“Mədəniyyət - həm də ikinəfərlik yelləncək oyunudu...”

"Kürsü" layihəsində Samirə Əşrəfin qonağı şair Salam Sarvandır

- Salam müəllim, son illərə möhürünü vuran imza hesab olunursunuz. Sizcə, bu belədirmi?

- Belə düşünənlər varsa, mənimçün xoşdu.

- Bəs bu yaxınlarda yetmişə yaxın şeirinizdən imtina barədə bəyanatınız nəylə bağlıydı?

- Bu haqda Kulis.az saytında danışmışdım, yarızarafat bir şey əlavə edə bilərəm: görünür, mən əlli yaşa qədər şeirdə özümü yaratmaqla məşğuldumsa, indi özümü məhv eləməklə məşğulam. Yəni uzun çəkəsi bir intihar prosesi başlayıb.

- Öz şeirlərinizə qarşı bu amansızlığınızla son dövr poeziyamızın vəziyyətini necə görürsünüz?

- Deyəsən, şeir getdikcə mexanikiləşir, çılpaqlaşır, hər şey sətirin üstünə çıxır...

- Bunun nəyi pisdi, sizcə? Hər şeyi açıq, çılpaq demək imkanı varkən sətiraltılığa ehtiyac varmı?

- Mən bunu naqis hal kimi demədim. Normaldı. Bir yandan baxanda informasiya əsrinin, virtuallaşan dünyanın şeiri elə, belə də olasıydı. Amma sətiraltılıq ölməz ədəbi piryomdu. Bax, tutalım, iki maşın toqquşur. Bu hadisəni repartyor bir cür yazacaq, publisist başqa cür, yazıçı tamam başqa cür. Yəni, jurnalistin çılpaq informasiya kimi təqdim elədiyi bu hadisəni yazıçı bədii süzgəcdən keçirib verəcək. Yazıçının təqdimatında üslub olacaq, hadisəüstü təfəkkür gəzişmələri olacaq. Aydındı ki, bu halda iki maşının toqquşması informasiya kimi sətrin altına düşəcək. Yoxsa Kortasarın, Nabokovun, Markesin üslub fərqlərinə nə ehtiyac vardı, elə çatdırmaq istədikləri hadisəni nağıl kimi danışardılar da, ya da hadisədən quru reportaj verərdilər də.

- Yəqin, bu şeirdən imtina etməmisiniz: "Gəl sənə təsəlli verim: darıxma düzəlməyəcək". Sizcə, bu misralar niyə bu qədər məşhurdur?

- Görünür, adamlar bu fikirlə təskinlik tapırlar, yüngülləşirlər, nikbinləşirlər.

- Nəyinsə düzəlməyəcəyi hökmü kimdəsə necə nikbinlik yarada bilər?

- Bu, əslində, elementar düşüncə sistemidi. İnsanlar dünyadakı pisliyin, yalanın, haqsızlığın varlığıyla heç cür barışmaq istəmirlər. Xəyallarında təmiz dünya modeli qurublar və reallıqda baş verənləri həmin dünyayla müqayisə eləyib elə hey məyus olurlar. Məsələn, min illərdi belə söhbət var: nə əcəb Allah şəri də yaradıb? Hətta Orta əsrlər teodisiyasında Allahı bu tənələrdən yayındırmaqçün bəzi filosoflar yazırdılar ki, dünyada şər yoxdu, bizə şər görünən şeylər xeyirin az olduğu hallardı. Bu şeirdəsə deyilir ki, məsələ tərsinədi: şər var və həmişə də şər olaraq qalacaq - əyri ona görə yaranmayıb ki, sonradan düzəlib düz olsun. Sən qara rəngi dünyadan yox eləyə bilməzsən. İndiyədək yüzlərlə etik nəzəriyyə, dinlər, təriqətlər, rəsmi qanunlar, cild-cild nəsihətnamələr bunun öhdəsindən gələ bilməyib. Ona görə də hər şeyin düzəlməsini ummağın, bu gözləntidə sıxıntı keçirməyin mənası yoxdu. Bu mənada ümidləri bəri başdan öldürüb yüngülləşmək yaxşıdı.

- Belə çıxır, əlimizi yanımıza salıb hərəkətsiz qalmalıyıq?

- Əsla. Sadəcə, pafosdan arınmalıyıq, naqis saydığımız keyfiyyətləri anatomiyamızın doğma əzaları saymalıyıq ki, onlarla qarşılaşanda sarsılmayaq, məyus olmayaq. Birgəyaşayış, əslində, naqis saydığımız cəhətlərin bir-biriylə dil tapmasıdı. Məsələn, riyakarlıq dediyimiz şey cəmiyyətin nizamda qalmasının yeganə yoludu. Biz rollara girib yaşayırıq, bircə anlığa o rollardan çıxsaq bütün mexanizmlər darmadağın olar, dünya dağılar.

- Hansı rollardan söhbət gedir?

- Adamlarla münasibətdə əvvəlcədən müəyyən olunmuş qaydalar, ünsiyyət etiketləri, cəmiyyəti tənzimləməkçün rəsmi qanunlar, konkret hallarda necə davranmalı olduğumuzla bağlı tarixi təcrübədən gələn ehkamlar... Bunların hamısı rollarımızın senarisidi, biz onları səhnədə gerçəkləşdirməyə sadəcə məhkumuq. İnsanlığın səmimi olduğu hallardan bəşərə fayda gəlməz. Dünya öz inkişafına görə qeyri-səmimiliyə borcludu. Səmimiyyət emosianallıqdı, qeyri-səmimilik rasionallıq. Səmimiyyət xaosdu, qeyri-səmimilik kosmos. Səmimiyyət dağıdır, qeyri-səmimilik qurur. Bütün pozitiv proseslər riyakarlıq dediyimiz xislət sayəsində mümkün olub.

- O zaman Şekspir haqlı imiş. İnsanlar aktyorluq edirlər. Həm də daha böyük səhnədə. Həyatda...

- Məncə, haqlıydı. Hərçənd, dahi olsa da, ona bir əlavə eləmək istərdim: məsələ ondadı ki, insanlar yaxşı aktyor deyillər. Sarsıntılarımızın səbəbi də bu: biz rollarımızı məharətlə, istedadla oynaya bilmirik. Məsələn, "yalançı" roluna, "zalım" roluna, "mərhəmətli" roluna düz-əməlli girə bilmirik. Məhz rollarımızın ifasında buraxdığımız quşlara görə bir-birimizin səhnədə deyil, həyatda olduğunu asanlıqla tutmaq olur. Əslində, sifətdən-sifətə düşmək insanın təbii ehtiyacıdı, buna roldan-rola girə bilmək məharətinə yanaşdığımız kimi yanaşmaq məntiqi olmazdımı? Yəni, adamların fəsillərə uyğun əynini dəyişdiyi kimi, vəziyyətlərə uyğun qrimlərini, maskalarını dəyişməsi də normal haldı. Amma absurda bax ki, insanın daxiliylə zahiri arasında uçurum yaratmağa çalışırıq - daxilinə bir cür normalar qoymuşuq, zahirinə başqa cür. Məsələn, kosmetika baxımından sifət dəyişmək normal qəbul olunur, amma əqidə baxımından sifət dəyişmək ayıb sayılır. Niyə? İnsana yaranışdan cilddən-cildə girmək imkanı verilib, birgəyaşayış reallığında bu imkandan yararlanmağın nəyi ayıbdı axı? Həyat sözün birbaşa mənasında oyundusa, bunu bəzək-düzəksiz, elə beləcə də qəbul eləməyin harası pisdi?! Ümumən, insan dünyanın əşrəfi-zadı deyil, ondan uca mənəvi keyfiyyətlər ummaq aldanışdı, pafosdu. Məsələn, alimlər araşdırıb görüblər ki, birgəyaşayış əxlaqı heyvanlarda daha güclüdü.

- Qayıdaq ədəbiyyata. Bu yaxında gənclər "hər yer ədəbiyyat" adlı aksiyaya başalyıblar. Ədəbiyyat, doğrudanmı, həyatdan maraqlıdır?

- Hə, yazıçılarçün belədi. Nədən ki, yaratmaq təkraralamaqdan maraqlıdı.

- Demək istəyirsiz ki, yaşamaq - təkrar eləməkdi?

- Əlbəttə. Biz min illər qabağın xörəyini yeyirik, dəyişən təkcə qaşıqlardı. Belə baxanda həyat nəsildən-nəsilə ötürülən eyni vərdişlərin yığınıdı da.

Mübahisəli görünə bilər, amma həyat, sadəcə, bioloji prosesdi, bir azca da sosiallığı var, vəssalam. Hər şey instinktlə baş verir. İnstinktin nəticələrindən alınan həzz də hedonik aktdı, mexanikidi. Xoş hesab elədiyin yaşantılardan dərin zövq ala bilməzsən, sadəcə, sakitləşə bilərsən, fiziki-bioloji rahatlaşa bilərsən. Ədəbiyyatsa hissi-ruhani məqamdı, onun yaşantılarındakı zövq alidi, dərindi.

- Gənclərdən söz düşmüşkən, sizə şeirlərini göndərib məsləhət almaq istəyənlər olurmu?

- Olur belə hallar. Amma başqalarının şeirlərinə fikir bildirməyə həmişə tərəddüd eləyirəm. Şeir məsələsində heç kəs düzgün məsləhət verə bilmir - nə şair, nə nasir, nə oxucu, nə tənqidçi. Bu mənada heç kəs müəllifin ruhuna, düşüncə tərzinə, estetikasına adekvat ola bilmir. Həm də belə məsləhətlərə onsuz da heç kəs əməl eləyə də bilmir axı.

- Salam müəllim, görəsən, niyə bizdə tənqid normal qarşılanmır?

- Mən ehtimalımı deyə bilərəm. İnsan düşünməyə ərinəndə, ya da düşünüş imkanı olmayanda onunçün hər şey inanca çevrilir. İnanc təkcə din zəminli deyil ki. Məsələn, millətçiliyin özü də əsaslı işlənib-hazırlanmış ideologiya ola bilməyəndə, sadəcə, quru inancdı. Məsələn, firqəçilik, partiyaçılıq da indi bizdə inancdı. Bəzilərinə elə gəlir ki, təkcə din zəminli inancı sorğulayanda, "səmavi kitabın" hansısa ayəsinə təfəkkürün gözüylə şübhəylə baxanda dirənişlə qarşılaşırsan. Əslində belə deyil. Bu gün hansısa partiyanın proqramının bir maddəsini incələmək istəsən, o partiyanın üzvlərindən eyni qaragüruh münasibəti görəcəksən. Hətta təfəkkürə daha yaxın sayılan ədəbiyyat sahəsində hansısa ədəbi qrupun nümayəndəsini tənqid eləyəndə də reaksiya eyni olacaq. Hətta bir əsəri tənqid eləyəndə də müəllifin həmin dirənişini görəcəksən. Nədən ki, o müəllif öz mətninə düşüncəylə yanaşmır, sadəcə, inanır, mətnini müqəddəs bilir. Ona görə də sən onun yazısına "ilişəndə" inancına, hisslərinə toxunmuş olursan. Yəni adamlar tənqidə beyniylə yox, qəlbiylə reaksiya verir. Deməyim bu ki, indi bizim cəmiyyətdə tərəzinin etiraf gözü işləmir, işlək olan yalnız etiraz gözüdü. Mədəniyyət - həm də ikinəfərlik yelləncək oyunudu, taxtanın hər iki tərəfində oturan olmalı. Birqütblülük pozub harmoniyanı. Hərçənd, yaxşı olar ki, tənqidə daxilən dözümsüz olsaq da, heç olmasa, xarakter naminə tənqid qarşısında vüqarlı, qürurlu, təmkinli dayanaq, vasvası olmayaq.

- Yaradıcılığınızı iki dövrə bölürlər. Sərbəst və heca dövrü. Bu bölgüyə özünüz necə baxırsınız?

- Bu suala bir dəfə cavab vermişəm. Məncə, şeirdə informasiyayla intonasiya birlikdə gəlir, düşüncə tərzi öz-özünə şeirin texnikasını da yaradır. Məsələn, belə təcrübə aparaq: götür istənilən dünya şeirinin sətri tərcüməsini və bədiiləşdirməyə başla. O sətri tərcümədəki informasiyaya baxan kimi səndə uyğun avaz, uyğun texnika avtomatik yaranacaq. Düzdü, sən bu ilk instinkti zorlayıb, həmin informasiyanı başqa qəliblərə də sala bilərsən, amma informasiyaya şeir bəstəsinin ilkin ritmi spontandı. Yəni elə düşüncə qatları var ki, sərbəst qəlibin içində doğulur, onu hecalandırmaq olmaz.

- Sizin təsirinizlə çoxlu şeirlər yazıldı. Onları oxuyanda hansı hisslər keçirirsiniz?

- Oxuya bilmirəm həmin şeirləri, yad gəlir.

- Sizi həm də simvolik şair hesab edirlər. Bu barədə fikirləriniz də maraqlı olar...

- Belə düşünənlər də haqlıdırlar: kitabımda simvolik məqamlar da var. Ümumən, o şeirlər haqda xeyli fərqli fikirlər olub: simvolik poeziya da deyiblər, modernist poeziya da, postmodernist poeziya da, ironik poeziya da, riyazi poeziya da... Mənə görəsə o şeirlərdə hər şey çütlük kimi üzə çıxarılıb: hərfi-məcazi, ciddi-ironik, transsendent-empirik. Hərçənd, adamı metafizikaya dartan da elə real yaşantılarımızdı. Biz təkcə məişət əşyalarının, maddilikərin arasında yaşamırıq axı. Günümüz həm də düşüncə məqamlarının arasında keçir. Daim ətrafımızda dünyanın əbədi sualları ətrafında mübahisələr gedir: onlara fikrən qoşulmamaq mümkünsüz. İnsan təkcə yemək bişirməyi asanlaşdıracaq mətbəx texnikası haqda düşüncəylə kifayətlənə bilmir, nəzərlərin göyə dikilməsi də var. Belə baxanda biz həmişə uşağıq: əbədi olaraq "niyə?" sualları verməyə məhkumuq. Gah Adəmdən, gah meymundan yarandığın halda metafizik düşünüşdən qaçmaq olmur.

- Şarl Bodler və Pol Varleridən etdiyiniz tərcümələr simvolizmə yaxınlığınızdan qaynaqlanmır ki?

- Yox, bunlar mənim seçimim olmayıb, sifariş idi. Təkcə Nerudanı tərcümə üçün özüm seçmişəm.

- Nazim Hikmətə münasibətiniz necədir?

- Sevdiyim şairdi. Yeri gəlmişkən, Nerudanın Nazimə yazdığı bir şeir var, çox təsirlidi.

- Bəzi oxucular düşünürlər ki, Əli Kərim Salamdan daha müasirdir. Buna münasibətiniz necədir?

- Yəqin ki, belə düşünməyə əsasları var.

- Bir ara facebookda səs-küylü statuslar yazırdınız. O statuslar daha yoxdu...

- Qorxuram.

- Nədən?

- Cəmiyyətdən. Çox aqressivləşib. Adamların bir-birini anlamamsını hardasa qəbul eləmək olar. Amma biz elə bilirdik heç olmasa anlaşılmazlıqlara bir ümumi dil tapmaq olar. Arzumuz oydu ki, barı bir-birimizi eyni dildə anlamayaq. O da alınmır.

- Sizcə, bu aqressiyanın səbəbi nədir?

- Bunu bir statusumda da yazmışdım. Ki, qəribə vəziyyət yaranıb: nəzakətli görünmək "zapadlo" sayılır, adamlar kobud, sərt, zəhmli görünməyə çalışır. Səbəbsə, yəqin, filosof Hobsun dediyi məsələdi. Sanki ibtidai dövrlərdə olduğu kimi "hamının hamıyla müharibə vəziyyətidi" deyə, insanlar elə bilir, bu çarpışmada mədəni davranmaq məğlubiyyət deməkdi, canavar olmamaq yem olmaq deməkdi. Yollarımızda hündür CİP-lərin çoxluğu da bununla bağlıdı, deyəsən: adamlar daha möhkəm, daha yekə "hərbi texnikayla" bu "müharibəyə" çıxmağa çalışır. Hündür hasarlı qala-villa tikmək yarışını şərtləndirən də hamının hamıyla müharibə vəziyyətidi. Hobs deyir ki, belə hallarda dövlət daha güclü olmalıdı, vətəndaşlarının yaşam tərzinə güc tətbiq eləməlidi, bu vəziyyəti ciddi nəzarətə götürməlidi.

- Öz yaradıcılığınızı başqa dillərə tərcümə etdirməyi düşünürsünüzmü?

- İndiyədək türk, rus, ingilis, gürcü, bolqar, özbək dillərinə tərcümədə dərc olunmuşam. Ardını zaman göstərər.

Söhbətləşdi:

Samirə Əşrəf

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 13 oktyabr.- S.14-15.