İnsan mənzərələri

 

Nazim HİKMƏT

 

Pirayə xanıma

 

Əvvəli ötən saylarımızda

 

Qaranlıqda

            gümüşü gövdəsi

                        qırmızıya çalan bir                                  

baltabaş düşmən torpedosudu

və

            bir də

                        dalğaların üstündə

                                    yırğalanaq

alov-alov yanan

            Şaban Rəisin beş tonluq

                        yelkənli sahil gəmisi...

Dənizə

            pərçimlənmiş qayalığın

                        lap təpəsində

                                    yanan fənərin

iyirmi mil uzaqlığında,

gecənin qaranlığında

şahə qalxan

            dalğaların hər biri

                        bir minarə boydadı

və

            bu minarələr

hər həmlədə

            köpük-köpük,

                        muncuq-muncuq

dağılırlar.

Poyraz küləyi,

            bəlkə də,

                        heç vaxt

bu qədər sərt olmayıb -

soyuq iliyə işləyir.

Əsirləri götürüb,

            qeyb oldu

                        düşmən torpedosu.

Şaban Rəisin

            beş tonluq

                        yelkənli sahil gəmisi

alov almış

            qızıl bir dirək kimi

                        gömüldü suya.

Arxavəli İsmayıl,

            bir az əvvəl,

                        bu batan

                                    gəmidə idi

və

            indi

                        kiçik bir qayıqla

apardığı əmanəti

            yerbəyer edirdi.

Yalnız deyildi -

rüzgarla danışırdı,

buludla danışırdı,

dalğalarla danışırdı...

 

Arxavəli İsmayıl

            öz-özündən soruşdu:

- Əmanətimizlə

            mənzil başına

                        vara biləcəyikmi?

Öz-özünə

            cavab verdi:

- Varmasaq olmaz.

Gecə

            Topxana limanında

                        silah düzəldən

Bəkir usta ona:

- Övladım, İsmayıl, - dedi,

bu

            sənə əmanətdi,

            başqa kimsəyə yox...

Və

            dənizə

                        pərçimlənmiş qayalığın

                                    lap təpəsində

yanan fənərin işığı

gəminin yelkəninə

            düşəndə,

Arxavəli İsmayıl

            Saban Rəisə dedi:

- Bizi gördülər,

nə olur-olsun,

            əmanəti sahibinə

                        çatdırmalıyam.

Və

            izn alıb,

                        atlandı kiçicik

                                    bir qayığa.

Nə demiş yəhudi?

Allah - böyük,

qayıq - kiçikdi.

Arxavəli İsmayılı

            qəfildən bir dalğa vurdu,

ardından

            bir dalğa daha,

ardından

            üç dalğa daha...

Və

            dənizi tanımaqda

                        bıçaq atmaq qədər

                                    usta olmasaydı,

sularda qərq olacaqdı.

Rüzgar

            heç vaxt

                        əsmədiyi kimi əsir,

düz qarşıda

            işıq görünür -

                        qırmızı bir damla kimi:

yəqin,

            Sevastopola gedən

                        bir gəminin

bayrağını işıqladan fənərdir bu.

Arxavəli İsmayıl,

qolları yorulsa da,

            inadla çəkir kürəkləri -

içi rahatdır -

ağlında mübarizədən

və

            əmanətdən başqa

                        heç nə yoxdur.

Əmanət -

            bir əl pulemyotudur!

Və

            Arxavəli İsmayıl

                        liman polislərinin

gözlərindən yayındıra bilsə,

aparıb,

            Ankarada

                        Mustafa Kamal paşaya

                                    verəcəkdir.

 

Rüzgar

            get-gedə şiddətlənir,

bəlkə də,

            qara yelə dönəcək.

Ən azı,

            on beş mil uzaqdadır

                        ən yaxın sahil.

Fəqət

            Arxavəli İsmayıl

                        əllərinin gücünə güvənir -

o əllər

            sükanın ən yekəsini,

                        kürəklərin ən ağırını,

çörəyi

və

            Kəməraltında

                        Fotikanın məmələrini

                     eyni əminliklə xışmalamışdı.

 

Rüzgar qara yelə dönmədi.

Bir anda

            bütün ipləri

                        bıçaqla kəsilmiş kimi

səngidi.

Arxavəli İsmayıl

            bunu gözləmirdi.

Dalğalar

            bir müddət

                        qayığı yırğaladıqdan

                                    sonra

quzuya döndülər.

Dənizin üstü

            şüşə kimi dümdüz

                        və simsiyah oldu.

Arxavəli İsmayıl

            çaşqın halda

                        buraxdı kürəkləri -

nə qorxunc şey imiş

            birdən-birə

                        mübarizədən qopmaq,

içində

            tuhaf  bir ürpənti duydu

və

            bir balıq kimi ürkdü -

bir qayıq,

            iki kürək,

                        durğun, ölü bir dəniz

şəklində gördü yalnızlığı.

Və

            birdən-birə

                        itirdi səmti...

Özünə küfr etdi.

Sonra

            əyilib oxşadı

                        mübarək əmanəti,

sonra

            məlum olmadı

                    Arxavəli İsmayılın aqibəti..."

Baş aşpaz Mahmud Aşər

iri əllərinin

            arxası ilə

                        ovuşdurub gözlərini

dedi:

- Mən

bu Arxavəli İsmayılı

            tanıyıram, yavrum.

- Nə danışırsan, usta!

Həqiqətdə

            Arxavəli İsmayıl adında

                        bir adam olmayıb,

bu oxuduğum nağıldır.

Baş aşpaz

            Mahmud Aşər qızdı:

- Haşa de, yavrum,

            nağıl nədi,

bu dastandı, dastan!

Koroğlu da yaşamayıb?

Tahirlə Zöhrə də yalandı?

Həm də

            mən tanıyıram

                        Arxavəli İsmayılı

                                    dedim.

Amma

            iyirmi ildir görməmişəm,

bəlkə də, ölüb,

            kişi adam idi.

Baş aşbaz

            Mahmud Aşər susdu.

Vaqon-restorandakılara -

şüşəli bölmənin

            arxasındakılara baxırdı

                        qarson Mustafa

və

            hirsindən

                        dişi bağırsağını kəsirdi.

Baş aşbaz

            Mahmud Aşər

                        təkrar dedi:

- Amma

            haqlısan, yavrum,

nağıl oldu Arxavəli İsmayıl.

Əski zamanlar

           nağıl oldu daha.

O günlər ayrı,

            bu günlər ayrı.

O günün adamları,

yavrum,

            bir başqa cürdü,

bir başqa cürdü

yavrum,

            bu günün adamları.

Mənə bax,

            müharibədən də

                        heç yazırmı bu?

- Yazır.

- Eləsə,

            İnönü savaşından da

                        bəhs edirmi?

- Edir.

- Mən oldum orda.

Sonradan

 

           o savaşa

                        Birinci İnönü

                                    savaşı dedilər.

Qarson Mustafa

            heyrətlə soruşdu:

- Sən də

müharibədə

            olmusan demək.

- Olmuşam, əlbəttə.

Özü də

            İnönü meydan savaşında,

                        yavrum.

Soyuq külək

insanı arı kimi sancırdı.

Deyək ki,

            qara qış bitdi,

yaz başladı,

            ya başlayacaq.

Müharibə

            beş gün, beş gecə sürdü.

Qan gölündə üzdük.

Və

            axırda gavurlar

                        top arabalarını,

konyak dolu sandıqlarını

            qarın üstündə qoyub qaçdılar.

Sonra

            qaçarkən, yavrum...

Bizmi qaçdıq,

            onlarmı,

                        çox da bəlli olmadı heç...

Fəqət

            onlar qaçarkən

                        kəndləri və körpüləri

                                    yandırdılar.

 

Baş aşpaz

            Mahmud Aşər -

inqilabçı,

yeni mətbəximizin "neo-klassik" tipi

birdən-birə

qarson Mustafanın gözünə

tamam başqa

            bir adam kimi göründü,

burnunun formasına qədər hətta.

Və

            bəyaz qalpağı da

sanki

            birdən-birə qeyb oldu.

Baş aşpaz

            Mahmud Aşər

Qarson Mustafadan soruşdu:

- Kimdən aldın bu yazını?

- Qardaşımdan.

- Bu dastanı yazan dustağı

            qardaşın tanıyırmı?

- Dostdular.

Bir gün

            mən də getdim ziyarətinə.

- Kimin?

            Həbsdəki şairinmi?

- Bəli.

- Sənin qardaşın nə iş görür?

- Heç nə... Fəhləlik edir...

 

Çovğunda

            qapqara bir qatar

                        aparır insanları,

                                    qaranlıq qarışıq.

Yağış qamçılayır

            mavi şüşələri,

damlalar

            ip kimi enir

                        göy üzündən.

Qarson Mustafa

            başladı dastanın

                        ardını oxumağa:

- 1923-cü ilin

            iyirmi üç may günü

birinci,

            sonra ikinci

                        İnönü savaşı zamanı

düşmənin

            Bursa və Uşaqdakı dəstələri

                        üstümüzə gəldi.

Onların

            topçu və piyada qoşunları

bizimkindən üç dəfə artıq,

bizim də atımız çox,

ta nəyimiz vardı -

yalın qılıncımız,

            ucuz dəmirdən,

tüfəng,

            güllə üzü görmədik...

Martın iyirmi altısı.

Axşamçağı

onların

            sağ cinahdakı əsgərləri

yavaş-yavaş

üstümüzə gəlməyə başladılar.

Martın iyirmi yeddisi -

bütün cəbhə boyu

            doyüş başladı.

Martın iyirmi səkkizi,

            iyirmi doqquzu,

                        otuzu -

qırğın

            bir an da səngimədi.

Və

            martın otuz birində,

                        gecə -

Ay işığı var idimi,

            yox idimi,

bilmirəm -

İnönü də

            qaranlıq hava

                        səs-küy və qığılcamlarla

dolu idi.

Və

            ertəsi gün

                        aprelin birində

Metristəpə işıqlandı.

Saat

            yeddinin yarısı olardı.

Bozöyük yanırdı.

Düşmən

            müharibə meydanını

                        tərk etmişdi.

Sonra

            aprelin səkkizindən

                       on birinə kimi -

üç günə

            Dumlupınara girdik,

                        yalın qılıncla.

Sonra iyunda,

            bir yaz gecəsində

sallarla keçdik

            Sakarya irmağını,

                        yenə yalın qılıncla.

Sonra

            Adabazarını aldıq.

Və

            dolaşıb Sapanca gölünün

                        meşəliklərini,

yaxınlaşdıq

            İzmitin şərqindəki

                        qumaş fabrikinə,

düşmən

qismən dənizdən,

qismən də

            Qaramürsəl üzərindən

                        Bursaya çəkilib,

boşaltdı şəhəri gecə yarısı.

Sonra

            avqust ayının iyirmi üçü

gəldi -

Sakarya

            meihamei-kübrasının da

davamı

            sentyabr ayının

                        on üçünə qədərdir.

Bizim

            qırx min piyada qoşunumuz,

                        dörd min beş yüz atlımız,

düşmənin

            səksən səkkiz min

                        piyada qoşunu,

                             üç yüz də topu vardır.

Döyüş meydanının

            üst yanı Sakarya irmağı

                        və dağlardır,

sərt

            və dik yamaclarıyla

kirəcli torpaqları

və

            qayalarında

bir-birindən aralı bitən

tək-tənha şam ağaclarıyla

Abdüssəlam dağı -

            göylər dağı dağlar.

Və

            bu tərəflərdə

                       qayalıqlar arasından keçən

                                Sakarya irmağından

yalnız

            haçadırnaq

                        əliklər su içə bilirlər.

Sonra

            insana

                        ölümdən savayı

                            heç nəyi xatırlatmayan

Cahan bəyli ovası...

Bu dağların,

            bu irmaqların,

                        bu ovaların

və

            ordumuzun önündə

düşmən

            geri çəkilməyə

                        məcbur oldu.

Buna rəğmən,

sənə: 1922,

on beş vilayətimiz

və doqquz

            böyük şəhərimiz

                        hələ onların əlində idi...

Yenə sayımmı?

On bir irmaq,

            yeddi göl,

gövdəsində baltalarımızın yarası

və

            çatdığımız ocaqların

                        yanığı olan,

yüz dəfə

            yüz min hektar orman,

bir gəmi tərsanəsi,

iki silah zavodu

və

            on doqquz körfəz,

                        liman,

bəlkə

            bir çoxunun

                        qırmızı-yaşıl fənəri,

sularını işıqladacaq

            mayağı yoxdur,

fəqət,

            onlar

                        taxta qayıqları

və

            qəm-qüssəli balıqçıları ilə

                        bizimdir!

Sonra üç dəniz,

            altı da dəmiryol xətti,

sonra

            göz işlədikcə

                        uzanan yol:

qürbətə getdiyimiz,

qürbətdən gəldiyimiz

və

            zərrə qədər də

                        tərəddüd etmədən

Çanaqqalaya yollandığımız...

Və

            sonra torpaq

və

            sonra

                        o torpağın insanları:

Uşaqda

            dəzgahda

                       xalı toxuyanları,

gümüş işləməli

            yəhərləri ilə

                         məşhur Manisalı saraçlar,

yol kənarlarındakı

və

            vağzallardakı aclar

və

            ağıllı,

                        cəsur,

                                 ağırbaşlı kütlələrilə

dəliqanlı İstanbul,

dəliqanlı İzmir,

taxıl tacirləri ilə əşrəf və əyan,

qəzil çadırlı

            tərəkəmələri Aydının

və

            sonra muzdur

                        və ya avral,

davarlı,

            davarsız

gödək meşin çəkməli

            kəndlilər,

on beş vilayət

            və qoqquz böyük şəhər

                        düşmən əlindədir...

                                  

Anadolu sürət qatarı

            Sapancaya yaxınlaşır.

Siyah əlbisəlilərin

            sarışını

siyah əlbisəlilərin

            əsmərinə dedi ki:

- Faiq bəy,

            bayaqdan bəri baxıram:

Baş aşpaz,

            aşpaz və qarson

orda,

            şüşənin arxasında

                        nəsə oxuyurlar.

- Hə,

            qarson oxuyur,

                        o birilər də qulaq asırlar,

- Bəli,

Əcəba,

            nə oxuyurlar, görəsən?

- O qarson

            nə oxuya bilər, - deyə

                        düşünürsünüz.

Qarsonun oxuması,

Baş aşpazın

            oxunan bir şeyi dinləməsi

sizə qəribə gəlir.

- Doğrudur,

Qaragözə bənzəmir

            oxuduqları şey.

- Niyə Qaragöz gəldi ağlınıza?

- Bilmirəm.

Siz demişkən,

            bir başqa şey də

                        ola bilər.

- Məsələn,

            Əhməd Haşimin şeirləri.

- Mümkün deyil.

Yox.

Baş aşpaz anlamaz

            Əhməd Haşimi.

Haklısınız, Şekib bəy.

Baş aşpazın anlayacağı

açıq,

            cəsur,

haklı

            və ümidli

                        bir tək sözü yoxdur

Əhməd Haşimin.

- Şeir

            yalnız bu dediklərimizdənmi

                        ibarətdir, doktor bəy?

- Şeir dünyadan ibarətdir.

Və

            bugünkü dünyada

yalnız bu dediklərim

anladılmağa dəyər...

 

Ardı var...

 

Hazırladı: Dilsuz

 

Ədəbiyyat qazeti.- 2018.- 12 may.- S.16-17.