Kamal Abdullanın "Kitabi-Dədə
Qorqud"
poetikasına giriş" əsərindən
bilinənlər
Bir fəlsəfi terminin Azərbaycana
gəlməsinin tarixçəsi
Əski yunanlar öz fəlsəfi
dünyagörüşlərini düşünəndə
ona "hilezoistik" demirdilər. Yalnız əski
yunanları düşünən A.Losev kimi filosoflar iki yunan kəlməsindən
düzəldilmiş bu termindən məmnuniyyətlə
istifadə etdilər. "Hile" yunanca
taxta-tuxtanı, yəni materialı bildirirdi, sonradan
materiyanın adı oldu (bu məna ilə "həyulə"
şəklində ərəb fəlsəfəsinə də
keçdi). "Zo" isə
"zoologiya" terminindən göründüyü kimi,
canlılığı bildirirdi. Fəlsəfə
tarixçiləri yunan fəlsəfəsi ilə bağlı
söyləyəndə ki, onlarda hilezoizm var, demək istəyirdilər
ki, onlarda Materiya canlıdır, inert material deyil. Yunanlarda canlı olmaq özü-özünü hərəkətə
gətirən demək idi. Məsələn, pələng
istəyir və durub yeriyir, ya da kiminsə üstünə
atılır. Sonralar yunanlarda
"özü-özünü hərəkətə gətirən"
həm də qutun, ruhun başlıca göstəricisi oldu.
80-ci illərdə Vaqif İbrahimoğlu Zen-buddizmdən
və Dao fəlsəfəsindən etgilənərək aktyor
plastikasını "oduxotvorennoe dvijenie"
anlayışı ilə yeni estetika faktına çevirmək
istəyirdi. Vaqif əsas kitabları rusca oxuduğu
üçün danışığında bu dildən
alınma sözləri çox işlədirdi (hərdən
onu qınayırdım da). Mən həmin ifadənin
dilimizdə necə ola biləcəyini
Vaqifdən soruşmasam da, çox araşdırırdım:
"ruhanı və ya ruhsal hərəkətmi", ya
"qutlu hərəkət və ya davranışmı"? Son seçimi edə bilmirdim. İndi
isə yunanların hilezoizmini düşünəndə
"canlı" sözü yadıma düşdü. Yunanlarda materiya canlı idi. Zen-buddizmdə
canlı hərəkətdən söhbət gedirdi. Heyif ki, bu gözəl sözün, yəni
"can" sözünün hansı dildən gəlməsini
bilmirik. Türkcədən gəlsəydi, fəlsəfədən
başı çıxanlar əməllicə qürrələnərdi…
Kitab üzərinə meditasiyanın
kültürsəl dəyərindən
Bu düşüncə axınının ucu məndə
açıldı. Kamal
Abdullanın "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına
giriş" adlı kitabı (B.2017) haqqında nəsə
yazmaq istəyəndə. Niyə "nəsə"
dedim? Çünki bu situasiyada "rəy"
xoşuma gəlmir. Məni həmişə
rəy yazmaq, yəni ya tərifləmək, ya tənqid etmək
darıxdırıb. Məni daha çox ilgiləndirib o
kitablar ki, qarşıma (dizimin üstünə) notlar, xanalar
(pianosayaq klaviatura) qoyur və deyir: çal, görək, məndə
nə çalırsan.
İndi mən də Kamal Abdullanın son kitabını
- "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş"i
açmaq düşüncəsində deyiləm. Savadlı,
bilgili oxucu üçün o özü
açdığını açıb, bildirdiyini bildirib.
Bilgisizləri qandırmaq işi mənlik deyl.
Bunun üçün elmi populyarlaşdırma janrı var. Məni
isə "Azərbaycan bilinmələrindən sezilən nəsələr
(nəsnələrlə nəsələr arasında) (B.,
Qanun, 2003) kitabımda söylədiyim bir məsələ
maraqlandırır: necə edim ki, mənə bildirilənlərdən
bilinənləri tutum? Yəni qəsdən, məqsədli
bildrilənlərdən bilməzə bilinənləri oxuyum.
Kamal Abdulla son kitabında bildirdiyini bildirib.
Bəs onlardan nə bilinir bizim kültür
kamertonlarımızı titrədib səslər
dalğalandırır? Əslində, biz kitablar
haqqında niyə kitab (məqalə) yazırıq? Çox niyələr tapmaq olar. Ancaq ən
önəmli niyə budur: o kitabın xanalarında
"barmaqlarımızı" gəzdirib mədəniyyətimizi,
düşünüşümüzü bollandıran
"melodilər" səsləndirməkdən ötrü.
Bunun üçün "on barmaqdan çox barmaqla"
çalmağı bacarmalıyıq (lap yadıma Paviçin
"Xəzər sözlüyü" düşdü: orada
ibn Akşami musiqini on barmaqdan çox barmaqla çalır).
Elə Kamal Abdullanın son kitabı da "Kitabi-Dədə
Qorqud"un o məchul (Dədə Qorqudmu,
köçürənçimi?) söyləyicisinin və
yazarının bildirdiklərini təzədən, başqa
sözlərlə bildirmək deyil. Onun bir
araşdırıcı kimi kayfı, - Aristotel buna noetik həzz,
yəni ağılın aldığı həzz deyirdi, -
"Kitabi-Dədə Qorqud"un bildirdiklərindən
bilinənləri tapmaqdır. Bizlərinsə
noetik həzzi Kamal Abdullanın son kitabından bilinənlərə
qulaq tutmaqdır.
Mif haqqında elmi mif
"Gizli
Dədə Qorqud"da Kamal Abdulla fəlsəfədəki
"hilezoizm" anlayışından etgilənərək
oğuzların hilezoizmindən, daşların, dağların
suların canlılığından yazmışdı. Bu, onun birbaşa bildirdiyi idi. Ancaq
Kamal "Gizli Dədə Qorqud"da mif ilə yazını
hilezoist ruhda və ya əski animatizm inanclarında
canlılaşdırıb iki oyunçunun (Aktyorun,
Aktantın) dialoqunu, yarışını, konfiliktini yaradanda
bizim elmi dilimizin bir özəlliyi bilinmişdi. Əski
uzaqlıqlarda türklərə qohum olan koreyalılar
haqqında deyirlər ki, onların
danışhığında "mənimki" az yer tutur. Koreyalı "mənim ailəm",
"mənim evim" demir, "bizim ailə", "bizim ev" deyir. Ona görə də
koreyalıların danışığında başqa dillərdəki
"mənlərin" çoxunun yerini "biz" tutur.
Bu, dildən mentalitetin bilinməsinə bir
örnəkdir. Başqa örnək: koreyalılar
bütün təbiətdəkilərə hilezoistik
baxdıqları üçündür ki, belə robotpərəstdirlər,
məişətlərini, iş yerlərini
robotlaşdırmaqda birinci yerə çıxıblar.
İndi yadıma salıram ki, "Gizli Dədə
Qorqud"da Kamal Abdulla miflə yazını iki subyektin
dramına çevirəndə bilinənlərə qulaq tutmaq
üçün bizim türkcəmizin canında gizlənmiş
və "Kitabi-Dədə Qorqud"da da özünü
bildirən hilezoizmdən bəhrələnmişdi. Onun üçün də Oğuz mifi haqqında
söyləmlər, narrativlər quranda elmi mif dilində
danışmışdı. Belə elmi teksi hilezoistik
ruhu türkcədən az olan başqa dilə,
məsələn, ruscaya çevirəndə çox
böyük çətinliklə rastlaşırsan. Mifin yazıya qısqanc və ya şübhə ilə
yanaşmasını rusca verəndə elə də
uğursuz olmayan metafora alınır. Azəri türkcəsində
isə ən az metaforiklik yada
düşür və sən iki subyektin, az qala demişdim
Hörmüzlə Əhrimanın, münaqişəsini
görürsən. Əslində, Kamal nə
mifi, nə yazını iblisləşdirir, ancaq hər ikisinin
suçunu da gizlətmədiyi üçün Şekspir səhnəsi
alınır.
Kamal Abdulla "Gizli Dədə Qorqud" kitabı ilə
ilk dəfə, Hegelsayağı desək, spekulyativ söyləmlər
şəbəkəsini, torunu hörmüşdü. Kamalacan
"Kitabi-Dədə Qorqud"dakı sözlərin etimoloji
açımı ilə, rituallarının dünyadakı
analoqları ilə Oğuz dünyasına heyranlıq və
sevgi yaradırdılar. Ancaq ilk dəfə Kamal Abdulla mif
və yazının dramasında "Kitabi-Dədə
Qorqud"u "səhnələşdirib" elə bir
"tamaşa" yapdı ki, orada biz fəlsəfə-estetika-etnoqrafiya
qarışığı olan elmdən və bu elmin Dədə
Qorquddan necə ağıllı və gözəl danışmasından
həzz aldıq. "Gizli Dədə Qorqud"
kitabı türkologiyada ilk və hələ ki, son intellektal sərgüzəştdir.
Ondakı yunan mifləri ilə bağlı paralellər isə sanki intellektual sərgüzəştlərdə
qarşıya çıxan əcaib yerlər və əcaib
hadisələrdir. Yalnız bir məsələdə
Kamal Abdullanın "Gizli Dədə Qorqud"una sələf
göstərmək olar. O da oxucunu düşüncə
"rəqsinin" (Nitsşenin sözü)
cızdığı trayektoriyaların ritminə salmaq məsələsidir,
- amma nəinki oxucunu, elə "Kitabi-Dədə Qorqud"un özünü də. Bunu
80-ci illərdə Rəhman Bədəlov "Qəhrəmanlıq
dastanında doğru və uydurma" kitabında etmişdi.
Ancaq Rəhmanda düşüncə rəqsinin melodisini və
ritmini Hegel dialektikası vermişdi, Kamalda isə inkişaf və
dialektikanın məşhur 3 qanunundan uzaq olan
"düşüncə rəqsləri" var. İndi mən
İnternetdən aldığım savad əsasında deyə
bilərəm ki, "Gizli Dədə Qorqud"dakı
düşüncə rəqsi post-strukturalistlərin
sevib-etdikləri "rəqslərin" bənzəri idi. Strukturalizm araşdırdığı nəsnəni
"qurumuş strukturlara" düzürdü.
Post-strukturalizm isə sanki məşhur marksizm revizionisti və
ya opportunisti Eduard Bernşteynin formulasından
ilhanmlanmışdı: hərəkət hər şey, son məqsəd heç
nədir! Ancaq post-strukturalistlərdə
güman ki, son məqsəd vardı. Son
amac düşüncə rəqsləri ilə məna
sayrışmalarını yaratmaqdı. Kamal
Abdullanın "Gizli Dədə Qorqud"u oğuzlar
dünyasını heç kimdə olmayan semantik
"ulduzlar" sayrışmasında olan kosmosa proyeksiya
etmişdi. 91-ci ildə
"Gizi Dədə Qorqud" çıxandan bəri məndə
Nizami, Füzuli, Mirzə Cəlil, hətta Sabir kimi onlarla
yazarların yazdıqları üstünə Kamal
Abdullasayağı meditasiya yapamaq, "düşüncə rəqsini"
oynamaq həsrəti qalıb. Bu həsrətə cavab verən
bir neçə kitab da yazılıb və bəlkə də
onlar "Gizli dədə Qorqud"un
etgisini bildirməsələr də bu etgi onlardan qananlara
bilinir.
Dədə Qorqud haqqında ikinci
kitabın motivi
Bax, bu fonda məndə sual yaranır. "Gizli Dədə
Qorqud" (və onun genişləndirilmiş başqa nəşri)
əsasında "Kitabi-Dədə Qorqud" üstünə
91-ci ildən başlayaraq öz melodisini yapıb arifləri
mat qoyandan sonra Kamal Abdulla 2017-ci ildə nədən, hansı
iç gərəklərinə görə ona qayıdıb
son kitabını yazıb? Sözsüz, arada
olan 26 ildə "Kitabi-Dədə Qorqud" üzərində
düşüncələri, qeydləri
yığılıb, ondan qaynaqlanan roman və s. olub. Yəqin
bu, ayrıca müsahibə konusudur: necə olur ki, Kamal Abdulla
Oğuzun kitabını (dastanını) sonsuz bolluğu olan
qaynağa çevirir?
O
çevirir, yoxsa qaynaq özü sonsuzdur. İnanın
mənə, bu, dəhşətli dərəcədə ciddi,
önəmli və çətin sorudur.
Mən bu
tip və başqa tip suallarla "Kitabi-Dədə Qorqud"
poetikasına giriş" kitabının üzərində
meditasiya yapanda ağlıma Kamalın sevdiyi diskurs gəldi
"Unutmağa kimsə yox". Bu adda onun
romanı (B., Qanun.2011) və şeiri var. Başqa nələri
var, yadımda deyil, ancaq nəsə tutqun xatirəm var ki, həmin
deyim onda araverməz leytmotividir.
Bu diskurs çox ilginc qurulub. Onun intonasiyasında və sintaksisində,
adətən, biz nəyinsə rəğbətə layiq
olmadığını söyləyirik: "sevməyə adam yox", "gəzməyə yer yox",
"yeməyə bir şey yox". Bəs nəyinsə
unudula bilməməsinə necə heyifsilənmək olar?. Axı Froyd demişkən, bizim bilincimiz
özündən bütün ağır xatirələri
sıxışdırıb alta basır. Unutqanlıq olmasa, analar itirdiyi balalarının dərdindən
dəli olarlar. Adam etdiyi
yaramazlığın utancından psixi pozuntuya düşər.
Hətta bizim qavrayışımızın
çərçivəsi, astanası olmasa, yəni hər nəsnəni,
hər xışıltını eşitsək, heç nəyi
görüb eşitmərik. Biz çox şeyi görməyb,
eşitməməliyik ki, az şeyi
yaxşı görüb eşidə bilək. Bu
mənada unutqanlıq prinsipində çox şey huşumuzda
olmamalıdır. Deyirlər ki, beynimizin
15-20 faizini işlədirik. Bunu deyəndən sonra dəlicəsinə
istək aydırırlar ki, hamısını işlətsəydik,
nə gözəl olardı! Ancaq hər şeyi
eşitmək heç nəyi eşitmək olduğu kmi,
beyinin maksimum işləməsi də düşüncəsizlik
olardı, çünki düşüncələr bir-birini
dağıdardı. Ona görə də bizim
meditasiyamız, yəni dərin düşüncələrə
dalmamız unutma ilə anmanın "tanqosundan" yaranır
və bu kontekstdə sual çıxır, nədən Kamal
Abdulla heyifsilənir ki, unutmağa kimsə yox?
Əslində, o heyifsilənmir, heyifsilənməyin
intonasiyasında (biz "dəhşət"
sözünü heyranlığımızı göstərmək
üçün demirik?!) nə varsa, ona qədirbilənliyi
sezdirir. Kamal Abdullanın son kitabı "Kitabi-Dədə
Qorqud"la ilgili belə qurulub, başqalarının fərqinə
varmadığı, görmədiyi, sezmədiyi,
düşünmədiyi faktlara, detallara qavrayışı
açmaq. Örnəyin belə bir sualdan açılan
fakt: niyə "Dədə Qorqud"da oğuzlar kişi ilə bağlı
"ağlamagil", qadınla bağlı "bozlamagil"
deyirlər? Bəlkə dildə sinonimlərin
yaranmasının bir qaynağı matriarxata və patriarxata
gedib çıxan qadın dili və kişi
dilidir?
Niyə oğlanlara törən, ritual gedişində ad
verirlər, qızlara yox? Asan izahı odur ki, bu
törən patriarxallığın sonucudur. Bəs bunun bizə bildirdiyi yox, bildirdiyindən bilinənlər
nə deyir? Bəlkə onu qandırır
ki, ad elə-belə verilməyəndə, törənin təmtərağında
veriləndə adı biabır etmək qorxusu, onun
qarşısında sorumluluq duyğusu çox ciddi olur?!
Yazarın son kitabında Oğuzda ərənlərin
adının gizlədilməsindən bilinən mənalar
açılır. Bəlkə bir bilinən də
budur ki, adın üstündə əsməklə onu
biabır etməyin xofunu artırırdılar?!
Kamal Abdulla son kitabında aforistik deyimlərlə
"Kitabi-Dədə Qorqud"dan elə olayları və
halları bəlirtiləndirir (manifestasiya edir) ki,
başqaları üçün unutqanlıq zolağındadırlar. Örnəyin orada deyilir: Azərbaycan
ədəbiyyatında "Kitabi-Dədə Qorqud"da olan qədər
müəllifi hərəkətdə olan mətn
tanımırıq. Bundan nə bilinir? Kamal Abdulla Azərbaycan ədəbiyyat tarixində mətnləri
öncə söyləyicilər (müəlliflər, nəqlçilər)
qalereyası əsasında postulaşdırır və sonra təklif
edir ki, Dədə Qorqudu söyləyici kimi bu şəbəkədə
düşünək. Qurani-Kərimdə Allah-taala
müxtəlif əvəzliklərdədir, gah "O", gah
"Mən", gah "Biz" kimi danışır. Dədə Qorqudda da bu əvəzlik yerdəyişmələri
var. Ancaq onun eposda hərəkəti təkcə bir əvəzlikdən
o birisinə keçid deyil. O, həm də ordan bura,
burdan ora gedir.
"Kitabi-Dədə Qorqud"
poetikasına giriş"də generativ
qrammatikanın tətbiqindən bilinənlər
80-ci illərdə biz
(Kamal Abdulla, Aydın Talıbzadə, mən və b.) Sovet ədəbiyyatşünaslığının
darıxdırıcı metodundan qurtulmaq üçün
Batının ritual-mifoloji məktəbindən
çıxış edərək nəsrdə Xaos-Kosmos
qarşıtının (oppozisyasının)
oxşartılarını tapırdıq. Tapırdıq
və bundan həzz alırdıq. İndi isə Kamal
Abdulla son kitabında başqa baxım bucağına
çıxaraq yazır:
"Kitabi-Dədə
Qorqud"un hər layında (deyərdim, hər
seqmentində) xaosdan kosmosa keçid var.
Hər laya, seqmentə belə baxmaq o dönəmlər
bizim ağlımıza gəlməmişdi. Tekstin bu modeldə
verilməsi hansı düşünmə və
düşündürmə sonuclarını verir? Kosmosla bağlı qara materiya, qara enerji, vakkum,
anti-hissəciklər kimi ideyalar, əslində, materiyanı
annihilyasiya edir, yəni onu təməlində heçliyə,
boşluğa çevirir. Tanrının
yoxdan var etməsinə fəlsəfədə həmişə
müqavimət olub. Lukretsinin, Mark Avrelinin həmin
müqaviməti ifadə edən düşüncələri
belə düsturlanmışdı: "de nihilo nihil", yəni
heç nədən heç nə (çıxmaz)! Ancaq "yoxdan var edən" Tanrı ideyası da
başqa fəlsəfələrin sayəsində
gücünü saxlamaqdadır.
Hər
layın dərinində olan Xaosdan mənə Xaosun
heçlik, boşluq variantları görünür - bu
variantlar Dao fəlsəfəsində, Buddizmdə və
yanılmıramsa Hegel, Haydeger kimi filosoflarda da var. Hər layda
Xaosun Kosmosa keçməsini göstərəndə Kamal
Abdulla "Kitabi-Dədə Qorqud"u varlıq, dünya
modelində, analoqunda verir. Yazarın son kitabı Dədə
Qorqud teksti ilə bağlı, beləcə,
aşağıdakı modeli qurur: lap dibdə Xaos
qaranlığıdır, ondan bəridə ada kimi dərin
strukturlar bulunur və onlar təzahürlərini, təcəllilərini,
manifestasiyalarını mətnin üstünə vururlar.
"No" teatrında (deyəsən, elə "Kabuki"
teatrında da) Daoist-buddist estetika əsasında Boşluqdan
istifadə olunur. Səhnədə birdən-birə
lakunlar kimi boş fasilələr yaranır və
araşdrıcılar bunda Boşluğun dibdən vurub üzə
çıxmasını görürlər. Kamal Abdullanın son kitabında sıfır
sahmanlayıcılardan danışılır. Mənə bu fikirdən Xaosun vurub Mətnə
çıxması BİLİNİR. Sıfırı,
yoxluğu adi şüur heçnəsizlik kimi qavrayır.
Kamal Abdulla isə hələ gəncliyində kvazi-predikativlik
nəzəriyyəsini irəli sürmüşdü: öncələr
cümlədə mübtəda xəbər funksiyasında
olan feilə artırılmaqla predikativlik verirdi. Sonrakı dəyişmələrdə xəbərdən
mübtəda itdi, ancaq o boşluqda predikativlik qaldı.
Sıfırla oynamaq Kamal Abdullanın son kitabında da
qalır. Orada bu, sıfırla bildirmə (və ya danışan
sükunət) adlandırılır. Dilçilər
anlayırlar söhbət nədən gedir. Dilçi
olmayanlar isə, qoy, dərinə getmədən Kamal
Abdullanın son kitabının bir ideyasını belə
başa düşsünlər: "Kitab-i Dədə
Qorqud"da mətn təkcə fiziki (fonetik-morfoloji) libası
olan vahidlərlə mənalar bildirib, sintkatik düzüm
yaratmır. Təkcə olanlarla yaratmır.
Həm də olmayanlarla, bulunmayanlarla yaradır.
Necə noetik ləzzət almayasan belə deyimdən:
"Kitab-i Dədə Qorqud"da mətn sərhədindən
qıraq olan mətnlər var və onlar Dədə Qorqud mətninə
işləyirlər. Sərhəddən
qıraqda olan mətnlər fiziki libasda deyillər, implisitdirlər.
Onlar da, əslində Dədə Qorqud mətnlərində
olmalıdırlar, ancaq fiziki yoxa çıxdıqları
üçün Dədə Qorqud tekstindən
otaydalıaşırlar.
Örnəyin, Kamal Abdulla deyir: mətndə olan
"Çıxan can geri gəlməz" deyimi mətndən
qıraqda olan, haradasa səslənib sönmüş
"Çıxan can geri gələrmi" sorusunun
cavabıdır.
Onu da deyim ki, Baxtin hər monoloqda (və bəzi tekstlərdə)
başqasının səsi var deyəndə heç də
gerçək səsi nəzərdə tutmurdu. Əsas personaj sözlərini
söyləyəndə qeybdə qalan başqasının ola biləcək etirazına cavab kimi yeni
düşüncə gedişləri edəndə
başqası ilə qiyabi mübahisyə girir. Burada
da mətndən qıraqda mətn var. Onu da deyim ki,
Kristevanın "hər tekst interteksdir" aforizmi Baxninin
polifonik tekstlər ideyasının davamıdır.
Mətnlə ilgili Kamal Abdullanın son kitabından bilinənlərə
qulaq tutub türlü fəlsəfələr yapmaq olar. Ancaq qoy bu, gələcək
diplom, dissertasiyalar üçün açıq qalsın.
Hələliksə onu deyim ki, mən Kamal
Abdullanı tələbə kimi yox, gənc dilçi kimi
tanıyanı onu Noem Xomskinin generativ (və ya transformativ)
qramatikasından təsirlənmiş görmüşəm.
Bu təsirlərin altında dil və mədəniyyət
üzrə harada araşdırma aparıbsa, orada tez-tez dərində
bulunub gizli qalanları üst strukturlarda bərpa etməklə
məşğul olub. İndi bizim yazar son kitabında da
elə edir: "Kitabi-Dədə
Qorqud"un dərinliyində iki qayda
tapır, biri gerçəkliyin bədii-poetik təsvirinə
yasaq, o biri bədii-poetik təsvirin gerçəkliyin
düzünə göstərilməsinə yasaq. Lap dərində olan nəsə (xaos) üzdə-üstdə
təzahürlərə transformasiya edəndə bu iki yasaq
qayda kimi mətndə iki fərqli nəticələr verir.
Birinci yasaq gerçəkliyi bədii-poetik dildə
görükdürməyə qoymur və nəticədə mətnin
hansı kəsimlərindəsə dünya bədii-poetik süsləmələrdə
verilmir. Bu, sonralar Heminqueyin məşhur
teleqraf üslubunda oxşartısını
tapmışdı. "Kimi"
qoşması məcazi göstərməyə qulluq edir.
Birinci yasaq işləyndə "kimi"
qoşması dilə gəlmir. Dədə
Qorqudda sular danışanda bu "insan kimi
danışdı" metaforasında başa
düşülmür.
İkinci yasaq isə dünyanı müstəqim təsvir
etməyə qoymur. Kamal Abdulla hər iki yasağın dərinində
bəşəriyyətin əski tarixi dönəmlərinin
izini tapır (yenə dərinlik). Onları qəribə
metafora-terminlərlə belə adlandırır: "dəşti
müstəqimiyun" və "dəşti məcaziyyun".
Bu terminlərdə "dəşti"
sözünün işlədilməsindən mənə nələr
bilinir? Ortaçağ müsəlman
dünyasında "Dəşti qıpçaq"
(Qıpçaq çölü) dəhşətli enerjisi
olan söz idi. Bütün Yaxın və
Orta Şərq, bəlkə elə rus dünyası da
qıpçaq elinin xofu, sirli və ya təhlükəli gəlişinin
bəkləntisi altında idi. Kamal Abdulla,
məncə, "dəşti müstəqimiyun" və
"dəşti məcaziyyun" kəlmələrinin
sehirini, magiyasını bu anışmalarda duyub bizə
duydurur.
Mən, əslində, Kamal Abdullanın zərgər kimi
incə, narın struktrlarla hördüyü düşüncə
aləminə yalnız ilk qədəmləri qoyuram, ancaq dərinə
girməyə məqaləmin formatı imkn vermir. Mənim işim, dedim ki, hər
şeyi açmaq deyil, onun son kitabını düşünəndə
kitabın haralara apardığına, onunla haralara getdiyimə
örnəklər verməkdir. Beləcə, Kamalın
düşüncələrinin post-strukturalist, fəlsəfi,
struktur dilçilik koordinatlarında cızdığı trayektoriyalarından xırda
seqmentlər verdim. İndi isə bir maraqlı məsələyə
toxunum və bitirim.
Anti-dərinlik
Beləliklə,
son kitabında Kamal Abdulla Meşə sakinlərindən sonra
Mağara sakinlərinin dönəminin gəlməsini söyləməklə
əski
dünyanın poliolit-neoitlə bağlı ilk
dönəmlərinə gedib çıxır. Daha sonra "dəşti müstəqimiyun" və
"dəşti məcaziyyun" termin-metaforaları ilə
meşə sakinlərinin dünyaduyumundan mağara
dünyasının dünyaduyumunu ayırır.
Yazarın son kitabının gedişində bütün bu dib
qatlarını "Kitabi-Dədə Qorqud"un
dərinliyinə qoyub onun üst strukturlarını dərin
qatların transformasiyası kimi götürür.
Ancaq bu zaman Kamal Abdullanın son kitabı həm də bəzi
paradokslarla oynayır. Bir çox fəlsəfələr
dünya məkanını üç ölçülü
götürəndə enin, uzunun yanına
hündürlüyü (dərinliyi) də qoyur. Ancaq fizika Kamal Abdullanın sevdiyi paralel dünyalar məsləsini
qoyanda söyləyir ki, həmin dünyalarda en, uzunluq olsa da dərinlik
olmadığı üçün onlar hətta
yanımızda bulunsalar belə, bizə bilinmirlər. Biz qalınlığımızla bu absolyut nazikliyə
girə bilmirik. Bu söylədiyimiz
çağdaş fiziklərin elmi fantaziyasına aiddir.
Ancaq filosflar da var ki, "dünyanın özündə dərinlik yoxdur, dərinlik
bizim qavrayışımızın illüziyası,
aldanışıdır" - deyirlər. Örnəyin,
Nitsşe belə hesab edirdi. Bəndəniz
də bu yanaşma ilə kültür tekstlərimizə
baxmşdı. Bəzi post-strukturalist
metodologiyalardan da görünür ki, onlar düşüncələrindən
dərinlik paradiqmasını uzaqlaşdırırlar. Kristevanın "tekst əslində həmişə
intertekstdir" aforizmindən açılan odur ki, sən
tekstin dərininə gedib oradan mənalar çıxarmaq istəyəndə
mətni sandıq kimi açıb çıxarmırsan,
çünki mətn sandıq deyil. Sən
tekstdən başqa tekstlərə baxanda, səyahət edəndə
mənalar alırsan və aldanışda olursan ki, onları mətnin
dərinindən çıxardın. Sən
tekstlər arası müstəvidə gəzirsən, ancaq
aldanışda olursan ki, tekstin içinə, dərininə
varmısan. Bəzən biz nəyisə
öncə gəlib arxamızda durduğu üçün dərində
olan sayırıq. Yazımın
başında mən "Unutmağa kimsə yox" diskursunu
açanda, əslində, onun dərininə getməmişdim,
o biri tekstlərə yayxanan müstəvidə hərəkət
etmişdim. Kamal Abdullanın son kitabı
bu anlamda möhtəşəm intertekstdir ki, dərinlik
duyğusu və illüziyası yaradır. Elə
buradaca yazıma son akkordu vurum: o bütün
yaradıcılığı ilə Dədə Qorqud həndəvərində
intertekst müstəvisini yaradaraq bizi bu müstəvidə gəzdirib.
Beləcə, başqa mətnlərə
aparmaqla dərinliyə çıxmaq həsrətimizin
başını qatıb.
Azərbaycan mədəniyyəti Kamal Abdullanın son
kitabına ilə 2017-ci ildə bir ciddi paradiqma alıb -
bütün önəmli bədii mətnlər intertekst şəbəkəsinə
salınıb orada refleksiya və ya meditasiya edilməlidir. Yeni nəsl Nizamini, Sabiri,
Mirzə Cəlili, Anarı, Mövludu, Elçini və
"Yarımçıq əlyazma" kimi romanları Kamal
Abdullanın son kitabının paradiqmasında meditasiya etsə,
Azərbaycan mədəniyyəti ağıllı,
düşüncəli söhbəti ritorik söhbətlərlə
səhv salmaz!
Niyazi Mehdi
Fəlsəfə
elmləri doktoru
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 17
mart.- S.12-13.