Qurdlarla qaçan qadınlar...

"Hər birimiz "vəhşi"lik arzusundayıq. Bu arzunun çox az panzəhəri var. Bizə belə arzudan utanmağımız öyrədilib. Uzun saçlarımızla duyğularımızı gizlətməyə çalışmışıq. Amma "Vəhşi qadın"ın kölgəsi gecə və gündüz pusuya yatmış halda varlığını davam etdirir. Harada olmağımızdan asılı olmayaraq arxamızca gələn bu kölgə, şübhəsiz ki, dördayaqlıdır".

Klarissa Pinkola Estes

Klarissa Pinkola Estes beynəlxalq mükafatlar almış dünyaca məşhur şair, Yunqçu psixoanalist və kantadoradır*. Sürixdəki Beynəlxalq Analitik Psixologiya Assosiasiyası tərəfindən Yunqçu Psixoanalist diplomatı seçilmiş, eləcə də uzun müddət Amerika Birləşmiş Ştatlarında "K.Q.Yunq Təhsil və Araşdırma Mərkəzi (C.G.Jung Center for Education and Research)" adlı quruma başçılıq edib. "Qurdlarla qaçan qadınlar (Women who run with the wolves)" kitabını 1971-ci ildə yazmağa başlamış, 20 ilə yaxın müddətdə tamamlamışdır. Kitab 18 dilə tərcümə olunmuş, qadın psixologiyası sahəsində olduqca əhəmiyyətli araşdırma, klassika kimi qiymətləndirilir.

Əgər az da olsa düşüncə rüşeyminə sahibiksə, həyatımızın müəyyən bir mərhələsindən sonra zaman-zaman aktiv bir iştirakçıdan daha çox, qayğılı bir tamaşaçıya dönürük. Bəzən hadisələrə müdaxilə etmədən və sadəcə, həyatı anlamağa çalışaraq kənara çəkilib uçan quşu, əsən küləyi, çaxan şimşəyi, ayrılığı, sevgini, xəyanəti, insan xislətini seyr etmək istəyirik. Lakin nə qədər mənəvi olmağa çalışsaq da, mükafatmı, yoxsa cəzamı olduğu bilinməyən insan xislətimiz zaman-zaman bizi qəfəsdə çırpınan bir quş kimi əllərinin arasına alıb buraxmaq istəmir. Milyon illərdir insan əsl azadlığına qovuşa bilmir... Və əsl azadlığına qovuşa bilmədiyindən özünə başqa azadlıqlar uydurur...

Müasir dünyada insan, sanki qızıldan qəfəsdəymiş kimi yaşayır. Tutuquşu olanlar öz həyatlarından məmnun deyilənləri və yaşananları təkrarladığı halda, bülbül olanlar əsl yaradılışlarını və ruhlarını unutmayaraq susurlar, susurlar və susurlar...

Keçmiş zamanda insanlar kədərə və ya hər hansı bir sıxıntıya düşdüklərində inzivaya çəkilir, Tanrıya ibadət etməklə mənəvi rahatlığa çatmağa çalışırdılar. İnziva dedikdə ilk olaraq ağıla insanın hər hansı bir balaca hücrəyə çəkilməsi gəlsə də, mənim üçün inziva məkanları fərqlidir. Məsələn, Məcnunun "hücrə"si səhra idi...

Müasir dövrdə isə inzivaya çəkilmək bir az çətin məsələdir. Bu daha çox sosial şəbəkələrdən, hər gün ünsiyyətdə olduğun insanlardan uzaq olmaq, getdiyin yerlərdən videogörüntülər, fotolar paylaşmayıb, sadəcə, öz dünyanda qalmaqla mümkündür. Bəs ibadət? Məncə, məhz belə bir "inziva" zamanında ən gözəl "ibadət" mütaliədir. Möhtəşəm bir kitab, məsələn...

Xanım Klarissa Estes Tanrıya ibadət edərcəsinə bir kitab yazıb: "Qurdlarla qaçan qadınlar" ("Women who run with the wolves").

Mən də Tanrıya ibadət edərcəsinə bu kitabı oxudum...

İndi də Tanrıya ibadət edərcəsinə paylaşmaq istəyirəm...

Klarissanın 20 ildən çox müddətdə yazdığı bu kitab "Stokholm sindromu"nda* olduğu kimi, məni əsarət altına almaqla kifayətlənməyib, həm də özünə aşiq etdi. Xüsusilə, son dövrlərdə bəzi insanların kitabların, sadəcə, annotasiyalarını oxuyaraq həmin əsərlər barədə məqalə və ya kitab yazmağa çalışması qarşısında, bu xanımın 20 illik fədakarlığı, açığı, məni çox həyəcanlandırır və qeyri-adi bir mətnlə qarşılaşacağım proqnozunu verirdi. Kitabı böyük zövqlə oxuduqca növbəti sindromun əlamətləri özünü göstərirdi: "Stendal sindromu"*. Davidin heykəli qarşısında müvazinətini qoruya bilməyən Freyd kimi huşumu itirməsəm də, ən az onun qədər heyranlıq duyur və özümdən ayırmaq istəmirdim. Çünki insan ruhunu duymaq üçün sənəti, sadəcə, anlamaq yetmir, gərək həm də ondan zövq alasan.

Şair, psixoanalist və kantadora* olan Klarissa meksikan-ispan əsilli olsa da, sonradan macar bir ailə tərəfindən övladlığa götürülüb. Miçiqan əyalətində qarışıq millətlərdən olan qonşularla birlikdə yaşamaq və onların mədəniyyətlərindən təsirlənmək gələcək əsərlərini daha uğurla qələmə almasına kömək etmişdir. Uşaqlıq illəri ilə yanaşı, gənclik dövründə də Amerikanın müxtəlif əyalətlərinə səfərlər etmiş, yerli xalqlar və adət-ənənələr, xüsusilə qədim hekayələrlə yaxından tanış olmuşdur: "Təbiətin içində olduğum üçün şanslı idim. Orada ildırım çaxmaları mənə ani ölümü və həyatın keçiciliyini öyrətdi. Torpaqdan müxtəlif fosillər çıxardığımda insanların uzun müddətdir burada olduqlarını anladım. Bir dişi qurd ölümcül yaralanmış balalarından birini öldürdü, bu mənə sərt şəfqətin necə olduğunu və bəzən ölümün gerçəkləşməsinə icazə vermək gərəyini öyrətdi".

Estes həm də İkinci Dünya müharibəsindən sonra qadınların daha çox xüsusi bağçalarda qayğıya möhtac ağaclar kimi qorunduğu bir zamanda böyüyüb. Lakin dediyi kimi, "yaxşı ki, hər zaman yabanı toxumlar da var idi". Özünü də bu yabanı toxumlardan hesab edən Estes qorunmağa ehtiyacı olmadığını, bunun üçün daxilən sonsuz bir gücə sahib olduğunu sübuta yetirmək üçün qadının daxili dünyasını araşdırmağa başlayır: "Həyatım və işlərim mənə qadınların gücdən düşmüş canlılıqlarının yenə də öz yeraltı dünyalarının dağıntıları altında aparılacaq ətraflı ruhsal arxeoloji qazıntıyla gün işığına çıxarıla biləcəyini göstərdi". Uşaq vaxtı ailə böyüklərindən eşitdiyi və sonradan topladığı qədim hekayələri, xalq rəvayətlərini, eləcə də nağılları, mifləri yenidən gözdən keçirərək bir psixoanalist kimi əsrlərdən bəri insanların altşüurunda yatan qadın arxetipini yenidən işləyir və artıq kristallaşmış "Zəif qadın", "Saxta qadın"* qəliblərini yerlə-yeksan edir. Müasir qadın, sanki qarışıqlıq yumağına dönüb, hər kəs üçün hər şey olmağa çalışır. Estesin maraqlı nümunələrlə bəzədiyi bu kitab təbiətlə bağını tam qopartmamış və hələ də duyğuları ilə seçim edən qadınlardan bəhs edir. Fərqli qaynaqlardan toplanmış nağıllar qadınlıq məsələləri ətrafında dairə cızır. Məsələn, Afrika mənbəsindən olan bir nağıl qadının ikili təbiətini, Orta Şərqə aid bir nağıl isə, adi görünən sehrli xalçanın timsalında cəmiyyətin görünüşə necə aldandığını göstərir. Qadınların "vəhşi" dünyalarına doğru çağırış olan bu kitab, həm də qadın psixologiyasının bu günə kimi hazırlanmış ən uğurlu lüğəti sayıla bilər. Estesin təbiri ilə desək, nağıllar, miflər, hekayələr vəhşi təbiətin geridə qoyduğu cığırı seçib ayırmağımız üçün görmə qabiliyyətimizin kəskinləşməsinə kömək edir. Uzun araşdırmalardan sonra Estes qadınları bir çox canlıyla müqayisə edərək, aralarındakı oxşarlıqları gözdən keçirir. Və sonda qadınların əslən və əsrən qurdlarla eyni ruha sahib olduqları qənaətinə gəlir. Qurdların, canavarların və vəhşi qadınların bənzər olması təsadüfi deyil. Çünki səhvən də olsa hər ikisi doğuluşdan nankor, təhlükəli və kindar olaraq tanınırlar. Və araşdırmasının növbəti mərhələsində vəhşi qadın arxetipini qurd arxetipi ilə qarşılaşdıraraq əvəzsiz mətnlər yaradır. Estes kitabında bu nəticəyə gəlməmişdən öncə qadınları kəpənək, ayı və fillərlə də müqayisə etdiyini qeyd edir: "Lakin qurdlar və qadınlar təbiətləri, davamlılıqları, gücləri baxımından daha çox qohumdurlar. Hissiyyatları çox güclüdür, balaları, yoldaşları və sürüləriylə çox bağlıdırlar, dəyişkən həyat şərtlərinə tez uyğunlaşırlar, istədiklərini əldə etmək mövzusunda cəsarətlidirlər. Həmçinin hər ikisi əsrlər boyunca ovlanmış, haqsızlıqla təcavüzə uğramış və yanlış şəkildə son dərəcə təhlükəli və dəyərsiz olaraq qiymətləndirilmişlər".

Kitabın əsas məğzini bu hissədən daha yaxşı anlamaq olar: "Məndən öncəki və sonrakı bir çox qadın kimi, mən də həyatımı formasını dəyişmiş bir criatura* olaraq yaşamışam. Dost-tanışlarım kimi hündürdaban ayaqqabılarda səndələyir, kilsəyə gedərkən şapka taxırdım. Lakin möhtəşəm quyruğum çox zaman ətəyimin altından çıxır, şapkamı gözlərimə qədər çəkməsəm qulaqlarım görünür və bu hal çox vaxt otağın digər ucundan açıq-aşkar hiss olunurdu".

Bir qadın hansı mədəniyyətdən əlamətlər daşıyırsa daşısın "vəhşi" və "qadın" kəlmələrinin mənasını tam olaraq sezgiləri və hissiyyatı sayəsində anlaya bilər. Bunu hiss etmək isə elə də çətin deyil. Mistik ocaq atəşinə, xəyal qurmağa, həyatın yaradıcı gücünə, yaşantımızın ən önəmli əsərinə və ya gerçək sevgilərə az zaman ayırdığımızı anlamaq içimizdə var olan "vəhşi qadın" üçün darıxdığımızı göstərir. "Qurdlarla qaçan qadınlar" əsəri ruhumuzda gizlənən həmin "vəhşi qadın"ın ayaq izlərini bizə göstərərək onu tapmağımıza yardım edir. Əslində, biz qadınlar bütün həyatımız boyu, onu axtarır, tapdıqda isə yenidən itirməmək üçün əlimizdən gələni əsirgəmirik. Çünki yalnız onu tapdığımızda özümüzü heç vaxt məğlub olmayacaqmış kimi güclü hiss edirik və həyatımız çiçək açır, təbiətlə bütünləşib yaradıcı olaraq yenidən həyata qatılırıq. Və yalnız bundan sonra ölümün və həyatın nə zaman gerçəkləşəcəyini, getməklə qalmağın düzgün vaxtını müəyyənləşdirə bilirik.

"Vəşhi qadın" birləşməsindəki "Vəhşi" sözü yanlış mənada anlaşılmamalıdır. Estes də bu məsələyə xüsusi diqqət çəkir ki, "vəhşi" kəlməsi əsla müasir dilimizdəki "təhlükəli, qorxunc" mənasını ifadə etmir. Bu ifadə qadınlara kim olduqlarını xatırlamaqda kömək edən bir metafora, hər zaman onlara dəstək olan gücün simvoludur.

Estesin "Vəhşi qadın" adlandırdığı bu ruh halı tarixən bir çox xalqların diqqətini çəkmiş, ona müxtəlif adlar verərək miflərində, nağıllarında, hekayələrində obrazını yaratmışlar. Belə ki, ispanlar ona "Mujer Grande (Böyük qadın)", "La Loba (Qurd qadın)", macarlar "Rozsomak (Qütb porsuğu)" deyirdilərsə, yaponcada bütün işığı və bilgini gətirən "Amaterasu Omikami"dir, tibetcədə isə Dakinidir. Şübhəsiz ki, antik mifologiyada onun adı Lilitdir. Qvatemala dilində o "Humana del Niebla (Duman Varlıq)", yəni sonsuzadək yaşayan qadındır. Bir bütün olaraq doğulmayan- ölməyən bu ruh fərqli adlar daşıdığı kimi, fərqli bədənlərə də sahiblənərək qədim dövrlərdən müasir zamanadək bir çox qadının əsas güc qaynağı olmuşdur. Bu güc olmasa qadınlar niyə burada olduqlarını unudar, daha çox və ya daha az məsuliyyət daşıyarlar. O, qadınların tənzimləyicisi, ruhsal anlamda fiziki bədəni yaşadan ürəyin eynisidir. O, həmçinin qadınların sağlamlığıdır. Bu yabanı qadın bütün qadınların prototipidir. Hansı mədəniyyət, hansı dövr olur-olsun, əsla dəyişmir. Simvolik olaraq təmsilçiləri dəyişsə də, özündə nədirsə, eləcə bir bütün olaraq sonsuza qədər dəyişməz olaraq qalır.

Belə bir sual yaranır: Əsrlərdir qadınların daxilində yaşayan, onları istiqamətləndirən, yaradıcı, mübariz edən, bütün gücünü və təcrübəsini əsirgəməyən, ən çətin və dözülməz anlarda peyda olan bu vəhşi qadının ünsürləri nələrdir? Qadınlar onun gəldiyini necə anlaya bilərlər? Estes bu suala belə aydınlıq gətirir:

"O, Həyat-Ölüm-Həyat qüvvəsidir, yaşatmaq gücüdür, uzaqgörəndir, dərin dinləyicidir, sədaqətli ürəkdir. İnsanları açıqsözlü olmağa cəsarətləndirir. Qadın ruhuna aid ərazidən keçərkən arxasında qalın ayaq izləri qoyur. Uzun zamandan bəri itirilmiş və unudulmuşdur. Lakin yenə də əsas qaynaq və işıqdır. Bizə sirləri söyləyən quşlar, "bu yoldan, bu yoldan" deyən səsdir. Haqsızlıq qarşısında təhdidlər yağdıran, axtarış üçün evi tərk etməyimiz, eyni zamanda, evə dönüş səbəbimiz, eləcə də bu həyatla işimizin bitdiyini düşündüyümüzdə bizi getmək fikrindən daşındırandır. Bütün qadınların gübrəli köküdür. Nəhayət, O, bizi düşünən ağıl, biz isə onun ağlından keçən düşüncələrik..."

Harada yaşadığı isə dəqiq bəlli deyil: "O çöllərdə, okeanlarda, meşələrdə yaşayır, şəhərlərdə gəzib-dolaşır, böyüklüyünü anlamağımız üçün arxasında izlər qoyur. Quyunun dibində, membranda, göz yaşında yaşayır. Keçmişdə yaşayır - bizim tərəfimizdən çağırılır, bu günümüzdə yaşayır - süfrəmizdə ona hər zaman yer vardır, getdiyimiz yolda yaşayır - bir mayak kimi gələcəyimizi istiqamətləndirir".

O, bizsiz, biz də onsuz ola bilmərik. Demək ki, həqiqi həyat üçün hər ikisi yaşamalıdır.

Demək olar ki, nağıl və miflərin çoxunda hər kəsin tanıdığı, lakin çox az insanın gördüyü gizli yerdə yaşayan yaşlı bir qadın var. Şərqi Avropa nağıllarında yolunu itirmiş, axtarış içində olan insanlara kömək etmək üçün yaşadığı yerə gəlməklərini gözləyir. Həmin qadının bir neçə adı var: La Huesara (Sümük qadın), La Trapera (Toplayıcı qadın), La Loba (Qurd qadın)...

La Lobanın tək məşğuliyyəti var, o da sümük toplamaqdır. Xüsusilə, dünyadan yoxolma təhlükəsində olanları yığıb qoruyur. Mağarası növbənöv canlının sümükləri ilə doludur. Lakin daha çox qurdlarla maraqlanır. Dağlarda, dərələrdə qurd sümükləri toplamaq üçün torpağı didik-didik edir, sürünür, iməkləyir. Bütün skeleti toplayıb tamamladığı və canlının bəyaz heykəli gözlərinin önündə dayandığında ocağın ətrafında oturub mahnı oxumağa başlayır. Həmin an qurdun qabırğa və ayaq sümükləri ətlə dolur, canlı kürklə örtülür. La Loba mahnı oxumağa davam etdikcə canlının bədəni həyata daha da yaxınlaşır, quyruğu qabarıq və güclü şəkildə yuxarıya doğru qıvrılır.

La Loba daha çox mahnı oxuyur və qurd nəfəs alıb verməyə başlayır...

La Loba mahnını elə şövqlə oxuyur ki, çölün zəmini tərpənir və qurd gözünü açıb ayağa duraraq uçuruma doğru sürətlə qaçmağa başlayır. Getdikcə gözdən itir. Lakin qaçdığı zamanın hər hansı bir anında ya sürətinə, ya yolunun çaya düşməsinə görə, ya da günəşdən, Aydan gələn işıltının təsiriylə qurd qəfildən üfüqə doğru qaçaraq qəhqəhələr atan azad bir qadına çevrilir.

Yəni əgər çöldə gəzirsinizsə və günbatımı yaxındırsa, yolunuzu azmış və yorulmusunuzsa, bəxtiniz gətirib, çünki La Loba yaxındadır və sizə ruhunuza dair nələrsə öyrətməyə qərar verib. Çünki hamımız yola bir yerlərdə itmiş sümük yığını, qumun altında yatan skelet olaraq başlayırıq...

Stokholm sindromu - Oğurluq və ya zorakılıq hadisələri zamanı girov götürülən şəxsin cinayətkara qarşı simpatiya duymasını, aşiq olmasını ifadə edən psixoloji termin.

Stendal sindromu - Adını fransız yazıçısı Stendaldan alan, sürətli ürəkdöyüntüsü, başdönməsi, huşunu itirməklə müşayiət olunan psixoloji vəziyyət. Bu sindrom insanın daha çox heyran olduğu sənət əsərlərinin gözəlliyi və möhtəşəmliyi qarşısında özündəngetməsi halıdır.

Kantadora - Qədim hekayə və mətnləri toplayan.

"Saxta qadın" - "Çox böyük bir gücü idarə altına almaq üçün cəmiyyət tərəfindən xüsusilə yaradılmış bir şey: Saxta qadın". Azra Kohen, "Fi".

Criatura - Canlı, Yaradılmış.

Cahanxanım Seyidzadə

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 24 noyabr.- S.30-31.