Azərbaycan Cümhuriyyəti

haqqında ilk məqalə

Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə nəşr edilən ilk milli məcmuədə - "Gənclər yurdu" jurnalında Mirzə Bala Məhəmmədzadənin bir sıra dəyərli hekayələri və publisistik əsərləri çap olunmuşdur. Onlardan biri də 1918-ci il 23 iyul tarixində Tiflisdə nəşrə başlayan dərginin səhifələrində yer alan "Azərbaycan Cümhuriyyəti" adlı silsilə publisistik məqaləsidir. İstiqlalının bəyan edilməsindən iki ay keçməmiş yeni, müstəqil dövlətin adının məqalə sərlövhəsinə çıxardılması da ilk hadisə idi. Mirzə Bala Məhəmmədzadə birinci olaraq yazısında Azərbaycan Cümhuriyyəti haqqında o dövr üçün mübahisəli görünən çox ciddi problemlərə toxunmuş, öz düşüncələrini, qənaətlərini bildirməkdən çəkinməmişdir. Mirzə Balanın toxunduğu ən qlobal problemlərdən biri yenicə istiqlalını elan etmiş Cümhuriyyətimizin ərazisi, sərhəd məsələsidir. Azərbaycan hökumətinin 1918-ci ilin iyulunda daşnak-bolşevik qüvvələri ilə Bakının qurtuluşu uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi apardığı bir zamanda M.B.Məhəmmədzadə yazırdı: "Azərbaycanın xəritəsi və sərhəddi: Şimaldan Qafqaz dağları, cənubda Urmiya gölü və Farsistan, Şərqdə Xəzər dənizi, Qərbdə Ermənistan və Gürcüstandır. Söylədiyim hal ilə yüz sənə irəli Azərbaycan var idi. Onun tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, coğrafiya və etnoqrafiya halı bunu təsdiq edir və Azərbaycan haqqında dəyərli məlumat verə bilir. Fəqət yüz on dörd sənə bundan irəli Azərbaycan iki hissəyə ayrıldı. Arasdan cənubu İranda, şimalı Rusiyaya getdi. ...Fəqət arzumuz bu iki parçanın birləşməsidir."

Azərbaycanın xəritəsi zaman-zaman müxtəlif səviyyələrdə və məkanlarda, fərqli biçimdə cızılmışdır. Lakin Xalq Cümhuriyyəti dövründə Mirzə Bala Məhəmmədzadə ilk dəfə mətbuat vasitəsilə Azərbaycanın bütöv ərazisini, sərhədlərinin konturunu oxucularına təqdim edirdi. Əslində, bu xatırlatma parçalanmış vətənin bütövlüyü, birliyi, monolitliyi uğrunda gələcək mübarizələrə incə bir işarə idi.

Mirzə Bala Məhəmmədzadəni narahat edən ciddi problemlərdən digəri yeni qurulmuş dövlətin idarəçilik sükanının arxasına hansı əqidəyə malik insanın gətirilməsi məsələsidir. Onun fikrincə, Azərbaycan Cümhuriyyətində millətimizin bütün təbəqələrinin hüququ düşünülməli və təmin olunmalıdır. Mirzə Bala bu barədə haqlı olaraq yazır: "Zənn edirik ki, millətimizin qanı, canı, dövləti və namusu ilə azad olunmuş vətənimizdə ögey və doğma olmayacaq. Millətimizin bəyi, xanı, çobanı, əkinçisi, qadını bərabər hüquqa, müsavi həqqə malik olacaqlardır."

Mirzə Bala yeni qurulan cəmiyyətdə sosial ədalət prinsipinin vacibliyini, əhəmiyyətini vurğulamaqla Cümhuriyyət məmurlarını əslində sayıqlığa, haqqa, ədalətə, obyektivliyə, azərbaycançılığa səsləyirdi.

Gənc Mirzə Balanın dövlət və hökumət anlayışına münasibəti də çox maraqlıdır. Onun fikrincə: "Mətləb burdadır ki, Cümhuriyyət başqa, hökumət başqa şeydir. Cümhuriyyət bir hökumətin üsul-idarəsidir. Yuxarıda biz bunu müdafiə edirdik. Bizim dediyimiz odur ki, yeni Azərbaycan hökuməti cümhuriyyət əsasilə qurulmalıdır.

Bəs hökumət özü nədir? Hökumət üç mühüm əsasdan ibarət və təşkil olunan padşahlıqdır. O əsasların biri idarə, ikincisi topraq, üçüncüsü əhalidir.

İdarə həqqində rəyimizi söylədik. Topraqımız, onun sərhəddi, sərvəti və varidatı barəsində də danışmaq lazımdır.

Toprağı, dövləti, sərhəddi olmayan bir yerdə idarə də, hökumət də olmaz. Odur ki, Azərbaycan hökuməti ilk sırada bu ağır məsələni həllə qalxmışdır."

Əlbəttə, bu düşüncələrlə tanış olduqca 20 yaşlı gənc Mirzə Bala Məhəmmədzadənin siyasi dünyagörüşünə, dövlətçilik təfəkkürünə heyran qalmaya bilmirsən. Onun baxışlarına görə hökumətin üç mühüm əsasının, prinsipinin sıralanmasında cüzi dəyişiklik etsək; torpaq (vətən anlamında-A.R.), millət və dövlət düsturunun nə qədər dəqiq ifadə edildiyinin fərqinə varmış olarıq. Biz sonralar dövlətçiliyin üç mühüm əsas düsturuna Cümhuriyyət liderlərinin, o cümlədən, Üzeyir bəy Hacıbəylinin çıxış və məqalələrində də rast gəlirik... Azərbaycan adının mənşəyi, qədim tarixi barədə də məqalədə maraqlı mülahizələr irəli sürmüşdür.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi ərəfəsində Mirzə Bala Məhəmmədzadənin "Gənclər yurdu" məcmuəsinin 23 iyul, 14 avqust, 1 və 15 noyabr tarixli 1, 2, 4, 5-ci saylarında nəşr olunan və ərəb qrafikasından müasir əlifbaya çevirərək təqdim etdiyim "Azərbaycan Cümhuriyyəti" məqaləsinin "Ədəbiyyat qəzeti"nin qədirşünas oxucuları üçün də faydalı olacağı gümanındayam.

Asif RÜSTƏMLI

filologiya üzrə elmlər doktoru,

ADMİU-nun professoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 26 may.- S.26.