Daha "...bir nəzər"

Səhv nəzərləri sərf-nəzər etmə vaxtı

Əvvəli var

Yeni təmayüllər: dramaturgiyanın meydana gəlməsi

Azərbaycan ədəbiyyatına Qərb təsirlərindən danışarkən bizim filoloqlar sovet dövründən bu yana hər şeydən əvvəl dram janrının yaranmasını qeyd edir, M.F.Axundovun komediya yaradıcılığını diqqətə çatdırırlar. Bu zaman hadisənin təsir mənbəyi kimi Rusiya faktoru qabardılır, Osmanlı və tatar ədəbiyyatlarında da dramaturgiyanın eyni zaman kəsiyində meydana gəlməsi isə əksər hallarda unudulur, türk-İslam ədəbiyyatının bu ortaq təmayülü az qala sırf Azərbaycan hadisəsi kimi qələmə verilir. Halbuki Mirzə Fətəli özü dram əsərlərinin yaranma zərurəti haqqında bəhs edərkən Rusiya təsirinini xüsusi vurğulamayıb. 1871-ci ildə: ""Gülüstan" və "Zinətül-məcalis" dövrü keçmişdir. Bu gün bu cür əsərlər millətin işinə yaramır. Bu gün millət üçün faydalı və oxucuların zövqü üçün rəğbətli olan əsər- drama və romandır",- deyəndə də, Şahzadə Cəlaləddin Mirzəyə məlum məktubunda komediyalarını yazmaqda öz xalqını "Avropada məlum olan dram və teatr sənəti ilə tanış etmək" məqsədi güddüyünü bildirəndə də onu nəzərdə tutur ki, "bəlkə mənim başqa həmvətənlərim də son dərəcə faydalı olan bu gözəl sənətin şərtləri və tələbatı ilə tanış olub, bu cür əsərlər yazmağa başlasınlar". Mirzə Fətəli ictimai proseslərin müasirləşməsini istəyirdi, fəaliyyətində bu xətti əsas götürmüşdü; teatrın böyük potensialını görür və ədəbiyyata sırf maarifçi meyarlarla yanaşdığı üçün Avropa janrı olan dramı məhz sosial faydalılıq nöqteyi-nəzərindən üstün tutduğunu söyləyirdi. Lakin ədəbiyyat tariximizdə fərqli (bəzən yanlış) traktovkalara səbəb olmuş faktlar da mövcuddur və obyektivlik naminə bunları da nəzərdən qaçırılmamalıyıq. "Mirzə Fətəlinin faciəsi" məqaləsində Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev nəql edir ki, "1849-cu ildə canişin Vorontsovun əmri ilə Tiflisdə teatr binası tikilmişdi. Erməni, gürcü və Azərbaycan dillərində teatr əsərləri yazmaq üçün canişin üç komisyon təşkilinə əmr verdi. Erməni, gürcü komisyonları tezliklə işə başladılar. Azərbaycan komisyonunda işləmək üçün Mirzə Fətəlidən başqa adam tapılmadı. Axırda Mirzə Fətəli özü təklikdə komediyalar yazmağa başladı"... "Mirzə Fətəli Axundovun həyat və fəaliyyəti" adlı başqa bir məqaləsində öz-özünü təkzib edərək, Tiflisdə o zaman teatr olmadığını, Mirzə Fətəlinin komediyalarını teatr görmədən, səhnə ilə qətiyyən tanış olmadan qələmə aldığını yazmasına baxmayaraq, Ə.Haqverdiyevin yuxarıdakı versiyası hələ də yaddaşlardan silinməyib. Çar hakimiyyəti əsarət altına aldığı xalqların Qərb mədəniyyətinə inteqrasiya olunmasında maraqlı idi və bu mənada bir çar məmuru olan Axundovun canişin Vorontsovun təhriki ilə komediya yazmağa başlaması mümkün və hətta məqbul idi. Mirzə Fətəli canişinin tapşırığını millətinin maraqlarına uyğun görüb, bu tapşırığa həvəslə əməl edə bilərdi. Onun komediyalarında çar məmurlarının yerli əhaliyə münasibətdə əsasən, nəsihətçi, tərbiyəçi, nizamlayıcı və cəzalandırıcı rolunda çıxış etmələrini də həmin versiyanın təsdiqi üçün bir arqument saymaq mümkündür. Bu baxımdan Rafael Hüseynovun Əsgər ağa Gorani haqqında məqaləsində açıqladığı bir məktub da maraq doğurur. 1873-cü il martın 2-də Bakının general-qubernatoru D. Staroselski Tiflisə, Qafqaz canişini baron Aleksandr Pavloviçə belə bir məktub yazıb: "Martın 10-da müsəlmanların Novruz bayramıdır (köhnə stillə- R.H.). Buranın yerli əhalisindən bir neçə şəxs həmin gün M.F. Axundovun "Vəzir-i xan-i Sərab" adlı əsərini ("Vəzir-i xan-i Lənkəran" olmalıdır- R.H.) tatar (çar məmurları Azərbaycan dilini rəsmən belə adlandırırdılar-N.M.) dilində oynamaq fikrindədirlər. Böyük pəhriz müddətində teatr tamaşası verilməsi yasaq olduğundan və məzkur əsər senzor siyahısında qeyd edilmədiyindən, mən əsərin oynanmasına icazə verə bilmədim. Fəqət, digər tərəfdən, məncə, bu dəfə məzkur qanundan istisna mümkündür. Çünki bütün Zaqafqaziya əhalisi arasında Bakı əhalisi Avropa adətlərinə ən çox yabançı qalaraq hər cür yenilik və xüsusən tamaşadan uzaq qaçırlar. Şübhəsiz, onların arasında Avropa ruhlu əyləncələrə meyil və rəğbət oyatmaq özü-özlüyündə onları bizə yaxınlaşdırmaq üçün həqiqi vasitələrdən biridir. (kursiv bizimdir-N.M.) Ona görə də bu yolda birinci təşəbbüsün maneəyə uğraması arzuolunacaq hallardan deyildir. Bilxassə, maneə rəsmiyyətdən doğur. Zira tamaşa pəhriz vaxtı verilsə də, tatar dilində olub, məhz müsəlmanlar üçündür. Digər tərəfdən də, pyesin məzmununda elə bir şey yoxdur ki, qadağan edilən əsərlər cümləsinə daxil olmasına səbəb olsun. Bu mülahizələrlə məzkur məsələni nəzəri-alilərinizə ərz etməklə martın 10-da məzkur əsərin oynanmasına lütfən icazə buyurmaq meylində olub-olmadığınızı teleqrafla bildirməklə bəndəni şərəfyab buyurmağınızı rica edirəm". (Nəticə tarixdən məlumdur: canişin etiraz etmir və Mirzə Fətəlinin vəfatından bir il sonra böyük maarifçi Həsən bəy Zərdabinin təşəbbüsü, Nəcəf bəy Vəzirov və Əskər ağa Goraninin yaxından iştirakı ilə realnı məktəbin şagirdləri tərəfindən hazırlanmış "Lənkəran xanının sərgüzəşti" komediyası Bakının Sobraniye salonunda tamaşaya qoyulur. R. Hüseynovun sözlərinə görə, həmin tarixi hadisəni 1873-cü il martın 25-də Tiflisdə çıxan "Kavkaz" qəzeti belə qiymətləndirmişdi: "Bu tamaşa, demək olar ki, dünya yaranandan indiyə kimi tatar dilində birinci tamaşa idi".)

Bakı general- qubernatorunun məktubu üzərində nədən dayandımız, yəqin ki, aydındır. Bəli, tarixşünaslıqda qeydə alınan bu kimi faktlar araşdırılmalıdır. Lakin diqqətdən qaçırmaq olmaz ki, gətirilən hər iki faktın məğzində dramaturgiyanın yox, teatrın yaranması fikri durur (bu isə bizim mövzudan kənar məsələdir). Halbuki Məti Osmanoğlunun tamamilə düzgün qeyd etdiyi kimi, "XIX əsrdə dramaturgiyanın Azərbaycanda və Osmanlıda eyni onillikdə- 1850-ci illərdə yaranması qanunauyğunluqdan kənarda baş verməmişdi". Əhməd Hamdi Tanpınar "On doqquzuncu əsr türk ədəbiyyatı tarixi" kitabında Osmanlıda teatr və dramaturgiyanın yaranışı ilə bağlı geniş məlumat verir. Azərbaycan oxucusu üçün maraqlı ola biləcəyini nəzərə alaraq, əsərdən bəzi faktları diqqətə çatdırırıq. Məlum olur ki, İstanbulda əhaliyə açıq "Bosko" adlı ilk teatr bir sardiniyalı tərəfindən 1840-cı ildə yaradılmış, 1842-ci ildən kütləvi tamaşaların mütəmadi göstərilməsinə başlanılmışdır. Sultan Əbdülməcidin mədəniyyətə böyük diqqət və qayğı göstərdiyi, teatrın inkişafında maraqlı olduğu, bəzən tamaşalara baxmaq üçün teatra getdiyi və hətta bunun əhalinin mühafizəkar qismi tərəfindən narazılıq doğurduğu da məlumdur (Rəfiq Əhməd Sevengil). Təbii ki, "Bosko" və 1859-cu ildə yaranan "Şərq teatrı"nda tamaşalar əksərən xarici dillərdə qoyulurdu. Əhalini maraqlandırmaq, teatra cəlb etmək məqsədi ilə o illərdə Osmanlının ilk özəl qəzetində- ingilis təbəəsi olan Çörçil tərəfindən nəşr edilən "Cərideyi-həvadis"də əvvəlcə göstəriləcək pyeslərin xülasələri, az sonra tərcümələri çap olunurdu. Türkiyədə orijinal teatr əsərlərinin yaranmasına dair fikirlər isə müxtəlifdir. Osmanlı teatr sənətinin təkamül yoluna dair bir sıra tədqiqlərdə XIX əsrin əvvəllərinə aid iki pyesin adı tez-tez çəkilir. Bunlar naməlum müəllifə aid "Vəkayiyi-acibə və həvadisi-qəribəl-kəşfgər Əhməd" (1809) və Tomas Çabertin türk dilində qələmə aldığı "Hekayəti-ibdayi-yeniçəriyan ba bərəkəti-Piri-Bəktaşiyan Şeyx Hacı Bəktaş Vəliyi-müslüman" (1810) əsərləridir (tarixlər türk alimləri tərəfindən o qədər də səhih sayılmır). 1844-cü ildə isə həkimbaşı Əbdülhəq Mollanın oğlu müvərrix (tarixçi) Xeyrullah Əfəndi tərəfindən "Hekayeyi-İbrahim Paşa be-İbrahimi Gülşəni" adlı pyesin yazıldığı bilinir. Lakin orası da var ki, türk dramaturgiyasının binasının qoyulması bu əsərlərlə əlaqələndirilmir və bu da səbəbsiz deyil. Əvvəla, libretto xarakteri daşıdığı ehtimal edilən ilk iki pyes əldə qalmamışdır. İkincisi, əsrin əvvəllərinə aid edilən bu əsərlərin türk dilini öyrənən avropalı tələbələr tərəfindən təlim məqsədi ilə quraşdırıldığı və səhnələşdirildiyi güman edilir. Xeyrullah Əfəndinin pyesinə gəlincə, bu əsər əldə olsa da, yaradıldığı dövrdə nəşr edilməmiş, tamaşaya qoyulmamış və deməli, Ə.H. Tanpınarın da vurğuladığı kimi, türk-İslam ədəbiyyatında "dramaturgiyanın inkişafına təsiri olmamışdır, hərçənd teatr zövqünün bu dövrdə harayacan irəlilədiyini göstərmək üçün tutarlı bir faktdır." Türk ədəbiyyatşünaslığının lap ilk çağlarından peşəkar dramaturgiyanın ilk əsəri olaraq İbrahim Şinasinin 1859-cu ildə qələmə aldığı, 1860-cı ildə "Tərcümani-əhval" qəzetində təfriqələr şəklində çap etdirdiyi "Şair evlənməsi" pyesi qəbul olunmuşdur, bu gün də belə sayılır. Əsərin Sultan Əbdülməcidin sifarişi ilə yazıldığı (həmin illərdə Sultanın əmrinə əsasən, Dolmabağça Saray Teatrı tikilib istifadəyə verilmişdi) fikri geniş yayılmışdır, amma onun həmin teatrda tamaşaya qoyulması haqqında məlumat yoxdur (təfriqələr halında çap olunduqdan sonra böyük marağa səbəb olsa da, müxtəlif səbəblər üzündən "Şair evlənməsi"nin 12 il sonra səhnələşdirildiyi deyilir). Osmanlı teatrının inkişaf yolundan danışarkən onu da qeyd etməliyik ki, 1860-cı illərdə İstanbulda bir neçə teatr truppası fəaliyyət göstərir, türk dilində ilk tamaşalar da qoyulurdu, amma bunlar tərcümə əsərləri idi, tamaşalarda da rolları milli azlıqların təmsilçiləri oynayırdılar. Nəhayət, 1868-ci ildə "Teatroyi-Osmani" teatrının istifadəyə verilməsi ilə paytaxtda səhnə həyatı canlanır və əvvəlcə Əhməd Midhət Əfəndinin "Eyvah" pyesi, 1873-cü il aprelin 1-də isə Namiq Kamalın məşhur "Vətən, yaxud Silistre" pyesi tamaşaya qoyulur. Bununla da türk milli teatrının yaradılış prosesi başa çatır. Tədqiqatlardan onu da öyrənirik ki, 1866-1877-ci illər ərzində Türkiyədə 200 pyes yazılmış və ya tərcümə olunmuş, çoxu da tamaşaya qoyulmuşdu. Bunu əsl teatr və dramaturgiya bumu kimi qiymətləndirmək olar. Şübhə yoxdur ki, İstanbulda səhnə sənətinin bu coşqun inkişafı türk-İslam mədəniyyətinin digər qollarına da təsirini göstərmişdir. Daha bir maraqlı fakt da Azərbaycan və Türkiyə ilə eyni onillikdə tatar dramaturgiyasının əsasının qoyulmasıdır. Volqaboyu və Kazan tatarlarının ilk dram əsəri sayılan "Biçarə qız" pyesini 1887-ci ildə Abdurrahman İlyasi qələmə almış, professional tatar teatrının yaradılması tarixi isə 1898-ci ilə təsadüf etmişdir. Həmin il Kazanda Galiəsgər (bizim ləhcə ilə Ələskər) Kamalın "Bəxtsiz igid" (Ə.B.Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan" faciəsinin adı ilə oxşarlığa diqqət etməli!) pyesi səhnələşdirilmişdir. Beləliklə, məsələnin türk-İslam ədəbiyyatı kontekstində izlənilməsi bir daha sübut edir ki, bütün Şərq dünyasında dramaturgiyanın banisi həqiqətən də 1850-1855-ci illərdə qələmə aldığı 5 komediyası ilə məhz Mirzə Fətəli Axundov olmuşdur. Rus imperialistlərinin yerli xalqı Qərb mədəniyyətinə inteqrə etmək nöqteyi-nəzərindən öz qarşılarına prioiritet vəzifə kimi qoyduqları teatrın yaranması isə həm Azərbaycanda, həm Volqaboyu tatarlarında Osmanlıdan sonra (və böyük ehtimalla, onun təsiri ilə) baş vermişdir.

Yeni tipli nəsrin yaranması

Yeni (Avropa) tipli nəsrin türk-İslam ədəbiyyatında təşəkkül yolunun kifayət qədər dolanbac olmasına rəğmən, bu istiqamətdə də ümumi cizgi və paralelləri izləmək, hər halda, mümkündür. Ən əvvəl mütləq nəzərə almalıyıq ki, nəsr türk-İslam ədəbiyyatında dramaturgiya kimi yeni bir növ deyildi, XIX əsrə qədər bu sahədə zəngin bədii təcrübə toplanmışdı. Eyni zamanda epik şeir, süjetli mənzum hekayə, roman (bəzi hallarda hətta epopeya) özəllikləri daşıyan türk-İslam məsnəvi mədəniyyəti də bədii nəsrin tükənməz qaynaqlarından idi. Bir sözlə, Avropa tipli nəsr boş yerdə yaranmır, mövcud ənənələr zəmininə gətirilirdi. Məlumdur ki, qədim zamanlarda türk-İslam ədəbiyyatında nəzmlə yazılmayan bütün mətnlər (tarixi, dini, elmi əsərlər, məktublar və s.) nəsr sayılmışdır. Eyni zamanda şeirin təsiri ilə formalaşmış səc`li (qafiyəli) nəsr əsərləri geniş yayılmış, hətta adi yazışmalara da sirayət etmişdi. Hazırladığı yeni əlifba layihəsini müzakirə etmək üçün 1863-cü ildə İstanbula səfəri zamanı yolüstü Batumda olarkən Səid adlı bir gəncə nəsihətnamə ("Səidə xitab") yazan M.F.Axundov ona türk, ərəb, fars, fransız dillərini öyrənməyi, öz fikrini aydın, səlis bir dillə ifadə etməyi, amma yazıda xəttin gözəlliyinə yox, mənaya diqqət yetirməyi məsləhət görür, daha sonra əlavə edirdi:

Müqəffavü müsəccə yazmağı bilmərrə tərk eylə

Kəlamın vazeh olsun, mətləbi təkrar ilə yazma!

Təkəllümdə və vəz ilə sölərsən mətləbi sadə

Şu vəzi hini-təhrirində dəxi yaddan aparma!

Müəllif gənc müsahibini fikri qafiyəli, səc`li şəkildə ifadə etməkdən çəkindirir, bildirir ki bu, mətnin lüzumsuz deyilmlər və təkrarçılıqla yüklənməsinə səbəb olur. Burada söhbət, əsasən, inşa sənətindən (məktub və digər yazışma formalarından) gedirdisə də, Mirzə Fətəlinin ənənəvi nəsrə də münasibəti, şübhəsiz, eyni idi. Həmin illərdə Osmanlı publisistikasından və onun banilərindən olan İbrahim Şinasi haqqında danışarkən Ə.H.Tanpınar xüsusi vurğulayır ki, Şinasi: "...türk dilinə sadə və şeirlə əlaqələrini bütünlüklə kəsmiş bir cümlə gətirdi. Səc`i ya tamamilə bir tərəfə atdı, yaxud da cümlənin təbii və məntiqi quruluşuna mal etdi". M.F.Axundov və İ.Şinasidən bir müddət sonra səc`li nəsr məsələsi Hacı Zeynalabdin Marağayi tərəfindən "İbrahim bəyin səyahətnaməsi"ndə qoyulur:

""Tarixi-Vəssaf"ı üç dəfə oxumuşam, indi onun bir kəlməsi də yadımda qalmayıbdır. Ay insafsız, adam da bu qədər zəhmət çəkib özünə lənət qazanar? Elə bir adam tapmaq olmaz ki, onu oxuyub müəllifinə lənət oxumasın. Ona görə ki, əslən bilinmir ki Çingiz nə qələt dartmış, nə kimi zülmlər etmiş, bunları nə üçün, nəyin xatirinə eləmişdir? Yaxud Hülaku nə kimi əbəs iş görmüşdür... Müəllif isə onu yazarkən məzmunu nəzərə almayıb özünü göstərmək, izhari-fəzl etmək üçün harada bir çətin lüğət varsa, onu öz əsərinə daxil etmişdir. Bir insaflı yazıçı yazır ki, iranlıların əcəb tamaşa inşası var. Yazılarının elə bir kəlməsi yoxdur ki, orada yalan şahidsiz və sübutsuz olmasın. Hara ki "vasil" sözü gəldi, hökmən gərək "hasil" sözü də gəlib quyruğuna yapışsın. Nə vaxt "vücud" kəlməsini gördüm, olmadı ki "zicud" kəlməsi onun yanında gəlməsin. "Məzac" "vəhac"dan ayrılmır, birinci səhifənin axırında "druğ" oxudunsa, əlbəttə, ikinci səhifənin əvvəlində "bifruq" görəcəksən, "xidmət" də ki "rüfət"siz ola bilməz! Yazmışlar ki, günlərin birində neçə nəfər ağzı yava bir yerə toplaşmışdılar. Şerdən, nəsrdən hansı nə yazmışdısa o məclisdə oxuyur və öz əsəri ilə öyünürdü. Ədiblərdən biri qurşağındakı lülələnmiş kağızı vüqarla çıxarıb təmtəraq və tam iftixarla oxumağa başladı: "Qələmin buludlarından sızan yağışla söz gülüstanını həmişə yaşıl saxlayıb onun təravətini artıran təbimin yüksəkliklərində pərvaz edən şahbazı öz əlvan qanadları ilə məna çiçəklərini boyuyub zinətləndirir, indi qəzavü-qədər kimə sürətlə çapan hümmətimin atını səyirdib şeir bəzmində həqiqət çiçəklərini süsləmək, fikir yengəsi vasitəsilə bakir sözləri xəyal örtüyü arxasından çıxarıb bəlağət gərdəyinə gətirmək, şahidi-məqsudun üzündən qəm və kədər ləkələrini fəsahət rahiyəsilə silmək, kərəm qədəmini kami-kəramət qəsrinə basıb zəmanənin nəhəngindən ürəyimi..." Elə buraya çatanda bir bucaqda əyləşmiş, saçları pırtlaşıq bir kişi ucadan bağırıb dedi:

-Ay atası filan-filan olmuş, nə deyəcəksən, tez de, məndə ki hövsələ qalmadı"...

Bir qədər mübaliğəli şəkildə olsa da, Hacı Zeynalabdin Marağayi səc`li nəsrin başlıca xüsusiyyətlərini bu parçada təfərrüatlı bir şəkildə əks etdirə bilmişdir. Yaddan çıxarmayaq ki, yeni nəsrin meydana çıxma zərurəti həm də köhnə nəsrə xas olan həmin naqisliklərin ortadan qaldırılması istəyindən irəli gəlirdi.

Ardı var

Nizaməddin MUSTAFA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 31 mart.- S.20-21.