Hölderlin

Povestdən parçalar

Öləri məxluq üçün xoşbəxtliyi tanımaq çətin deyil

"Empedoklun ölümü"

Müqəddəs kütlə

Yeni, XIX əsr özünün erkən gəncliyini sevmir. Çox qızğın, hərarətli nəsil meydana gəldi: o, eyni zamanda, müxtəlif tərəflərdən Avropanın döyülüb yumşaldılmış torpağın üzərinə qalxıb yeni azadlıq şəfəqlərini qarşıladı. İnqilab şeypurları bu gəncliyi, yəni ruhun yaz çağını oyatmış, yeni inam onların qəlbini alovlandırmışdı. Dünənə qədər mümkünsüz görünənlər birdən-birə yaxın, əlçatan olmuşdu, dünyanın bütün gücü və əzəməti istənilən dəliqanlının nəsibi oldu. O vaxtdan ki, iyirmi üç yaşlı Kamill Demulen tək bircə cəsur hərəkətiylə Bastilyanı vurub-uçurtdu, o andan ki, əslən Arrasdan olan Ropespiyer yeniyetməlik şövqü ilə, dekret qasırğasıyla imperator və kralları titrəməyə məcbur etdi, o zamandan ki, ciddi korsikalı kapitan Bonapart qılıncla Avropanı öz mülahizəsinə görə ayırıb mərz çəkdi və avantürist əliylə dünyanın ən gözəl tacını ələ keçirdi. Onların dövranı yetişdi, yeni dövran: ilk yaz yağışından sonra cücərən ilk zərif göyərtilər kimi birdən-birə gəncliyin bu işıqlı və şövqlə dolu yaşıllığı da zühur etdi. O, bütün ölkələrdə eyni zamanda görünüb göz oxşadı, elə bir tərzdə ki, gözlər ulduzlara dikildi və yeni yüzilin kandarından birbaşa özünün səltənətinə yönəldi. Onların fikrincə, XVIII əsr Volter və Russo, Leybnits və Kant, Haydn və Viland kimi astagəl və təmkinli müdrik qocalara və alimlərə məxsus idi; indi növbə gəncliyin və cəsarətin, səbirsizlik və ehtirasındır. Güclü dalğa bütün gücüylə qabarır: renessansdan üzü bəri Avropa bu dərəcədə təmiz ruhi qalxınmanı, belə gözəl nəsli görməmişdi.

Bununla belə, yeni əsr özünün cəsur gənclərini sevmir, çünki onların tutqusundan qorxub-çəkinir, onların vəcdlə dolu gücünə və cuşa gəlməsinə etibar etmir, çəkinir, çəkindikcə də həyəcanlanır bundan. Və dəmir dəryazla özünün yaz zoğlarını kökündən qazıyıb atır. Napoleonun döyüşlərində yüz minlərlə igid bada getdi, vur-tut on beş il ərzində bütün nəsillərdən olan ən güclü, ən cəsur, həyat eşqiylə dolu gənc ölüm dəyirmanından keçib xıncım-xıncım oldu, Rusiyanın qarla örtülü çöllərindən Misirin səhralarına qədər Fransa, Almaniya, İtaliya torpaqları onların qanına bələndi, içdi, süst oldu. Həm də elə bil, təkcə hərbi xidmətə çağırılan gəncləri deyil, əslində, gənclik ruhunu nişan alıb öldürməkdi qəsdi. Təhlükəli, qorxuncdan qorxunc ehtiras müharibələrdən doymur, əsgər və döyüşçüləri kamına çəkməklə işini bitmiş hesab eləmir, qədəmlərini yeni əsrin kandarına basan, yeniyetməlik çağı yenicə bitmiş xəyalpərvərlərin və nəğməkarların üstünə çökür, baltasını ən müqəddəs bilinənlərin üstünə çəkir. Heç bir əsrdə bu qədər qısa zamanda yeni yüzilin doğuşunda olduğu qədər şair və sənətkar tələf olmamışdı, işə bax ki, özünün məşum saatını hiss etmədən Şiller də yeni əsri təntənəli himnlərlə qarşılamışdı. Bu vaxta qədər heç zaman tale bu qədər təmiz və erkəndən uçub getmiş ruhları biçib bir belə dərz bağlamamışdı. Allahların mehrabı indiki kimi heç zaman bir belə ilahi qanla suvarılmamışdı.

Ölümləri müxtəlif olsa da, hamısı erkəndir, istisnasız olaraq hamısı daxili yüksəlişinin ən çiçəklənən məqamında dünyaya əlvida deməli oldu. İlk olaraq Andre Şenye, Fransada Elladanın yenidən zühur etdiyi gənc Apollon terrorun sonuncu karetasında başını gilyotinin altına qoydu: təkcə bir, bircə yeganə gün, çevrilişin səkkizinci günü gecədən doqquzuna adlaya bilsəydi başını cəllad kötüyündən qaldırıb xilas ola bilərdi və özünün Antik dövrün təmiz türkülərinə qovuşardı. Ancaq fələk ona rəhm eləmədi, ona da, başqalarına da: zalım əsr Hidra kimi bütün nəsli udub sonuna çıxdı. Uzun əsrlərdən sonra İngiltərəyə yenidən lirik düha, xəyalpərvər və hüznlü gənc nəsib oldu - Con Kits, vəhdətin ilahi müjdəçisi, - iyirmi altı yaşında fələk sinəsinə çöküb son nəfəsini qopardı. Kitsin tabutu üstündə ruh qardaşı Şelli dayanmışdı, elə onun qədər alovlu xəyalpərvər, onun içində cilvələnən sirlərin müjdəçisi; sarsılmış halda ruh qardaşı üçün matəm nəğmələrini oxuyur, haçansa, dünyanın harasında olur-olsun şairin şairə qoşduğu elegiyaların ən gözəli - Adonais; ancaq üstündən bir il keçir, mənasız fırtına onu cənginə alıb Tirren sahillərinə atır. Lord Bayron, dostu, Hötenin sevimli davamçısı onun həlak olduğu yerə tələsir və Patrokl üçün Axilin etdiyi kimi cənub dənizinin sahilində həyatdan köçmüş dostu üçün tonqal çatır: Şellinin alovda yanan cisminin külü İtaliyanın səmasına qədər yayılır, Bayronun özü isə cəmi iki ildən sonra Missolunqda qızdırma içində yanıb kül olur. On il ərzində həm İngiltərə, həm də Fransada lirik poeziyanın xeyirxah gülünün yarpaqları xəşəm olur. Almaniyanın gənc nəsli üçün fələk heç də rəhmli olmur: təbiətin mistik sirlərinə vaqif olan Novalis qaranlıq hücrədə yanan şam kimi vaxtından əvvəl sönür. Ümidsizliyin dəli dalğalarının qoynuna aldığı Kleyest gülləni gicgahına sıxır: onun dalınca Raymund zorakı şəkildə qətlə yetirilir, iyirmi dörd yaşlı Georq Büxner isə əsəb sarsıntısından ölür. Dünyaya sığmayan fantaziya sahibi Vilhelm Qauf düha çiçəyi çırtlamamış iyirmi beşində məzara getməli olur, bütün bu nəğməkar sənətkarların ruhunda dolaşan melodiyanı hiss edən Şubert isə nakam ölür. Gənc nəsil xəstəliklərin gətirdiyi fəlakət və zəhərlə, qətl və intiharla həyatdan köçüb getdi: qəlbən aşiq Leopardi zalım xəstəlikdən solub-saraldı; "Normalar"ın türküçüsü Bellini magik şəkildə, enerjisinin aşıb-daşdığı dönəmdə vəfat etdi; yeni oyanışda Rusiyanın ən parlaq zəkası Qriboyedov hansısa fars tərəfindən Tiflisdə baltalandı. Taleyin istehzasına baxın ki, onun cənazə arabası Qafqazda Rusiyanın mənəvi şəfəqi dahi Aleksandr Puşkinin qarşısına çıxmışdı. Həyatdan vaxtsız köçmüş dostu üçün gözyaşları axıtmağa onun da bir elə vaxtı qalmamışdı: cəmi bir neçə ildən sonra dueldə güllələnir. Onlardan heç birinin əli qırx yaşına çatmır; sanki eyni gün və saatda yazın lirik zümzüməsi kəsilir, Avropada tayı-bərabəri olmayan, dünyanın bütün dillərində səadət himni oxuyan bir yığın gəncin həyatı bada gedir. Ancaq sehrlənmiş meşədə zamanın axışını unudub başını itirmiş, yolunu azmış Merlin kimi Veymarda yarı unudulmuş, yarı əfsanələşmiş Hötenin, bu müdrik qocanın ağzından hərdənbir Orfeyin pıçıltıları çıxırdı.Vaxtsız gedişlərinə heyrətlə baxdığı yeni nəslin əcdadı və varisi olan qocanın ürəkdən gələn səsi onların bürünc vazada saxlanan külünə qarışır.

Bu müqəddəs kütlənin içində yalnız biri, hamıdan təmizi - Hölderlin bu allahsız yerin üstündə uzun müddət qala bildi: fələk onun üçün ən qəribə tale hazırlamışdı. Hələ onun dili rövnəqlənəcəkdi, qocalmaqda olan cismi alman torpağında sürünəcək, hələ pəncərə qabağında oturub gözlərini Nekkar vadisinin könül çalan landşaftına dikəcəkdi, hələ də gözlərini pərəstişlə "efirin atasına" - əbədi göy qübbəsinə dikəcəkdi, ancaq onun ağlı dərin yuxu içində sönmüşdü. Kor kahin Tiresiya kimi qısqanc allahlar onlara qulaq kəsilən adamları öldürmürlər, ruhlarını qaraldıb yaşamağa məhkum edirlər. Müqəddəs qurban İfigeniya kimi onu ölümə, fəlakətə sürükləmədilər, onu qara buludların çəmbərinə salıb Müqəddəs Ruhlar Körpüsünə, hislərin əbədi zülmətinə apardılar. Onun sözləri anlaşılmaz idi, çünki qəlbi zülmətə qərq olmuşdu: bir neçə on il də gözdən-könüldən uzaq, təkbaşına çaşıb-dolaşmış ağlıyla, "alınıb satılmış göylərin zindanında" yaşayacaqdı; bu adam özünü itirdiyi kimi, başqalarını da qeyb etmişdi, olsa-olsa hərdənbir səssizlikdən axan kar dalğaların ritmi onun dilində anlaşılmaz səslərə parçalanıb ətrafa səpələnirdi. Ətrafından yaz fəsli gəlib-keçir, qüruba enir, onunsa bundan heç xəbəri olmurdu. Vaxtilə tanıdığı, sevdiyi insanlar ölür, həyatdan köçür, ancaq o bundan qəti xəbər tutmurdu. Gəncliyində allah hesab elədiyi Şiller və Höte, Napoleon və Kant da köçüb getmişdilər, xəbəri yoxdu ki, Almaniyanın hər tərəfi dəmir yollarıyla şırımlanmışdı, ancaq bunu o, yuxularında görürdü, şəhərlər kiçilib ovuc içinə sığışmışdı, ölkələr silinirdi yer üzündən, ancaq bütün bunlar artıq çoxdan kor olmuş qəlbinə zərrə qədər də toxunmurdu. Saçları da ağarırdı; olub bitmiş gözəlliyin qorxaq və şəffaf kölgəsi, budur, Tubingen küçələrində səfil-səfil gəzir, uşaqların ona baxıb əylənməsi, gənclərin gülməsi, onlar bu faciəvi maskanın altında necə bir yüksək ruh gizləndiyini bilmirdilər; yüksək, çox yüksək bir ruh, ancaq indi yumağa dönüb keyləşmişdi: yer üzündə nəfəs alıb yaşayan bütün insanlar onu artıq unutmuşdular. Yeni əsrin hardasa ortalarında Bettina eşidəndə ki, bir vaxtlar allah kimi qarşısına çıxdığı adam indi susqun həyatını adi bir xarratın evində davam etdirir, cəhənnəmdən qayıtmış insanı görmüş kimi qorxdu, - çünki onun obrazı epoxaya tərs idi, əzəməti artıq xatirələrdən silinmişdi. Bu dünyada əbədi yaşamaq üçün çox-çox unudulmalısan... Və nə zaman ki, oturduğu yerdəcə sakitcə keçindi, köçdü dünyadan, bu böyük insanın ölümü alman dünyasında heç bir reaksiya doğurmadı, bəli, payızda artıq saralmış yarpağın sakitcə yerə düşməsi kimi. Əsnaf onu əynindəcə köhnəlib sürtülmüş paltarında məzara qoydu, yazıb doldurduğu minlərlə səhifə it-bata düşdü, yaxud başdansovdu saxlanıldı, on illər ərzində kitabxanalarda tozun dustağına çevrildi. Müqəddəs kütlənin sonuncu qaranquşu, tərtəmiz müjdəçisi bütöv bir nəsil üçün oxunmamış, dinlənməmiş qaldı.

Yerin altına batmış yunan heykəlləri kimi Hölderlinin mənəvi aurası illər, on illər ərzində unutqanlığın toz-torpağı içində qaldı. Ancaq nə zaman ki, nəhayət, onun gövdəsi sevgiylə zülmətin içindən çıxarıldı, yeni nəsil onun xalis mərmərdən yonulmuş gənclik obrazının bətnindəki solmayan təmizliyini hiss edib həyəcanlandı. Alman ellinizminin sonuncu efebinin valehedici siması yenidən göründü və bir daha, həm də heç zaman olmadığı kimi ilham onun türkülər oxuyan dodaqlarında çiçəklədi. Onun qəfil gəlişini xəbər verən hər bahar fəsli də onun obrazında silinməz naxışa döndü. Bizim zəmanəmizə o, sanki sirli bir dünyadan gəldi, qaranlıq və zülmətin içindən.

Uşaqlığı

Hölderlinin evi Nekkar çayının sahilində yerləşən patriarxal monastır kəndində - Laufendə, Şillerin vətənindən bir neçə saatlıq məsafədə idi. Almaniyanın ən mənzərəli yeri, onun İtaliyası sayılan Şvabenin bu sakit kənd həyatı: qaşqabaqla göy üzündən asılmış massiv Alp dağlarını sıxıb eləmir, yerini daraltmırdi, necə olmasa da onların yaxınlığı getdikcə hiss edilir, çayların gümüşü suları axaraq nəvazişlə üzüm bağlarının dodaqlarına toxunur, xalqın şəfqəti Alemann əcdadlarının sərtliyini yumşaldır, arın-arxayın nəğmələrin qəlbinə damcılayırdı. Böyük olmasa da məhsuldar torpağı, yumşaq, ancaq naz-qəmzəsiz təbiəti: sənət və əkinçilik hələ bir-birindən ayrılıb yadlaşmayıblar, əksinə, bir damın altında yaşayırlar. Təbiətin insanı hiss etdiyi, ona rəhmlə yanaşdığı yerlərdə idillik poeziya həmişə özünə yurd tapa bilir, hətta dərindən-dərin zülmətin girdabına düşəndə belə şair artıq əlindən çıxmış, itirilmiş mənzərələri riqqətlə xatırlayır.

Şvabeni - əbədi kəhkəşanın altındakı göyləri tərənnüm edəndə onun hüznlü yüksəlişi necə bir zərifliyə, necə bir həzin yüngüllüyə dönüşürdü və bu zaman, yaxası xatirələrinin əlinə ilişib qalanda insanı vəcdə gətirən hissin dalğalarının sakit ritm yatağına necə bir möhtəşəm sükutla qayıdırdı. Elladasına sədaqətlə Vətəni tərk edərək, ümidlərinə aldanmış halda damarlarından axıb ovcunun içinə doluşan xatirələrindən uşaqlığından dünyanın elə bir mənzərəsini yaradır ki, bu ancaq və ancaq əsrlər boyunca oxunan təntənəli himndəki duyğuları yada salır.

Bütün uzun ömrü boyunca bu yurda, bu vətənə can atırdı, sanki qəlbinin göylərinə çatıb yetişmək istəyirdi: Hölderlinin uşaqlığı onun ömrünün ən aydın, xoşbəxt və ən məsum çağı idi.

Harda olsa, zərif təbiətin qoynundaydı, onu elə təbiət qədər incə qadınlar böyütmüşdü: atası yox idi, zalım fələyin hökmüylə başında elə bir adam yox idi ki, xarakterinə möhkəmlik və sərtliyi yeritsin, əbədi düşmənlə, həyatla vuruşa bilmək üçün hisslərinin əzələlərini gücləndirsin, - erkən vaxtdan ruhu pedant dərəcədə nizam-intizama tabe tutulmuş, ehtiras və şiddətli arzularına əvvəlcədən bilinən forma verə bilən, uşaqlığından məsuliyyətli Hötedən fərqli idi o. Yalnız nənəsi və incəqəlbli anası onu dindarlığa alışdırdılar və xəyalpərvər ağlı vaxtından qabaq onu hər bir gəncin özünü saxlaya bilmədiyi nəhayətrsizliyə - musiqinin girdabına atdı. Ancaq idilliya tez ötüb keçir. On dörd yaşlı həssas gənc şagird kimi Denkendorfda yerləşən monastıra daxil olur, sonra təhsilini Maulbron monastırında davam etdirir, on səkkiz yaşında Tubingen qabalı institutuna daxil olur, buranı 1792-ci ilin sonunda tərk edir; tam on il ərzində bu azadlıq hərisi olan gənc monastır hücrəsinin dörd divarı arasında sıxışıb qalır. Kontrast o qədər iti və kəskin idi ki, xəstə olmaya bilməzdin, çünki bu kontrast ona dağıdıcı təsir edirdi: çöldə və sahildə xəyali oyunların sərbəstliyi, ana qayğısından süzülüb gələn qadın istisi tezliklə qara monax paltarıyla, iş saatlarında hökmlə hər şeyə şamil edilən monastır intizamıyla əvəzlənmişdi. Hölderlinin monastırda keçirdiyi illər elə Kleystin kadet korpusundkı illərindən fərqlənmirdi: hissiyyatın boğulması insanı həssaslaşdırır, ifrat həyəcan seli çox güclü daxili gərginlik sahəsi yaradır və bu zaman sən gerçək dünyanı qəbul etmirsən. Qəlbində nəsə zədələnib qopdu, əbədi sınıq qaldı."Öz-özümə etiraf edirəm, - deyə üstündən on il keçəndən sonra yazacaqdı, ürəyimdə uşaqlığımın qiymətli şeyləri qalıb, həmin çağın könül təmayülləri, onlardan biri mənə dünyada hər şeydən əzizdir: mənim yanan şam misalı həlimliyim... Ancaq nə zaman ki, monastırda idim ürəyimin məhz həmin hissin olduğu yerə aman vermədilər, rəhm eləmədilər". Arxasınca monastırın ağır qapıları bağlandıqda onda həyata inamı cücərdən, boy verib şaxələndirən ən xeyirxah, ən gizli, ancaq həm də ən şiddətli arzumun bir yanı əbədilik olaraq susdu, yəni gün işığına çıxmazdan çox-çox əvvəl. İndi isə hələ yaşlaşıb möhkəmlənməmiş gənclik simasının böyür-başında zəif olsa da bir sakit melanxoliya əsirdi, buna dünyada itmək, azmaq hissi də demək olardı, illər keçsə də bu hiss onu tərk etmədi, əksinə, ürəyini möhkəmcə bürüdü, yavaş-yavaş onu zülmətin içinə saldı və nəhayət, dünyanın bütün sevincləri ondan qaçaq düşdü, üzünə baxıb gülmədi.

Burada, yəni uşaqlığın yarıqaranlıq zirzəmisində, yetkinliyin həlledici məqamlarında Hölderlinin qəlbində heç nəyin sağalda bilməyəcəyi bir çat yarandı, rəhmsiz, baş qaldırdımı, daşı daş üstə qoymayan boşluq yarandı, bu məhz onun yaşadığı dünyanı iç dünyasından fəlakətli şəkildə ayırırdı. Bu yara heç zaman bitişmir, özünü daim uşaqlığın qürbətinə atılmış kimi hiss edirdi, daim çox erkən itirdiyi yurdunun xiffətini çəkməyə məhkum edilmişdi, bu yurd onun üçün fata morgana, yəni ilğım misalında idi, buna görə o, daim ümid və xatirələrin, musiqi və yuxuların poetik buludları arasında hiss edirdi özünü. Daim özünü sirli, anlaşılmaz şəkildə ilkin dünyadan qovulub dərbədər salınmış, uşaqlığın, demək həm də ilk arzularının göylərindən zalım torpağa, yad bir sferaya atılmış yeniyetmə kimi hiss edirdi; və elə erkən vaxtlardan, gerçəkliklə rəhmsiz görüşündən dərhal sonra yaralı qəlbində dünyaya düşmənçilik və yadlıq toxumu yer almışdı. Həyat Hölderlinə heç nə öyrədə bilməzdi və yolunun üstünə nə çıxsaydı,- deyək ki, cüzi sevinc işartısı, yaxud ayılma, peşmançılıq və səadət, - fərqi yoxdu, bütün bunlar onun gerçəkliyə qarşı pərvəriş tapmış yadlığının qarşısını kəsə, bu hissi qazıyıb ata bilməzdi. "Eh, ilk gənclik illərindən həyat qəlbimə qorxu salır", - bir dəfə Neyferə belə yazmışdı və doğrudan-doğruya o bu dünya ilə əlaqəyə girməyi ağlından keçirməzdi, o, əslində, müasir psixologiyada "introvert", yəni tam olaraq özünə qapanmış tipə ən parlaq nümunə sayıla bilərdi, o xarakter tipinə aid edilə bilərdi ki, bu cür insanlar heç bir zahiri impulsa inanıb bel bağlamır, belə ki, yalnız əzəldən ona xas olan əlamətləri onun mənəvi simasını formalaşdıra bilər. Yeniyetməlik yaşına çatar-çatmaz o, yalnız uşaqlıqda keçirdiyi yaşantıların xiffətini çəkir, mifik zamanların ümidiylə, Parnasın xəyali dünyası ilə nəfəs alır. Şeirlərinin yarıdan çoxunda sadəlövh və qayğısız uşaqlıqla praktik həyatın yadlığı, "zamanda mövcudluqla mənəvi varlıq arasındakı ziddiyəti qucaqlayan eyni bir motiv aparıcı idi.

... Hölderlinin həyata yox, yalnız sənətə xidmət etmək ehtirası, üzünü insanlara deyil, yalnız allahlara tutmaq arzusu elə onun Empedoklunun iddiası kimi həyata keçirilməsi mümkünsüzdür (təkrar edirəm: yalnız ali, transsendental mənada). Çünki təmiz, heç nəyə bulaşmamış məqamda hökmranlıq etmək iddiası yalnız allahlara verilib və buna şübhə edən, buna qarşı gedənlərə həyat özü ən amansız qisas hazırlayır: həyat həmin adamlara gündəlik ruzini belə qızırqanır və ona xidmət eləməyən kim varsa onu ən alçaldıcı şəraitdə qula çevirir. Məhz buna görə də Hölderlinə rədd cavabı verildi, bir göz qırpımında hər şeydən məhrum edilir; məhz bunun üstündə, yəni qandallardan imtina etdiyinə görə həyat onu müti qula çevirir. Hölderlinin gözəlliyi, eyni zamanda, onun faciəvi günahı sayıla bilərdi; ali, yüksək, ilahi dünyaya inandığı halda aşağı, yeganə himayəçisi poeziyanın qanadları olduğu halda cismani gerçəkliyə qarşı qiyam qaldırmışdı. Məhz həmin o heç nəyi öyrənmək, əxz etmək istəmədiyi məqamda öz taleyinin mənasını anlayır və görür: özünün qürubunu, cəsur ölümünü görür və beləliklə, fələyin əsirinə çevrilir: yalnız günəşin çıxmasıyla batması, yola düşməklə qəza arasındakı vaxt çox az çəkir, ancaq gəncliyin bu peyzajı misilsizdir: əbədiyyətin təlatümlü dalğalarının yaladığı inadcıl ruhunun qayaları, qasırğaya düşmüş və şimşəklərin işıq saldığı qar kimi ağ yelkən... buludlara uçur.

Stefan Svayq

Tərcümə etdi: Cavanşir Yusifli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 3 noyabr.- S.10-11.