Pasxa günü xaç yürüşü

Miniatür

ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ 1970-Cİ İLİN NOBEL MÜKAFATÇISI: Aleksandr SOLJENİTSIN

(Rusiya)

Rus yazıçısı, dramaturq, publisist, şair, ictimai xadim Aleksandr İsayeviç Soljenitsın 1918-ci ildə Rusiyanın Kislovodsk şəhərində anadan olub. Atası Şimali Qafqazda doğulmuş rus kəndlisi, anası ukraynalı varlı iqtisadçı qızı olub. Erkən yaşlarından ailələri dağılıb və Aleksandr anası ilə birlikdə Rostov şəhərinə köçüb.

1936-cı ildə Rostov Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olub, 1941-ci ildə təhsil ocağını əla qiymətlərlə bitirib. Yaradıcılığının ilk mərhələsində I Dünya müharibəsinin tarixi ilə ciddi maraqlanıb, 1937-ci ildən etibarən "Samson faciəsi" ilə bağlı materiallar toplamağa başlayıb. Teatrla, poeziya ilə maraqlanıb. 1943-cü ildən Böyük Vətən müharibəsində zabit kimi iştirak edib.

Yaradıcılığında sovet quruluşunu, cəmiyyətdəki neqativ halları, kommunist partiyasına nifrətini əks etdirən yazıçı sovet "KQB"-sinin caynağından qurtulmaq üçün bir müddət İsveçrəyə, ABŞ-a mühacirət etməli olub. "Arxipelaq qulaq" adlı məşhur romanı ilə sovet rejiminin qanlı idarəçilik sistemini bədii boyalarla ifşa edib. Adı çəkilən roman dünyanın 50-dən artıq ölkəsində böyük tirajla çap olunub. Müəllif 1970-ci ildə ədəbiyyat üzrə növbəti Nobel mükafatına layiq görülüb və mükafat ona "rus nəsrinin ənənələrinə bəxş etdiyi danılmaz zəhmətə görə" verilib. Rus ədəbiyyatı tarixində ikinci Nobel mükafatçısı olan böyük yazıçı 2008-ci ildə Moskvada dünyasını dəyişib.

Pasxa günü xaç yürüşü

İndi bizim bilicilər deyirlər ki, hər şeyi olduğu kimi, yerli-yataqlı yazmaq lazım deyil. Yəni hər şeyi rəngli şəkildəki kimi göstərmək olmaz. Gərək bir şey haqqında fikrini əyri-üyrü xətlərlə, üçbucaqlardan və dördbucaqlardan istifadə edərək, üstüörtülü şəkildə verəsən.

Mənsə inqilabdan yarım əsr sonra - pasxa günü Peredelkin kilsəsindəki xaç yürüşündə iştirak edən lazımlı simaları canlı təsvir edə biləcək elə bir rəngli şəkili ağlıma gətirə bilmirəm. Bircə bugünkü xaç yürüşünü köhnə vaxtların qaydalarına uyğun, hətta üçbucaqlardan istifadə etmədən təsvir edə bilsəydik, onlar bizə çox şey deyərdi.

Kilsə zəngi vurulmağına yarım saat qalmış şəhər kənarındakı "Preobrajeniya Qospodnya" patriarx kilsəsi kənardan baxanda gözdən-könüldən uzaq fəhlə qəsəbəsinin ayaq altda tapdanan rəqs meydançasını xatırladır. Üç-üç, beş-beş gedən, rəngbərəng yaylıq bağlamış, idman şalvarı geymiş, kilsəyə tələsən xoşavazlı qızlar (əynində ətək olanlar da var), amma adam əlindən tərpənmək olmur, qarılar dünən səhərdən orada özlərinə yer ediblər, qızlar bayırdan onları sıxışdırır; kilsə həyətinin başına dolaşıb həyasızlıqla hay-küy salır, uzaqdan-uzağa boylanıb divardakı ikonaların yanında, yepiskopların, baş keşişlərin məzarı başında yanan yaşıl, narıncı, ağ şölələrə baxırlar. Qalibiyyət ifadəsi ilə (görəsən yaşadıqları bu on səkkiz-iyirmi ildə kimə qalib gəliblər? - şaybanı qapıya vurmaqdan başqa…) gələn sağlam və qaraqabaq oğlanların isə az qala hamısının başında kepka, papaq var, başında heç bir şey olmayanlar da bura çatarkən çıxarıblar. Əslində hər dörd avaradan biri, hər on sərxoşdan, hər iki papiros çəkəndən biri belə gəzir. Hə, bunların papiros çəkməyi də iyrəncdir, papirosu alt dodaqlarına elə pərçimləyirlər ki, adam nifrət edir. Elə bil buxur tüstülənir, di gəl elektrik işıqlarının altında buxur yerinə kilsə səmasına yüksələn, göydən asılıb qalmış buludu xatırladan tütün dumanıdır. Asfalta tüpürürlər, zarafatla bir-birlərini itələyirlər, bir-ikisi də əlindəki tranzistorlu qəbulediciyə səs verib rəqs edir. Kimisi də qız dostunu görüb elə yoldaca qucaqlayır, itələyə-itələyə bir-birinə ötürür, sonra da xoruz kimi boynunu uzadıb tay-tuşlarına baxır - gözlə, bıçaqlar işə düşməsin: əvvəlcə bir-birlərinə, sonra da pravoslavlara. Çünki bu cavanlar pravoslavlara uşaq böyüyə, qonaq ev sahibinə baxan kimi yox, qonaq milçəyə baxan kimi baxırlar. Yaxşı ki, iş bıçağa qalmır - bir-iki milis işçisi gözdən pərdə salmaq üçün ətrafda var-gəl edir. Söyüşün biri bir qəpiyə - həyətdə səs-küy salmırlar ha, eləcə, ucadan söhbət eləyib söyürlər, özü də tər-təmiz rus dilində. Buna görə də milis qayda pozanları görmür, yavaş-yavaş çoxalan izdihama baxıb, hırıldayırlar. Milis gedib camaatın ağzındakı siqareti alası deyil ki… ya da kişilərin başındakı papağı götürüb yerə tullamayacaq ha… Axı hər şey küçədə baş verir və Tanrıya inanmağa konstitusiya ilə qadağa qoyulub. Milis hər şeyi yaxşı görür, bilir ki, cinayət işi olmadığı üçün müdaxilə etməyə ehtiyac yoxdur.

Qəbiristanlığın hasarı və kilsə divarları arasında sıxılıb qalmış inanclılar nəyəsə etiraz etmək halında deyillər, ürəkləri sapdan asılı qalıb; bu dəqiqə kimsə onların qolundan yapışıb bayıra atacaq, kimsə İsa Məsihin zühuruna qalan sayılı dəqiqələri göstərən saatı qolundan dartıb tapdalyacaq. Burada, məbəddən kənarda onlardan - pravoslavlardan xeyli adam var, yaxşı ki, onları ələ salanların sayı çox deyil. Onlar tatarların basqınından betər qorxu və gərginlik içindədirlər.

Heç tatarlar belə Nurlu Sabah gününə bu cür lərzə salmamışdılar.

Cinayət qaçılmazdır, soyğunçuluq olsa da, qan tökülmür, amma mənəvi inciklik hökm sürür - bu lotu-lotu danışan dodaqlar, bu həyasız söhbətlər, bu qəhqəhələr, mazaqlaşmaqlar, əlləşmələr, papiros tüstüləri, tüpürcək yağışı - hər şey İsa Məsihin "əzablarının" bir-iki addımlığında baş verir. Bu solğun bənizli, nifrət doğuran avaralar bura babalarının əcdadlardan qalma ayinləri necə təkrar etdiklərinə baxmağa gəliblər.

İnanclılar arasında bir-iki mülayim yəhudi siması görünür. Ya xaç suyuna salınmışlardır, ya da qəriblər. Ehtiyatla ətrafa baxırlar, deyəsən onlar da xaç yürüşünü gözləyirlər.

Yəhudiləri həmişə söyürük, onlar bizə daima mane olurlar, amma bunların baxışları xoşdur: gəl ki, biz… bir gör o vaxtlar necə ruslar böyütmüşük? Baxıb görsən - yerində donub qalarsan.

Yox, bu 30-cu illərin basqınına oxşamır, o vaxt əziz pasxa gününü əlimizdən alıb atmışdılar cəhənnəmin dibinə - yox! Burada bir az maraq var: televiziya ilə verilən xokkey mövsümü başa çatıb, futbol mövsümü isə hələ başlamayıb, - darıxdırıcıdır. Şam satılan pəncərəyə soxulurlar, xristianları kəpək dolu kisə kimi kənara atır, "kilsə biznesi" deyib, söyür, sonra da nə üçünsə şam alırlar.

Amma bir şey qəribədir: hamı ordan-burdan yığışıb gəlib, di gəl, hər kəs bir-birini adı ilə tanıyır.

Görəsən bu cür mehribanlığın səbəbi nədir? Bəlkə, eyni zavoddan gəliblər? Bəlkə komsomol katibləri eyni adamdır? Bəlkə bu saatlarda onları drujinaçı kimi işlədirlər?

Kilsə zəngi toplaşanların başı üstə zərblə səslənir - amma fasilə ilə: zəng zindana dəyən dəmir zərbələri kimi gurultu salır. Zəng çalınır, xaç yürüşü elan olunur.

Elə bu yerdə basabas düşür! - Yox, inanclılar deyil, yenə bu çığırğan cavanlardır. İndi onlar bayaqkından iki-üç dəfə çoxdurlar, həyətə tələsirlər, amma nə axtardıqlarını özləri də bilmirlər, hara gedəcklərindən, Yürüşün hansı tərəfdən başlayacığından xəbərsizdirlər. Qırmızı rəngli pasxa şamlarını yandırırlar, hə, sən demə papiroslarını şamın alovu ilə alışdırmaq istəyirmişlər! Bir yerə yığışırlar, elə bil fokstrot rəqsinin başlamağını gözləyirlər. Burada bircə pivə köşkünün yeri əskikdir! Yoxsa bu itələşən uşaqlar pivənin köpüyünü məzarların üstünə çiləməkdən zövq alardılar.

Kilsə səkisində yürüşün başı görünür, budur, xəfif zəng səsi gəlir. İrəlidə gedən iki nəfər sanballı adam cavanlardan bir qədər sakit olmağı xahiş edir. Üç addım qabaqda bir nəfər keçəl kişi addımlayır, deyəsən kilsə nümayəndəsidir, əlindəki ağacda ağır, bişmiş şüşədən olan, içərisində şamlar yanan fənər aparır. Ehtiyatla yuxarı - fənərə baxır, düz aparmağa çalışır. Bax burdan o yana isə, əgər bacarsaydım məmnuniyyətlə yazmaq istədiyim mənzərə başlayır: kilsə nümayəndəsinin qorxmağa əsası var, çünki yeni cəmiyyəti quranlar hər addımda onun üstünə atılıb əzişdirə bilərlər… Bu qorxu ətrafdakı seyrçilərə də sirayət edir.

Əllərində şam tutmuş şalvarlı qızlar və damağı papiroslu, başı kepkalı, yaxası açıq plaşlı gədələr (geridə qalmış, mənasız, beşliyi bir rubldan ayıra bilməyən özündən razı sifətlər; belə sifətlərin çoxu mənim təsvirimdə özünə yer tuta bilərdi) topa-topa qalıb bu qəribə mənzərəyə baxırlar, beləsini heç əsl tamaşada görə bilməzsən.

Fənərin arxasınca iki bayraq daşıyan gedir, amma bir yerdə gedirlər, onlar da qorxduqları üçün utanırlar.

Onların ardınca isə on nəfərlik xor oxuyan yaşlı qadınlar cüt-cüt irəliləyir, əllərində qalın şamlar yanır. Onlar da mənim təsvirimdə olmalıdırlar! Qadınlar elə kökləniblər ki, bu dəqiqələrdə lap pələnglə üz-üzə gəlməyə hazırdırlar. Amma qadınların ardınca üzlərindən nur yağan ona yaxın qızcığaz (bayaq oğlanlarla dingildəşən qızlar yaşda olarlar) addımlayır.

On nəfər qadın oxuyaraq, inamlı addımlarla irəliləyir. Elə həyəcanlanıblar ki, sanki ətrafdakı adamlar xaç çəkir, dua söyləyir, tövbə edir, təzimə əyilirlər. Bu qadınlar papiros dumanı ilə nəfəs almırlar, onların qulaqları söyüş eşitmir, onlar kilsə həyətinin rəqs meydançasına döndüyünü hiss etmirlər.

Beləcə, əsl xaç yürüşü başlayır! Nəsə olur, hər iki tərəf bir qədər sakitləşir.

Qadınlardan sonra sırada keşişlərlə, kiçik keşişlər gedir - yeddi nəfərdirlər. Amma dağınıq halda gedirlər, elə bil əldən düşüblər, bir-birlərinə mane olurlar, az qala fənər daşıyanla toqquşacaqlar, dedikləri duaların səsi də eşidilmir. Hə, aydındır, onu burada tutub saxlayıblar, yoxsa gedib bütün Rusiyanın patriarxına xidmət edə bilərdi!

Yavaş-yavaş sıxlaşıb tələsik addımlarla ötüb uzaqlaşmaq istəyirlər - Yürüşün ardı gəlmir. Daha heç kəs qalmayıb! Daha Tanrıya ibadət edən, xaç yürüşünə qatılan inanc sahibi yoxdur, çünki geriyə, məbədə gedə bilməzlər. Dua edənlər də yoxdur və bu yerdə, elə bu yerdəcə pivələr köpüklənir! Anbarın qırılmış qapısından içəri soxulub payını götürməyə, qənimət əldə etməyə tələsənlərin sayı-hesabı yoxdur. Oğlanlar da, qızlar da onlara qarışıb, axı nədən? Özləri də bilmir.

Bəlkə keşişlər gözlərinə başqa cür görünürlər? Ya da elə-belə itələyirlər bir-birlərini - yəni bir vəzifə kimi.

Xaç yürüşüdür - dua edən yoxdur! Xaç yürüşüdür - xaç çəkən yoxdur! Xaç yürüşü damaqda siqaret, başda kepka, sinədə tranzistorla diqqət çəkir - bu izdihamın ilk sıralarında duranlar, hasara sıxlaşanlar - onlar da mənim təsvirimdə yer alacaqlar, özü də mütləq!

Bax o vaxt, mənim tablom da bitəcək!

Qarı xaç çevirib yanındakına deyir:

- Bu il yaxşı keçdi, xulğanlığ eliyən olmadı. Gör bir nə qədər milis var.

Bax belə! Sənin yaxşı il dediyin budur?

Bəs bizim dünyaya gələn, böyüyən milyonlarla adamımızın axırı necə olacaq? Gələcəyimizdən yaxşı nə gözləyirik?

Həqiqət belədir: bir gün hər şey alt-üst olacaq, gəlib hamımızı tapdalayıb keçəcək!

Elə onları bura göndərənləri də - hə, onları da tapdalayacaq!

10 aprel 1966

Pasxanın 1-ci günü

Aleksandr SOLJENİTSIN

Tərcümə etdi: Əyyub QİYAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.-3 mart.- S.25.