Samət Əlizadə - Füzuli
sözünün xiridarı
Samət
Əlizadə… BDU-nun filologiya fakültəsində təhsil alarkən
mənim müəllimim olmuş, Ədəbi dil tariximizdən
mühazirələrini dinlədiyim bu gözəl insanı, elm
aləmində kifayət qədər nüfuz qazanan, həm füzulişünas,
həm nəsimişünas, həm qorqudşünas, həm mətnşünas,
həm də bir dilçi kimi şöhrət qazanan bu görkəmli
alimi unuda bilmirəm. Xoşbəxtəm ki, filologiya fakültəsində
təhsil aldığım o illərdə Azərbaycan filoloji
elminin sütunları olan Məmməd Cəfər Cəfərov,
Muxtar Hüseynzadə, Səlim Cəfərov, Ağamusa
Axundov, Tofiq Hacıyev, Əkbər Ağayev, Fərhad Zeynalov
(ruhları şad olsun!) mənim müəllimlərim
olmuşlar.Və bunların arasında Bəxtiyar Vahabzadə
ilə Samət Əlizadə ən çox sevdiyim müəllimlər
idi. Bəxtiyar müəllim bizə "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı"
fənnindən mühazirələr oxuyurdu, amma dilirndən
bircə kəlmə də nə sosrealizm, nə də
partiyalı ədəbiyyat kəlmələrini eşitdim. O,
poeziyamızın, nəsrimizin, ümumən klassik və
müasir ədəbiyyatımızın şedevrlərini
sevdirirdi. Samət müəllim isə dilimizin tarixindən, Azərbaycan
ədəbi dilinin incəliklərindən söz
açırdı. Xüsusilə, Füzulinin qəzəllərindəki
məcazlardan, "düşvarı asan eyləyən"
hünərindən elə şövqlə
danışırdı ki…İllər keçdi və mən
Samət Əlizadənin bütün
yaradıcılığı ilə yaxından tanış oldum,
"Azərbaycan" jurnalında tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
şöbəsinin müdiri kimi ona dil tariximizdən,
Füzuli yaradıcılığından məqalələr
yazmağı sifariş etdim.
"Füzuli
dünyaya 500 yüz il əvvəl gəldi və 500 il ərzində
bir də dünyaya Füzuli kimi şair gəlmədi.
Füzuli sanki daş qəlbləri titrətmək, kar və
kor vicdanları oyatmaq, insanların diqqətini bədii
sözün ülviyyətinə yönəltmək və sənət
bayrağını hər yerdən görünən bir zirvəyə
sancmaq üçün gəlmişdi. O, sanki şüursuz
şeiri və duyğusuz şairləri puç etmək, ənənəvi
mövzu və süjetlərdə
ilhamsız və səriştəsiz yazılan,
cılız və sısqa hissləri tərənnüm edən
mənzumələri iflasa uğratmaq üçün
yaranmışdı" - Samət Əlizadənirn "Şeirirn sönməz
şamı və aydın sabahı" məqaləsi
("Qobustan" jurnalı-1995) bu sətirlərlə başlayır
və həmin məqalədə o, Füzulinin "Şəm"
və "Sübh" rədifli qəzəllərini şərh
edir.
Elə
həmin il Samət Əlizadənin "Şah beytlər"
(Füzuli "Divan"ına şərhlər) kitabı
çapdan çıxdı və
bu kitab Füzuli sevdalılarının sevimli kitabına
çevrildi. Neçə illərdir ki, mən də o
kitabı hara getsəm, harda olsam, yanımda gəzdirirəm. Hər
gün vaxt tapıb Samət müəllimin böyük
şövqlə şərhini verdiyi qəzəlləri
oxuyuram. Oxuyuram və Samət müəllimin klassiki duymaq, onun
qəzəllərindəki məna qatlarını necə məharətlə
incələmək istedadına qibtə edirəm.
Azərbaycanda
şərhçilik sənəti XI əsr şairi, filosofu,
sözün əsl mənasında
bu sənətin əsasını qoymuş Xətib Təbrizidən
başlayır. O, ərəb şairlərinin (Əbu Təmmamın,
İbn Düreydin, Banət Suadın və b.-nın) çətin
mənalarla dolu, o dövrün oxucuları
üçün
anlaşılmaz görünən şeirlərini
qrammatik cəhətdən şərh edir, onların
izahını verir, şərh etdiyi sözlərin
etimologiyasına baş vurur, forma ilə məzmunun əlaqəsindən
- onların vəhdətindən söz açırdı. Xətib
Təbrizinin məşhur bir kəlamı var: "Şeiri tədqiq
etmək onu nəzmə çəkməkdən daha çətindir".Xətib
Təbrizinin poeziya, ədəbi tənqid, nitq mədəniyyəti,
əruz və qafiyə elmi, Quranın şərhi ilə
bağlı çoxlu əsərləri var və mərhüm
ədəbiyyatşünas Malik Mahmudovun onun həyat və
yaradıcılığına həsr etdiyi monoqrafiyada bu əsərlərdən geniş
söz açılır. Xətib Təbrizinin həm
sağlığında, həm də sonrakı əsrlərdə
ardıcılları (Eynəl Quzat, Yusif Xoylu və b.) da şərhçilik
sənətini davam etdirdilər və beləliklə, bu sənət
filoloji mahiyyət kəsb elədi. XIX əsr ədəbi məclislərini
xatırlayın. Məclis üzvləri klassiklərin qəzəllərini
şərh edir, oradakı məna incəliklərinə
baş vururdular.
Şərhçilik sənətinə meyil və maraq
bir də keçən əsrin səksəninci illərindən
qüvvətləndi. Sabir Əliyevin dörd cildlik, Hacı
Ələmdar Mahirin üç cildlik Füzuli qəzəllərinin
şərhlərinə həsr olunan kitabları çap
olundu. Rəfael Hüseynovun, Hacı Mailin, Teymur Kərimlinin,
Gülşən Kəngərlinin də bu sahədə xidmətləri
az deyil. Ancaq Samət Əlizadənin
"Şah beytlər" kitabında təkcə Füzuli qəzəlləri
şərh olunmur, həm də
şərhçilik sənətinin xüsusiyyətləri
izah olunur və bu kitab, şərhçilik sənətini
elmi cəhətdən əsaslandıran bir kitab kimi bizim ədəbiyyat və
dilçilik elmimizdə ilk addım oldu. Əvvəla, Samət
müəllimin Füzuli qəzəlləri ilə
bağlı şərhləri adlarını çəkdiyim
alimlərin şərhlərindən əvvəl meydana
çıxdı. İkincisi, Samət Əlizadə
"Şah beytlər"ə yazdığı "Ön
söz"də və elə həmin
kitabdakı "Füzulinin fərdi dil üslubuna dair" məqaləsində
şərhçiliyin elmi -nəzəri qavrayışları
ilə bizi tanış edir: bədii fikir məntiqi mühakimə,
tezis-antitezis üsulu ilə ifadə edilməli, həyat həqiqəti
nə qədər obrazlı şəkildə olsa da,
inandırıcı, ağlabatan tərzdə əks
olunmalı, elmi (dini və dünyəvi) biliklərə, təsbit
olunmuş əqli nəticələrə istinad edilməli, Füzulinin fərdi dil üslubunun əsas
meyilləri və motivləri vasitəsilə elmi şərhini
verməli, məcazlaşma prosesini, obrazlılığın
xüsusiyyətlərini, onların qarşılıqlı
şəkildə bir-birilə əlaqəsini nəzərə
çarpdırmalı… Qəzəllərin praktiki şərhinə
gəldikdə isə
hər beytin mənası sadə nəsr dililə
qısaca şərh olunur, ardınca müəllifin elmi şərhi
gəlir (bu qaydaya bizim sonrakı şərhçilərimiz də
eynən əməl edirlər).. Nümunə
üçün Samət müəllimin Füzulinin
"Oynar" rədifli qəzəlinin bir beytinə verdiyi
şərhi təqdim edək:
Bu qəmlər
kim, mənim vardır,
bəirin
başinə qoysan,
Çıxar
kafər cəhənnəmdən,
gülər
əhli-əzab oynar.
Mənim bu qəmlərim ki, vardır, dəvənin (bəirin)
başına qoysan, kafir cəhənnəmdən
çıxar, əzab çəkənlər
gülüb-oynarlar.
Dini rəvayətə
görə, kafirlər ancaq o zaman cəhənnəmdən
çıxa bilərlər ki, dəvə incəlib, sap kimi
iynə deşiyindən keçsin (Demək, kafirlərin cəhənnəmdən
xilas olmaq imkanı yoxdur). "Dəvənin incəlib iynə
deşiyindən keçməsi" mübaliğəsindən
şair obraz vasitəsi kimi istifadə edib, yeni bədii
mübaliğə yaradır: mənim dərdim o qədər
ağırdır ki, dəvənin başında olsa, (yəni
dəvənin fikirləşmək, qəm çəkmək
qabiliyyəti olsa) və yaxud bu dərdləri dəvəyə
yükləsən, o əriyib sapa dönər,-
kafirlər cəhənnəmdən azad olar; orada əzaba məhkum
edilmiş başqa kəslər də azadlıq
üçün imkan yarandığını görüb,
sevindiklərindən gülüb-oynarlar.
Füzulinin hər bir qəzələ beləcə
öz aydın, səlis şərhini tapır. İlk
baxışda oxucuya adi görünən bu "əməliyyat",
bu söz sehrlərinin açımı əslində, şərhçidən
geniş məlumat dairəsi, müxtəlif elmlərə
baş vurmaq məharəti tələb edir.
Çünki Füzuli şeiriyyəti Quranla, dini rəvayətlərlə,
coğrafiya, fizika, dilçilik, etnoqrafiya, etimologiya və s.
elmlərlə bağlıdır. "Düşməzəm
könlünə, yəni olubam öylə zəif, Dərdi-eşqinlə
ki, güzgüdə görünməz əsərim?!"-
orta əsr elmi deyirdi ki, əgər əşya yoxdursa,
güzgüdə şəkil də alınmaz, çünki
inikas üçün əşyanın olması zəruridir.
Axı, ən kiçik cisimlərin də güzgüyə əksi
düşməlidir. "Adəm əvvəl səri-kuyin
verib almış cənnət, Eşidib təni-mələk,
sonra peşiman olmuş"- Allah-təala ilk insan və
peyğəmbər olan Adəmi yer üzündə sudan və palçıqdan yaratdı. Sonra ona ruh verildi və cənnətdə yerləşdirildi. Cənnətdə Həvva
ilə nigahı kəsildi, amma yasaq edilmiş buğdanı
yediklərinə görə oradan çıxarıldılar.
Ümumiyyətlə, Samət Əlizadə "Şah
beytlər"də Füzuli dünyasına dərindən bələd
olduğunu sübut elədi. Bir etirafını dinləyək:
"Mənim gördüyüm iş ancaq iki-üç pilləli
raketlə oxucunum dahi şairin sənət orbitinə
çıxarmağa bənzəyir".
Samət
Əlizadəni mən təkcə şərhçi kimi təqdim
etmək istəməzdim.
Samət Əlizadə - Azərbaycan ədəbi dilinin
tarixini mərhələ-mərhələ izləyən
görkəmli dilçi idi. "XVI əsr Azərbaycan ədəbi
dili (mühazirə mətni), "Azərbaycan ədəbi
dili tarixindən praktikum (Füzulinin şeir dili: mətnlər,
lüğət, şərhlər), "Orta əsrlərdə
Azərbaycan yazı dili", "Oğuznamə",
"Əski Azərbaycan yazısı" kitabları ədəbi
dil tariximizin tədqiqində alternativi olmayan dəyərli əsərlərdir.
Samət
Əlizadə - "Kitabi-Dədəm Qorqud" dastanları
ilə bağlı
sanballı məqalələrin müəllifi. 1988-ci ildə professor Fərhad Zeynalovla birgə bu
dastanın elmi nəşrini hazırladı. Hələ
ikicildlik "Kitabi-Dədə
Qorqud ensiklopediyası".
Samət Əlizadə - Nəsimişünas. Nəsimi
dilinin incəliklərini şərh edən dilçi.
Samət Əlizadə - mətnşünas alim.
Əlbəttə, bir yazıda bu görkəmli alimin
elmi yaradıcıdığını tam əhatə eləmək
mümkün deyil.
Heyif, çox yaşamadı. Yaşı
altmışı təzəcə keçmişdi ki,
dünyasını dəyişdi.Amma unudulmadı. Xalq
yazıçısı Anar yazır ki, "Onunla eyni ildə
(1938), eyni gündə (14 mart)
doğulmuşuq. Biz dost deyildik, amma bir-birimizə böyuk rəğbətimiz
vardı. Onun "Dədə Qorqud"
dastanları ilə bağlı çox faydalı işləri
bizi bir-birinə yaxınlaşdırdı". "Samət doğrudan da ideal adamdı. Ona çatan olmaz" - bu fikrin müəllifi BDU-nun
xarici dillər kafedrasının professoru Abdulla Qarayev idi.
Tələbələrindən Kamil Vəli, Nizami Cəfərov
onu daim xatırlayırlar. Şair-tədqiqatçı
Sona Xəyal Samət Əlizadə, onun həyat və sənət
yolu haqda kitab da yazıb.
Qayıdıram Samət müəllimin "Şah beytlər"
kitabına.
Yazırdı ki: "Yüz illər, min illər keçəcək
dünyaya gələn yeni nəsillər Füzuli şeirlərini
təkrar-təkrar oxuyub şərh edəcək, lakin şərhlər
bitib-tükənmək bilməyəcək"- porofessor, əməkdar
elm xadimi Samət Əlizadənin də elmi fəaliyyəti,
Füzuli dünyası ilə bizi qovuşdurması heç
vaxt unudulmayacaq…
Vaqif YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 31
mart.- S.21.