafat veriləcək. Adam deyir, ver oxuyum. Oxuyur ki, yazılıb bunun qollarını və ayaqlarını kəs. Burda sənin ölüm fərmanın yazılıb, bu fərmanı atəşə ataq, - deyir o biri adam. Razı olmur çoban, atma - deyir, - mənim həyatımda ilk dəfə adım bir kağıza yazılıb. Belə bir roman yazıb yayın evinə apardım. Dedim ki, indi sizin bu millət vəkilini söysəm, deyəcəklər türklər aranı qarışdırır. Baxın mən kiçik roman yazdım, bunu yayınlayın. Görsünlər ki, dəvə çobanı kimdir, onlarmı, yoxsa bizmi?

- Yayınladığınız dərginin adı "Referans". Yeri gəlmişkən, mənim də şeirlərimi dərc etmişdiniz, fürsətdən istifadə edib təşəkkür edirəm. Yəqin ki, bu adın seçimi alman oxucusunu da maraqlandırmağa hesablanıb.

- Bəli, sizin və bir neçə imzasını bəyəndiyim şairlərin şeirlərini çevirib bu dərgidə yayınlamışam. Çox doğru deyirsiz, Türkiyə türkcəsində də bu sözü işlədirik, mənası, təxminən, "yararlı mənbə" kimi başa düşülür. Ümumbəşəri söz olduğu və Avropa oxucusunun dilinə çox yad gəlməsin deyə, jurnala bu adı vermişik. Jurnalın ilk 15 sayı həm almanca, həm türkcə çıxdı. Almaniyada Ailə və Çalışma Nazirliyi var, ölkədə 1 səhifə də olsa, başqa dildə yazı çap olunarsa, onu tərcümə edirlər. Bizim jurnalın buraxılışından sonra onlar almancaya tərcümə edirlər. Amma təbii ki, biz bunu özümüz almanca çıxaracağıq. Sadəcə, hələ yetərincə redaktor, korrektor kadrlarımız yoxdur. Hər ay 4000 tirajla çıxır, 1200 abunəsi var (illik 30 avro), qalanları da hamısı satılır. İndi alman dilində təhsil alan türk uşaqları üçün uşaq dərgisi də yayınlayırıq.

- Almaniya Yazıçılar Birliyinə üzv olmağın şərtləri necədir?

- Almanlar çox oxuyan və çox yazan millətdir. Hər 6 nəfərdən biri yazır. Təbii ki, yazanlar hamısı yazıçı deyil. Mən orda neçə kirayə evlər dəyişdim, hamısında çoxlu əlyazmalar, gündəliklər tapdım. Amma hətta öz kitabını özün çap etdirirsənsə, səni Yazıçılar Birliyinə qəbul etmirlər. Kitablarını özün yox, nəşriyyatlar çap etməlidir. Və səni ora tövsiyyə edən, imzası təsdiq olunmuş yazıçı olmalıdır. Orda da Yazıçılar Birliyinın fəaliyyəti bölgəsəldir. Mənim yaşadığım bölgə üzrə 47 yazar üzv var. Bütün Almaniya Yazıçılar Birliyinin təxminən 800 üzvü var.

- Almaniyada yazıçılara olan münasibət və qayğı sizi qane edirmi?

- Orda yazıçılara çox böyük hörmət var. Yazıçı başqa işlə məşğul olmur, özünü ancaq yaradıcılığına həsr edir. Biz yazılarımızın çapı müqabilində çox yaxşı qonorar alırıq. Məsələn, bələdiyyə və ya kilsələr bizi dəvət edir, gedib yeni yazılarımızı oxuyuruq. Orda universitetlər, məktəblər yazıçıları paylaşa bilmirlər, onları dəvət etmək üçün xüsusi vaxt və yüksək qonorar ayırırlar. Seminarlarda öz kitablarım haqqında danışıram. Hətta o məkanlara gedəcəyin yolun məsafəsinə görə də pulu hesablayıb üstünə gəlirlər. Qəzetə yazdığın yazının hər sətrinə pul ayrılır. Kitabından bir şeir radioda oxunursa, hesabına pulunu köçürürlər. Bunların heç birini sənin tələb etməyinə və ya gözləməyinə ehtiyac yoxdur. Orda milyarder adamı kimsə tanımaz, çünki göstərişli deyillər, sadədirlər. Amma yazıçını hər kəs tanıyır.

Söhbətləşdi: Nuranə Nur

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 30 iyun.-S.14-15.