Axşam evə getməyə
pulumuz olmurdu,
amma həmin sözlərlə
özümüzü
milyonçu hesab edirdik...
"Dördüncü
divar" layihəsinin bugünkü qonağı görkəmli
sənətkar, maraqlı həmsöhbət Akademik Milli Dram
Teatrının aktyoru, xalq artisti Nurəddin
Mehdixanlıdır.
- Nurəddin müəllim, qırx
illik sənət həyatını artıq arxada qoymusunuz.
İki igidin ömrünü təhvil vermək, yəqin, asan
başa gəlmədi...
- Bu sənətdə
hər şey təcrübə ilə qazanılır.
Çünki insan öz təcrübəsinə əsasən
zəhmət çəkəndə səhvlər
yaşayır, həmin səhvləri düzəltməyə
çalışır, müəyyən mərhələlərdən
keçir və elə bir mərtəbəyə gəlib
çatır ki, artıq qarşısındakı adam danışanda onun
saxtalığını, səmimiliyini, istiliyini dərhal
bilir.
Biz institutda oxuyanda Adil müəllimin (Adil İsgəndərov
- S.Ə.) dərslərində tamaşalardan məşqlər
edirdik. O,
gözlərini yumurdu, bəzən yatırdı da. Bir dəfə "Fərhad və Şirin"
tamaşasını məşq edirdik. Şəfəq
Əliyeva Şirin, mən isə Fərhad idim. Məşq vaxtı baxdıq ki, Adil müəllim
yatıb, biz tamaşanın bir hissəsini ötürdük.
O, bunu dərhal hiss edib bizdən ötürdüyümüz
yerlərin mizanlarını təkrar etməyimizi tələb
etdi. Biz o vaxtı məəttəl qalmışdıq ki,
axı, bu adam yatılı ola-ola bunu necə
hiss edib. Sonralar özü bunu bizə izah edib deyirdi:
"Baxarkən vizual görüntülər, rənglər,
kostyum, aktyorun üz cizgiləri, aktrisanın saçları
diqqəti müəyyən mənada yayındırır və
falşı görmək olmur. Aktyorun
ifasındakı falşı görmək üçün
gözlər yumulu ona qulaq asmaq lazımdır. Elə olanda adamı heç nə aldada bilmir və
o, falşı görür."
Əvvəllər
də bizim sənətimizə "dedim dedi" sənəti
kimi baxıblar. Amma inanın, dərinə
getdikcə, öyrəndikcə görürsən ki, aktyorluq
sənəti həddindən artıq çətin sənətdir.
Və tələb etdiyi o qədər şey
olur ki, bunu vermək hər insanın gücü deyil.
- Aktyorluq həm də insandan daha
çox alır...
- Əlbəttə, alır. İslam aləmində
təkkə anlayışı var ki, hansısa mərtəbəyə
çatmaqdan ötrü müəyyən mərhələlərdən
keçməlisən. Aktyor sənətinin
də buna bənzər mərhələləri var. İndi əvvəlki
kimi kamil sənətçilər yoxdur. Çünki
indikilər həmin mərhələləri keçmirlər,
öyrənmək istəmirlər və nəhayət,
çətinliklərə dözə bilmirlər. Hər şeyi tez əldə etmək istəyirlər,
amma bu zamanla olan bir şeydir.
Aktyor, mən dediyi anda artıq bitir. Aktyor
öz-özünü yonmağı, didməyi
bacarmalıdır. Bacarmasa, bitib-tükənəcək.
Daim qəhrəman rolları oynamaq istəyəndə
nəticə ştapma aparıb çıxarır. Sınmağı, dəyişməyi bacarmaq
lazımdır. Mən "Lənkəran
xanın vəziri" tamaşasında Xan rolunu ləzzətlə
ifa edirdim. Çünki fərqli bir rol
idi. Eləcə də "Xəcalət",
"Oliqarx", "Yaşlı xanımın gəlişi"
tamaşalarındakı rollarımı həvəslə ifa
etmişəm. Çünki
özümü sındırmağı bacarmışam.
Və inanın, bunun aktyor üçün
faydası çox olur. Eləcə də
"Ölülər" tamaşasında statik, monumental
obraz ifa edə bilərdim. Amma mən o
obrazı istədiyim kimi ifa etmək istədim. Çünki mənə elə maraqlı idi. Şeyx Nəsrullah mələk libasında gəlir,
amma gətirdiyi qaranlıq və zülmət olur. Yəni müxtəlif səpkili obrazlar aktyora imkan
verir ki, içindəki çirkdən, əl-ayağına
dolaşan zəncirlərdən xilas olsun. Allah Firəngiz
Mütəllimovaya yüz il ömür
versin. O, ömrünün sonuna qədər səhnədə
olacaq. Çünki o, bu gün "Almaz"
tamaşasında Fatmanisəni ifa edir. Aktrisa
dəyişməyi bacarmalıdır.
- Müsahibələrinizdən birində
deyirsiniz ki, təzə-təzə teatra gələndə
"Mahnı dağlarda qaldı" tamaşasındakı
otuz qaçaqdan biri, "Dəli
yığıncağı"nda isə kəcavə tutan
olmusunuz. Əgər bir gənc
istedadlıdırsa, o, niyə teatra gələrkən kəcavə
tutan yox, kəcavədə əyləşən olmasın?
- Məsələ
burasındadır ki, istedad hələ hər şey demək
deyil. İstedad insanı bir yerə qədər
aparır, sonra isə ayağı yalın, başı
açıq qoyub qaçır. Çünki
istedaddan əlavə aktyor intellektli olmalı, peşəsinin
sirlərini bilməli, yaşadığı zamanı
doğru-düzgün dərk etməli və dərk etdiklərini
özündən keçirməlidir. Ola
bilər ki, aktyor yüksək istedada sahib olsun və gəlsin,
"Romeo və Culyetta" tamaşasında Romeonu ifa etsin.
Amma sabah ondan Otello obrazı tələb
olunanda aktyor bayaq saydığım proseslərdən
doğru-dürüst keçməyibsə, Otello
obrazının tələblərinə cavab verə bilməyəcək.
Hər bir sənət insanın özünüifadə
vasitəsi olmaqla yanaşı, həm də ətrafa öz
kimliyini göstərməkdir. Bunu da yüksək səviyyədə
edə bilməkdən, özünü göstərməkdən
ötrü hazırlıqlı olmalısan.
Bugünkü
teatr 50, 60, 70 il bundan əvvəlki, suflyor
teatrı deyil. O zamanın əyləncə məkanları
çox az idi. Teatr, açıq konsert
zalları, radio və çox az evlərdə
televizor vardı. Ona görə də
insanların teatr məkanına ehtiyacı böyük idi.
Amma indiki kompyüter dövründə aktyor da, ədəbiyyat
adamı da o qədər dolu olmalıdır ki,
qarşısındakı müasir insan üçün
maraqlı ola bilsin. Əgər
mən oxuduğum əsərdən yeni heç nə
götürə bilmirəmsə, o əsər mənim nəyimə
lazımdır? Və yaxud da aktyor səhnəyə
çıxanda müəyyən məqamlarda
tamaşaçıdan üstün deyilsə, onun həmin
hündür yerə, səhnəyə gəlib
çıxmağa ixtiyarı yoxdu.
Aktyor tamaşaçının əyləşdiyi yerdən
bir qədər hündür olan səhnəyə
çıxmaq haqqını qazanmalıdır. O haqqı qazanmayan aktyor səhnəyə
çıxanda gülünc duruma düşür.
Zalda əyləşən hər bir
tamaşaçının öz taleyi, öz həyat tərzi
var. Onların qəlbinə xitab edə bilmək
üçün aktyor üçün istedadlı olmaq
azdır. İllərlə zəhmət çəkə-çəkə
irəliləyəndə bir gün kəcavə dartan,
sabahı günü kəcavə başçısı
olursan, o biri gün isə siz dediyiniz kimi kəcavədə əyləşən.
- Yəni istedadlı insanların
hamısı üçün bu illərlə çəkilən
zəhmət vacibdir, ya parlaq istedadı olanlar
üçün istisnalar olur?
- İstər dünya teatrı, istərsə də Azərbaycan
teatrında olub ki, parlaq istedadlı aktyor bir rolu ilə səhnədə,
sözün əsl mənasında, partlayış edib. Ancaq o aktyorun
ikinci rolu artıq birinci kimi olmur, üçüncü daha
sönük olur. Yəni insan at sürməyi
öyrənmirsə, bir gün üzərində əyləşdiyi
at onu yıxacaq. Rol da belədir. Əsər yazmaq da. Birinci əsər uğurlu
ola bilər, amma ikinci,
üçüncü əsərlər zəif alınacaq. Çünki insan zəhmətlə
qazandığı şeylərin dəyərini daha
yaxşı bilir, rahatlıqla qazandıqlarının isə
yox. Mən bu cür fikirləşirəm,
bəlkə başqaları belə düşünmür.
Ancaq 62 yaşım var və Azərbaycan teatr,
kino məkanınında elə rejissor olmayıb ki, onunla
işləməyim. Qastrollarda olmuşam, dünyanı
görmüşəm, xarici rejissorlarla iş birliyim olub və
belə qənaətə gəlmişəm ki, insan öz
imzasının qalıcı olmasını istəyirsə,
ondan tələb olunanları artıqlaması ilə yerinə
yetirməlidir. Mütləq deyil ki, sənin
imzan qızıl hərflərlə yazılsın, amma imzalar
içərisində əyri-üyrü də olsa,
görünmək də asanlıqla başa gəlmir. O
adamlar inandıra bilirlər ki, onlar yaşayırlar. Teatrlar da o zaman uğur qazanırlar ki, onlar
zamanın verəcəyi sualların cavabına hazır
olurlar. Əgər tamaşaçılar zalda gəlib əyləşəndə
səhnədən ona təqdim olunan, beş,
on il əvvəl yazılan əsərin elə o dövrdəki
kimi təqdimatını görürsə, tamaşa onlar
üçün maraqsız olacaq. Amma misal
üçün rejissor bu gün "Kral Lir" tamaşasını
səhnəyə qoyur və bugünümüzü,
sabahımızı bizə göstərirsə daha maraqlı
və mənalıdır.
- Həm də klassik bünövrələrin
üzərindən göstərə bilmək
bacarığı...
- Dəyişməz
şeylər var. Klassik əsərlər daima müasirdilər.
On, on beş ildən sonra heç kim kolxoz,
sovxozun nə olduğunu bilməyəcək. Amma
Cəfər Cabbarlının "Almaz" əsəri daima
yaşayacaq. Eləcə də Cəlil Məmmədquluzadənin
"Ölülər" əsəri. Çünki
bəşəriyyəti aldatmaq və idarə etmək istəyən
milyonlarca insanlar həmişə olublar, olacaqlar da. Ölüləri
diriltmək çox böyük və dərin mövzudur.
Amma dünya tarixində nə fiziki, nə də mənəvi mənada
ölmüşləri heç vaxt diriltməyiblər. Yüzlərlə əsərlər yazıla, səhnəyə
qoyula bilər. Amma Cəfər Cabbarlı
"1905-il" pyesində yazdığı "Atan
kazaklardır" cümləsi ilə baş verən bütün
proseslərin, hadisələrin izahını verib. Böyüklük budur.
- "Ölülər" əsəri
ötən əsrdə bir neçə dəfə Dram
Teatrının səhnəsində təqdim olunub. Sonuncu səhnə quruluşu rəhmətlik
Tofiq Kazımov tərəfindən verilib. Bu
gün XXI əsrdə "Ölülər" əsərinin
Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsinə
qayıtması hansı ehtiyacdan yarandı?
- Bu
gün dünyanın hər yerində yenidən Şeyx Nəsrullahlar
meydan sulayırlar. Və xüsusən Şərq
aləmində Orta əsrlərə qayıtmağa
başlayıblar. Ətrafımızda o qədər
Şeyx Nəsrullahlar, aldatmaqla səadəti qazanmaq,
yaşayışlarını təmin etmək istəyənlər
və bundan zövq alan o qədər
insanlar var. Aldatmaq isə insanı həmişə fəlakətə
aparıb çıxarır.
Mən dinin əleyhinə deyiləm, olmaram da. Amma baxın din adı
altında nə qədər yalançılar, qorxaq Şeyx Nəsrullahlar
var. Şeyx Nəsrullah İsfahandan gələn bir
fırıldaqçı deyil, o, bizim ətrafımzdadır.
Biz onu və onun kimilərini görürük
amma qorxumuzdan deyə bilmirik ki, sən ölü dirildə
bilməzsən.
"Ölülər" əsəri müxtəlif
tarixlərdə zamana uyğun traktovka olunub. Amma biz bu əsərə
bir az fərqli yanaşdıq. Şeyx Nəsrullahı böyük anlamda din üləması
kimi təqdim etmək səhvdir. O, böyük bir
fırıldaqçı, dələduzdur. İnsanları
aldada-aldada gəlir, planını həyata keçirib gedir.
Cəlil Məmmədquluzadə həm də onu
deyir ki, hər yetəni müqəddəs, böyük insan
bilib əlini öpmək olmaz.
- Nurəddin müəllim, vaxtilə
teatrı irəli aparan həm də çox yaxşı
teatrşünaslarımız, tənqidçilərimiz
vardı...
- Elədir.
İndi teatr tənqidi də zəifdir. Və yaxud da tamaşadan sonra pyesin müəllifinin
şəninə şanlı sözlər deyirlər. Amma anlamırlar ki, pyes dramaturqun, tamaşa isə
rejissorun məhsuludur. Tənqidçi
tamaşanı, yəni yozumu, tərtibatı, rejissor işini,
aktyor oyununu müzakirə etməlidir. Bizim
dövrümüzdə teatr tənqidçiləri,
teatrşünaslar çox aktiv və qərəzsiz fəaliyyət
göstərirdilər. Ədilə
Əliyeva, İlham Rəhimli kimi
teatrşünaslarımız teatra gələnədə biz
ciddi narahatlıq keçirirdik. İlham Rəhimlinin
o zaman kəsdiyi başa sorğu yox idi. Çünki
peşəsini də yüksək səviyyədə bilir,
ensklopedik yaddaşa malikdir. Onda hər tamaşa
haqqında dörd, beş
teatrşünas, tənqidçi yazılar yazırdı,
tamaşanı təhlil edirdi. Onda rejissor da məsuliyyət
hiss edirdi.
- İndi sanki hamı tərif
gözləyir. Bir balaca tənqid artıq
müəlliflə rejissorun, aktyorların hətta teatrın
düşmən olmasına bəs edir...
- Beyni,
düşüncəsi sağlam olan adam
onun əskiyini deyən adamı dostu bilməyi
bacarmalıdır. Normal istedad sahibi, peşəsinə, sənətinə
hörmət edən adam bu cür
düşünməlidir. Bilirsiniz, bunlar həm
də tənqid, təhlil olmadığı üçün ərköyünləşiblər.
Özlərini kənardan görə bilmirlər.
Nə edirlərsə, düz etdiklərini
düşünürlər. Halbuki, belə
deyil. Keçmişdəkilər ona
görə böyük sənətkar olurdular ki, onlar yazılanları
oxuyurdular, əyər-əskiklərini düzəldirdilər.
Təsəvvür edin ki, Tofiq Kazımov "Hamlet"
tamaşasını hazırlayıb. Tamaşanın bəstəkarı
Qara Qarayev, rəssamı Tahir Salahov, rejissor isə qeyd etdiyim
kimi Tofiq Kazımov və nəhayət baş rolda Həsənağa
Turabov idi. Amma tənqidçilər
tamaşanı darmadağın eləmişdilər. Ona görə də məsuliyyət vardı. İndi də yazanlarımız var. Amma indi sektalara
bölünmüşük. Peşə əxlaqında
isə bu öz-özünə xəyanətdir.
- Yetmişinci illərin sonuna
doğru siz və sizinlə birgə bir çox istedadlı tələbələr
Bəsti Cəfərova, Ramiz Novruz, Səidə Quliyeva, Firəngiz
Mütəllimova, Zenfira Nərimanova teatra gəldilər. Və
həmin tələbələrin gəlişi teatra yeni nəfəs,
ab-hava gətirmişdi. Əvvəllər xeyli
tamaşalarda sizin nəslin nümayəndələri
maraqlı tandemlər edirdilər. Amma son illər biz
bunun şahidi olmadıq...
- Bizim nəsildən
teatra ilk dəfə təyinatla 1978-ci ildə Səidə
Quliyeva ilə mən gəlmişəm. Bizim ardımızca
isə Ramiz Novruz, Bəsti Cəfərova, Firəngiz Mütəllimova,
Məlahət Abbasova, Zenfira Nərimanova, İlham Əsgərov,
Abbas Qəhrəmanov və başqaları gəldilər. O
zaman da bizim böyük sənətkarlarımız səhnədə
idilər, tamaşalarda da iştirak edirdilər. Amma hardasa müəyyən akademik durğunluq da nəzərə
çarpırdı. O vaxtı qoyulan tamaşaların
hamısında biz gənclər iştirak edirdik. Qəzetlər bizdən yazırdı,
haqqımızda bəhs olunurdu. Belə
olanda həmin akademik durğunluq yaşayan sənətkarlarımız
da bizi qəbul etdilər və biz onlarla tamaşalarda
qarşılıqlı rollar ifa etməyə başladıq.
Doğrudan da teatra yeni nəfəs gəlmişdi.
Biz heç bir qarşılıq gösləmədən
özümüzü sənətə fəda etmək
üçün teatra gəlmişdik. Təsəvvür
edin ki, səhər saat səkkizdə Ramiz Novruzla teatra gəlib
səhnədə qılınc döyüşü
keçirirdik. Hökümə Qurbanova isə
zalda əyləşib bizi alqışlayırdı. Biz onların yanında durmağa, onlara layiq olub rəğbətini
qazanmağa çalışırdıq. Onlar
bizim tamaşamıza baxandan sonra pis deyil deyirdilərsə həmin
günü özümüzə yer tapmırdıq. Bu iki kəlmə həm də sən dahisən demək
idi. Axşam evə getməyə pulumuz
olmurdu, amma həmin sözlərlə biz
özümüzü milyonçu hesab edirdik. Bəzən elə olurdu ki, biz məşq etmək
üçün gecəni də teatrda qalırdıq.
Dediyiniz tandemin alınmaması isə sırf teatrın
repertuarından asılı olan məsələdir.
- Sizdəki bu qədər
güclü sənət eşqi hardan qaynaqlanırdı, necə
yaranırdı?
- Bizim
çox yaxşı müəllimlərimiz olmuşdu. Mən əslində tamamilə
başqa sahəyə gedəcək adam
idim. İnstituta da qəbul olandan sonra fikirləşdim
ki, bir müddət sonra uzaqlaşaram. Ancaq
mənə dərs deyən o, böyük insanların şəxsiyyətlərinə
vuruldum. Adil İsgəndərovun şəxsiyyəti
məni bu sənətə bağladı. Onun
dilə, millətə, sənətə münasibəti,
bütün bunlar haqda danışdıqları mənə bu
sənəti sevdirdi. Adil İsgəndərov
bizə həm müəllimlik edirdi, həm də atalıq.
Bizim qrupda iki, üç nəfəri
çıxsaq, qalanları rayon, əyalət uşaqları
idik. O, həmişə tələbə təqaüdümüzü
almağa dörd, beş gün
qalmış tələbələrdən kiminsə kefi
olmayanda yanına çığırıb hal-əhval
tutardı. Sonra ona on manat pul verib köşkə
qəzet almağa göndərirdi. Qəzetin
qiyməti isə iki qəpik idi. Qəzeti
alıb gətirəndən sonra Adil müəllim yerdə
qalan xırdanı götürmürdü, deyirdi qoyun cibinizə
məvacibinizi alanda verərsiniz. O, bilirdi ki, tələbənin
əhvalı ancaq pulsuzluqdan olmaya bilər. Ona
görə də o, tələbənin şəxsiyyətinə
toxunmadan ona pul verirdi ki, ehtiyaclarını qarşılaya
bilsin. Mikayıl Mirzə bir də
görürdün ki, hansısa tələbəni saxlayıb
ondan qalstukunu istəyirdi, həmin qalstukdan xoşu gəldiyini
deyirdi. Səhərisi günü tələbədən
aldığı qalstukun yerinə təzəsini alıb gətirib
ona verərdi. O, görürdü ki, tələbə həmin
qalstuku iki ildir ki, taxır və artıq yenilənməsinə
ehtiyac var. Bunun üçün də məhz bu cür
üsulla tələbəyə köməklik edirdi. Və yaxud da televiziyada Mikayıl müəllimə
poemaları canlı demək üçün 100-150 manat pul
verilirdi. O, məni, rəhmətlik İlham Əsgərovu
çağırıb deyirdi ki. uşaqlar
mən bunu tək deyə bilmərəm gəlin iki yerə,
üç yerə bölək. Biz həmin hissələri
əzbərləryib deyirdik. Və o,
aldığı pulu bizim aramızda bölürdü. Baxın, bizim belə müəllimlərimiz olub.
- Tələbə vaxtı
qaldığınız yataqxanada cəmi bir il
qala bilmisiniz. Sonra ora
sığışmadığınızı deyib başqa məkanlara
köç etmisiniz. Aradan keçən bu
qədər illər ərzində Nurəddin Mehdixanlı daha
haralara sığışa bilmədi və yaxud da daha haralara
sığışdı?
- İndi sizinlə söhbət etdiyimiz eni iki,
uzunluğu isə dörd metr olan bir otağa
sığışa bilmişəm. Mənim
üçün fiziki mənada ölçülər əhəmiyyətli
deyil. Məsələ ruhun,
düşüncənin, ürəyin genişliyindədir.
Mən bu balaca otaqda oturub bütün
dünyanı bura sığışdırmaq gücündəyəm.
Mənim üçün ölçü vahidləri
artıq əhəmiyyət kəsb etmir. Bundan
da kiçik yerdə olsam, yenə yazımı yazacam,
kitabımı oxuyacam, rolumu hazırlayacam. Bir sözlə arzularımla yaşayacam. Məsələ fiziki genişlikdə yox, ruhun
genişliyindədir.
Söhbətləşdi: Samirə
Əşrəf
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 6 oktyabr.- S.22-23.