Ekranlaşdırılmış ədəbi əsərlər

Layihədə Alber Kamyunun "Yad" əsəri əsasında çəkilmiş eyniadlı filmi təqdim edirik. Film 1967-ci ildə böyük italyan rejissoru Lukino Viskonti tərəfindən lentə alınıb.

Ümumilikdə, Kamyunun dörd əsəri ekranlaşdırılıb. Argentinalı rejissor Luis Puensonun "Taun" romanı əsasında ekranlaşdırdığı eyniadlı filmdə (1992) hadisələr Latın Amerikasının şəhərlərindən birində 1990-cı illərdə baş verir.

2011-ci ildə italyan rejissoru Amelio Canni onun "İlk adam" romanını eyni adla çəkib.

Və nəhayət, Kamyunun "Qonaq" hekayəsinin motivləri əsasında fransız rejissoru David Elhoffen "Adamlardan uzaqda" (2014) adlı filmi lentə alıb.

Lakin adını çəkdiyim filmlərin heç biri kinematoqrafik özəlliyi, kino dili, nəql texnikası, mövzuya yanaşması ilə seçilmir. Bu, çox güman ki, Kamyunun bədii modellər təklif etməsindən çox, fəlsəfi fikir daşıyıcısı olmasından qaynaqlanır. Ona görə Kamyu kinematoqrafiyada az müraciət olunan müəlliflərdən biridir.

"Yad" filmi də Viskontinin yaradıcılığında xüsusi yer tutmur, hətta onun zəif əsəridir...

Viskontinin yaradıcılığı bir neçə mərhələyə bölünür. İtalyan neorealizminin yaradıcılarından olan rejissorun "Mübtəlalıq" (1943), "Torpaq titrəyir" (1948) filmlərində aşağı təbəqədən olan insanların sosial problemləri, ağır yaşayışı, yaşamaq uğrunda mücadiləsi təsvir olunur.

Amma Viskonti müharibədən sonrakı fəaliyyətində neorealizmin çərçivələrindən çıxır. Çünki onun düşüncə spekteri o qədər geniş idi ki, sadəcə eyni estetikada, eyni yanaşmayla işləməsi mümkün deyildi. Neorealist filmlərində o, dekorasiyalardan imtina edərək, çılpaq naturada real adamları, onların məişətini, sosial problemlərini bəzəksiz-düzəksiz ekrana köçürürdü. Sonrakı əsərlərində ("Rokko və onun qardaşları") neorealist estetikanın əlamətləri qalsa da, əsas motiv əyalətdən böyük şəhərə köçən, meqapolisin qanunları ilə ayaqlaşamağa çalışan, yaşam dəyərləri dəyişən, özgələşən fərdin problemləri, mənəvi böhran, ailə bağlarının qırılmasıdır.

Yaxud, "Leopard" (1962) kinoepopeyasında Siciliya krallığının dağılması fonunda, rejissor özünün dediyi kimi "bir insanın və bir cəmiyyətin hekayətini danışmaq, süqutu qəhrəmanın şüururun prizmasından göstərmək" istəyib.

"Tanrıların məhvi" (1969) Almaniyada nasizmin qurulması bir sülalənin konfliktində araşdırılır.

Visktoni son illərdəki yaradıclığında bir növ Avropa mədəniyyətinin, mənəvi dəyərlərinin qürubunu kino məkanda obrazlaşdırır.

Onun ekzistensializmin bədii manifestlərindən sayılan "Yad" romanını lentə alması 1967-ci ilə təsadüf edir. Həmin ərəfədə Fransada sosial böhran yetişirdi, az sonra sol dünyagörüşü təmsil edən tələbələrin etiraz aksiyaları başlayacaqdı, bundan başqa fransız Yeni Dalğası çərçivəsində cəmiyyətdəki doqmaları dağıdan, siyasi-ictimai-sosial-fəlsəfi motivlərin fərqli interpretasiyada yer aldığı kult filmlər çəkilirdi.

Sol dünyagörüşü təmsil edən Viskontinin "Yad" filmi də hər şeydən əvvəl siyasi sistemin, cəmiyyətin sərt qaydalarına, köhnəlmiş əxlaqi, sosial normalara qarşıydı. "Yad"ın qəhrəmanı Mersonun riyakar adətləri qəbul etməməsi, toplumda ümumi qəbul olunmuş saxta dəyərlərə vecsizliyi, Tanrıya inanmaması, absolyut azadlığa can atması Viskontinin dünyagörüşünə uyğun idi.

Film romanın maksimal dərəcədə dəqiq təsviridir.

Hadisələr 1930-cu illər Əlcəzairdə baş verir. Kontor xidmətçisi işləmiş Merso bir ərəbi öldürdüyü üçün həbs olunur. Əhvalatı qəhrəman kadrarxası filmboyu nəql edir. Bir neçə epizoddan ibarət olan filmin ilk səhnələrində Merso anasının dəfninə gedir. Onun dəfndə soyuqqanlığı, ağlamaması ordakıları təəəcübləndirir. Ertəsi gün isə o, xoşuna gələn qadın - Mariylə dənizdə dincəlir, kinoteatrda birgə komediyaya baxırlar. O, qonşusu, cinayət əməlləri olan Raymonla dostluq edir, onunla birlikdə dəniz kənarına dincəlməyə gedir. Və burada təsadüf üzündən bir ərəbi öldürür. Son epizodda isə məhkəmə onu qətlə və anasının dəfnində sarsılmadığına görə edama məhkum edir.

Viskonti təhkiyəsində neorealizmin müəyyən elementlərindən yararlanır. Filmin böyük hissəsi Əlcəzairdə lentə alınıb. 1962-ci ildə Fransanın əsarətindən qurtulan Əlcəzairin yoxsul, sadə küçələri, müxtəlif epizodlarda əsas personajlarla birlikdə real adamların yer alması, ayrı-ayrı fraqmenlərdə yerli əhalinin yaşayışının, çətin güzəranının təsviri neorealist estetikadadır. Viskonti yoxsul, boz şəhər mənzərələrinin təsvirindən eyni zamanda Mersonun ekzistensial duyğularının fon gücləndiricisi kimi istifadə edir.

Özəlliklə, müəllif iki ifadə vasitəsinə üstünlük verir: tər və məkanların həbsxana interyerinə uyğun qurulması.

Personajlar, xüsusən də qəhrəman tez-tez tərləyir. Onun tərləməsinə səbəb sadəcə bürkü deyil. Viskontinin yozumunda tərləmə insanın daxili vəziyyətini ifadə edir: qorxusunu, həyəcanını, utancaqlığını, sıxılmasını, narahatlığını və s. Bu mənada Mersonun ekzistensial sıxıntısı, dünyaya özgələşməsi tərdə maddiləşir. Və onun mənəvi narahatlığı, sıxıntısı fiziki səviyyədə təzahür edir.

Viskonti az qala bütün məkanları həbsxana interyerində qurur və ya o atmosferi yaradır. Kafelər, ofis, mənzillər- hər yer mümkün qədər minimalist dekorasiya ilə işlənib və kameranın fokusunu dəmir barmaqlıqlara bənzər müxtəlif əşyaların nöqtəsindən qurub.

Mersonun kiçik, yoxsul mənzilində nəzərə çarpan daha çox qəfəsə oxşayan iri çarpayıdır. Onun oyanması, saata baxması, siqaret götürməsi, pəncərədən baxması çarpayının, stulun və balkonun qəfəsəbənzər hörmələri arxasında göstərilir.

Anasının tabutu qoyulan məkanın barmaqlığabənzər tavanına kamera xüsusi vurğu edir. Yaxud Mersonun mənzilinə gedərkən, alaqaranlıq, dar bloka kiçik pəncərədən düşən zəif işıq, kameranın onu dəmir məhəccər arxasından izləməsi və onun sıxıntılı ruh halı həbsxana mühitini xatırladır. Çünki ondan ötrü dunya həbsxanadır və o, burada özünü məhbus kimi hiss edir.

Küçələr, dəniz, qumsallıq belə qəsdən sıxılmış, daralmış rakursdan göstərilir, məkanlar soyuq, solğun rənglərlə həll olunur. Hətta Günəş solğun, depressiv əhvalda təsvir edilir. Viskonti əlindən gələn hər şeyi edir ki, hər detal, hər mizan depressivliyi, faciəviliyi ifadə etsin.

Sıxılmış, sanki dünyadan təcrid olunan görüntülər, solğun, soyuq rənglər, məkanların lokallığı, bozluğu qəhrəmanın iç dünyasının, ətrafa autik münasibətinin vizuallaşmasıdır. Onu sevən Mariyə, işinə, özünə, həyatına yadlığının ifadəsidir. Çünki dünya onun üçün bu təsvirlər qədər bozdur, soyuqdur, məzmunsuzdur.

Mari ilə həbsxanadakı görüşündən sonra, növbəti kadrda qağayının dənizdən uçuşu, Pyero Piççoninin apokaliptik ovqatlı musiqisi ilə müşayiət olunur. Bu, Mersonun taleyinə metafordur. Fərdin azadlıq istəyinin nə qədər təhlükəli nəticə ala biləcəyini eyhamlaşdırır.

Məhkəmə səhnəsi şərti, mübaliğəli işlənib. Əsərə uyğun olaraq Viskonti də qəhrəmanın müdafiəsi üçün hüquqi baxımdan heş bir şərait yaratmır. Çünki sırf hüquqi cəhətdən Mersonun müdafiəsi üçün əsaslar vardı. Misalçün, ona bıçaq çəkən ərəbi öldürməsi özünümüdafiəydi. Və ya istinin təsiri, ərəbin biçağına düşən günəş şüalarının gözünə sancılması, spirtli içki səbəbindən özünə nəzarəti itirməsi, affekt halına gəlməsi psixoloji baxımdan izah olunandır. Hətta anasının dəfnində sarsılmadığını belə vəkil asanlıqla müxtəlif psixoloji durumlarla əsaslandıra bilər.

Amma tamamilə aydındır ki, məhkəmə səhnəsi hüquqi baxımdan yox, Kamyunun absurdizm fəlsəfi düşüncəsi çərçivəsində işlənilib. Ona görə Kamyu qəhərmanının linçlənməsi üçün çalışır, ona özünümüdafiə imkanı vermir, həyatın insan iradəsindən kənar, təsadüflər zəncirindən asılı oldğunu təsdiqləməyə çalışır. Viskonti də buna sadiq qalır.

Merso rolunu Marçello Mastroyanni ifa edir. Viskonti bu rolu, soyuq, sərt naturasına görə Alen Delona həvalə etmək istəmişdi. Ancaq müəyyən səbəblərdən Delon layihəyə qatıla bilməmişdi. Mastroyanninin ifasındakı Merso ziddiyyətli alınıb: emosional, soyuq, isti, vecsiz, gözüqıpıq, cəsarətli. Mari rolunun ifaçısı Anna Karina bu filmə çəkiləndə, artıq, fransız kinosunda Yeni Dalğa cərəyanına aid ekran əsərləri sayəsində məşhurlaşmışdı.

Ümumən, Viskonti filmdə romandan daha fərqli, individual yanaşma ortaya qoymayıb, sadəcə, romandakı atmosferi verib. Yeri gəlmişkən, Viskonti əsəri olduğu kimi çəkmək niyyətində omayıb, o, kompozisiyanı dəyişmək istəyib, hətta fərqli ssenari də yazılıbmış. Ancaq Kamyunun arvadının təkidi ilə bədii mətn demək olar ki, olduğu kimi saxlanılıb və dəyişikliyə izn verilməyib.

Türk rejissoru Zeki Demirkubuzun "Yazğı" (2001) filmi də "Yad" əsəri əsasında çəkilib. Rejissor filmdə hadisələri türk toplumuna gətirir.

Sevda Sultanova

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 13 oktyabr.- S.20.