Türkçülüyün
banisi
Kaşğarlı Mahmud
Qaraxanlılar imperiyası dövründə (840-1212) Doğu
Türküstanda, XI əsrin birinci yarısında dünyaya gəlmiş,
ona ölməzlik qazandırmış "Divani
lüğat-it-türk" adlı türkcə-ərəbcə
lüğətini 1070-ci ildə başlayıb 1076-1077 illər
arasında bitirmişdir. Bu əsər dünyada analoqu olmayan
lüğətdir. Hər iki dilin
lüğətidir, həm izahlı lüğətdir, həm
də dialektoloji lüğətdir. Amma
bununla da "Divan"ın önəmi bitmir. O həm də türk
xalqlarının folklor, ən müxtəlif şeir
biçimləri, əfsanə və deyimlərinin, zərb-məsəllərin antolojisidir.
"Divan" qədim türk ədəbiyyatının
və o sıradan qədim türk şeirinin
örnəklərini bizə çatdıran nadir məxəzdir.
Əsərdə adı çəkilən
türkdilli şeirlərin müəllifi Cücü ortaq
türk ədəbiyatının bizə adı bəlli ilk
şairidir. Başqa türk ləhcələriylə
bir sırada Mahmud Kaşğari bizə oğuz dilində
yaranmış ilk şeir nümunələrini də
çatdırmışdır. Orxon yazılarından və
Dədə Qorqud söyləmələrindən sonrakı
türk şeirinin inkişaf mərhələsini əks etdirən
nümunələr - Kaşğarinin topladığı şeir
örnəkləri - bugünkü poeziyamızın heca və qafiyə sisteminə
uyğundur. Bu
şeir nümunələri hecalarının
sayı - onbirlik, səkkiz və yeddi hecalı qoşma, gəraylı
və bayatı biçimləriylə eynidir. Qafiyə
sistemi də qoşma və bayatının sistemidir.
O da maraqlıdır ki,
ölümündən əsrlər, bəlkə min il
keçəndən sonra əfsanəvi türk bahadırı
Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) vəfatına həsr
olunmuş sağu (ağı) da "Mahmud Kaşğarinin
"Divan"ında hifz olunmuşdur.
Alp
Ər
Tonqa öldümü?
İsuz açun
qaldımı?
Ödlək öcun
aldımı?
İmdi ürək
yırtılır
Çağdaş dildə:
Alp Ər Tonqa
öldümü?
Pis dünya qaldımı?
Zaman öcün (qisasın)
aldımı?
İndi ürək yırtılır.
"Divan" ən müxtəlif
türk xalqları haqqında məlumat verən,
çoxlarının adlarını tarixdə saxlayan ilk türk
ensiklopediyasıdır.
"Divani lüğat-it-türk"ün
Azərbaycan nəşrinə yazdığı ön sözdə
kitabın tərcüməçisi və tərtibçisi
Ramiz Əsgər qeyd edir ki, Mahmud Kaşğari Qərbi Avropa
maarifçiləri - ensiklopedistlərini - Russonu, Didronu,
Volteri, Monteskyönü 7 əsr
qabaqlamışdır. Ramiz Əsgər yazır:
"Divanın digər ən
mühüm özəlliyi dünya dilçiliyi tarixində
müqayisəli metodun əsasını qoyması, türk
dillərinin müqayisəli qrammatikasını yaratması və
zəngin türk dilini köklü ərəb dili ilə
qarşılaşdırmaq surətilə bu iki dilin müqayisəsini
aparmasıdır. Dillərin müqayisəsi sahəsində Mahmud
Kaşğari öz böyük
xələfi "Mühakimət ül-lüğəteyn"
əsərində türk dilinin fars dili ilə müqayisəsini
verən dahi mütəfəkkir və şair Əlişir Nəvaini
4 əsr, F.Ğrap, Ü.Qrim, V.Humbolt, R.Rask kimi məşhur
dilçiləri isə təqrilən 8 əsr qabaqlamışdır".
Bu məsələni "Divan"ın Azərbaycan
nəşrinə Ön söz yazmış Süleyman Dəmirəl
də vurğulayır:
"Türkologiyanın
bahadırı M.Kaşğari yalnız türk
dilçiliyinin deyil, bütövlükdə dünyada tarixi-müqayisəli
metodun, elmi dilçiliyin banisidir".
Mahmud Kaşğari özü qeyd
etdiyi kimi 1015 il ərzində bütün
türk ellərini şəhər-şəhər, kənd-kənd,
oba-oba gəzərək 30-dan yuxarı türk ləhcəsini
incəliklərinə qədər öyrənmişdir. Bu ləhcələrin
(bu gün bir çoxu
müstəqil dillər olan) arasında oğuz,
qıpçaq, bulqar, tatar, türkmən, başqurd, uyğur
adlarını xüsusi qeyd edirəm. Müəllif
özü qeyd edir ki, "Mən türklərin, türkmənlərin,
oğuzların, çiğillərin, yağmaların,
qırğızların şəhərlərini və məskənlərini
uzun illər başdan-başa dolaşdım, sözlərini
topladım, müxtəlif sözlərin xüsusiyyətlərini
öyrəndim, yaddaşıma həkk elədim. Mən onlara o qədər diqqət edirdim ki,
türk, türkmən, oğuz, çiğil, yağma,
qırğız boylarının dilləri
bütünlüklə məndə cəm oldu".
Deməli, bizim günümüzdə
meydana çıxan ortaq dil məsələsini doqquz əsr
bundan qabaq Mahmud Kaşğari türk dillərini mükəmməl
mənimsəməkdə görürdü. Əsərdən
gətirdiyim bu sitat başqa bir cəhətdən də maraq
doğurur. Kaşğari "türk, türkmən,
oğuz" yazır, deməli, hər halda ən azı bu
üç xalqı bir-birindən fərqləndirir. Bu mənada qədim türklərin varisləri
bugünkü Anadolu türkləridirsə, türkmənlərin
varisləri indiki türkmənlərdisə, oğuzların
varisi olmaq bizə, azərbaycanlılara düşür.
O da diqqətəşayandır ki,
tarixdə ilk türk xəritəsini yaradan da məhz
Kaşğari Mahmud olmuşdur və "Divan"da verdiyi dairəvi
dünya xəritəsində bizim vətənimiz Azərbaycan
da "ərzi Azərabadqan" şəklində göstərilir.
Beləliklə, böyük
dilçi, neçə-neçə dilin və ləhcənin
bilicisi, ensiklopedist, folklorçu, etnoqraf, tarixçi, ədəbiyyatşünas,
coğrafiyaçı kimi müxtəlif sahələri öz
şəxsində cəmləşdirən Kaşğari
Mahmudun bir vacib missiyası da vardı. O, tarixdə ilk
türkçü, türkçülüyün banisi, nəzəriyyəçisi
və təbliğatçısı kimi də qalır. Əlbəttə,
bu Mahmud
Kaşğarinin unikal dahiliyi ilə bağlıdır, amma
eyni zamanda bu çoxtərəflilikdə
dövrün də damğası var. Qaraxanlılar
imperiyası tarixdə ilk türk-müsəlman dövlətidir.
Türklərin islamı qəbul etmələri nisbətən
dinc yolla olmuş və
Mahmud Kaşğari da iki dünyanın, iki
uyğarlığın (sivilizasiyanın), iki mədəniyyətin
qovuşduğu bir dövrdə yaşamışdır. Mahmud Kaşğari öz tarixi missiyasını ərəb
dünyasına türk dünyasını bütün əlvanlığı
ilə tanıtmaqda görürdü. Odur
ki "Divan"ın elə müqəddiməsində
türklər haqqında söylədiyi sözləri
mübaliğə kimi qəbul etmək düz olmaz.
Mahmud Kaşğari yazır:
"Tanrının inayəti ilə
günəş türk bürclərində doğdu və
göylərin bütün dairələri onların mülkləri
üzərində döndü.
Tanrı onlara türk adını verdi və
onları yer üzünə hakim qıldı. Dövrümüzün
xaqanlarını onlardan çıxardı. Dünya millətlərini
idarə etməyin cilovunu onların əlinə
tapşırdı, onları hamıdan üstün elədi,
onları haqq üzrə qüvvətləndirdi… Türklərin oxlarından qoruna bilmək
üçün onların yolunu tutmaq hər bir
ağıllı adama layiq və münasibdir. Dərdini söyləmək və türklərin
könlünü fəth etmək üçün onların
dilində danışmaqdan başqa yol yoxdur".
Nə yazıq ki, böyük alimin bu müdrik
fikri əsrlər boyu bir çox hallarda qulaq ardına vurulub,
nəinki başqa millətlərdən olanlar, heç
türklərin özləri də öz ana dillərində
danışmağı man bilib.
Mahmud Kaşğari davam edir:
"And içərək deyirəm
ki, mən bunu Buxaranın mötəbər imamlarının
birindən və nişapurlu başqa bir imamdan şəxsən
eşitmişəm. Onlar ikisi də sənəd sübutla bildirirdi
ki, peyğəmbərimizin qiyamətin
əlamətlərini, axır zamanın fitnə-fəsadlarını
və oğuz türklərinin (altını mən
cızdım - A.) ortaya çıxacağını söylədiyi
vaxt "Türk dilini öyrənin, çünki onlar
üçün uzun sürəcək hökmdarlıq
vardır" - deyə buyurmuşdur".
Ərəb alimi İbn Mühənnanın
türk lüğəti də yəqin elə bu məqsədlə
yaradılmışdır. Nə yaxşı
ki, bu qiymətli lüğət axır ki, Azərbaycanda da nəşr
olundu.
Mahmud Kaşğarinin bir fikri də
çox vacib və əhəmiyyətlidir, deyir ki, ən təmiz
türk dili başqa millətlərlə təmasda olmayan, yəni
dilinə yad kəlmələr qarışmamış türklərin dilidir.
Böyük alim sanki gələcək əsrlərdə ərəb
və fars dillərinin ədəbi dilimizi qəliz izafetlərlə,
yabançı sözlərlə doldurulmasının təhlükəsini çox
öncədən görürdü.
Bir hədisdə isə deyilir ki, "Uca
Tanrı, mənim bir ordum var, ona türk adı vermişəm,
onu Şərqdə yerləşdirmişəm. Bir millətə acığım tutanda türkləri
onun üzərinə müsəllət edirəm" - deyir.
Görkəmli dilçi alim Tofiq
Hacıyev bununla bağlı doğru fikrə gəlir ki, bu hədis
islamdan qabaqkı türklərin yürüşləriylə,
özəlliklə Attilanın (Atlı xanın) Roma
imperiyasına yürüşləriylə bağlı meydana
çıxmışdır.
Türklük təəssübü,
türkçülük ideyası beş ortaq abidəmizdə
Orxon yazılarında, "Kitabi-Dədəm Qorqud"da
"Divani lüğat-it-türk"də, Yusif Balasaqunlunun
"Qutadqu-bilik" poemasında, Xoca Əhməd Yasəvinin
hikmətlərində bu ya digər dərəcədə
öz ifadəsini tapmışdır. Amma bu ideya ən
ardıcıl şəkildə, həm də konkret linqvistik,
etnoqrafik, tarixi və folklor materiallarına əsaslanaraq
Mahmud Kaşğarinin ölməz kitabında əks
olunmuşdur. Odur ki, bu böyük alimi haqlı
olaraq türkçülüyün banisi adlandıra bilərik.
26 fevral 2018
ANAR
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.-3 mart.- S.2.