Niyə yox olmağa
üz tuturuq?
Sənətlərarası esse
"Sonsuzluq və
sıfır" dövrünün
yerinə "Seks və ölüm" erası geri qayıdarsa hər şey öz ilkin gözəlliyinə dönə bilər.
Onda insanlar özlərini ruh və bədənə məhkum edilmiş çıxılmazlıqdan xilas
edərək lap cənnətdəki
Adəm və Həvva kimi həzz və harmoniyanın isti qucağında öz xətərsiz həyatlarına davam edə biləcəklər...
Hər yerdə
bir nəğmə səslənir: "...Yalvarıram,
əzablardan al məni,
qurtar, Yuxularda əlimdən tut, özünlə
apar. O dünyada bəlkə ruhumuz qovuşacaq. Sənsiz ürək qiyamət
qoparacaq". Aygün Səmədzadənin
nəğməsi ruhuma
hakim kəsilib. Digər tərəfdə Jan-Lük Qodarın "Əlvida, dil" filmi beynimi qurcalayır.
"Təbiətdə çılpaqlıq yoxdur.
Ona görə də heyvan çılpaq olduğu üçün
çılpaq deyil".
Bəs insan? Elə insan təbiətin
ən böyük metaforu deyilmi? İnsan və təbiət bir-biri ilə dil taparkən Tanrı hardan çıxdı? Onu
kim icad
etdi? Tanrıya ehtiyac varmı?
"Əlvida, dil"
filmi də təbiət-insan, metafor və Tanrı kimi üç
hissəlidir. "Təbiət", "Metafor"
və "Tanrı".
"Əlvida
dil" böyük bir yaddaş səhnəsidir. Sənət, siyasət, elm, fəlsəfə,
həyat və ədəbiyyatın yaddaşı.
Soljenitsın, Cek
London, Bayron sənəti
arasında var-gəl,
rekonstruksiya və nəhayətdə ədəbiyyatın,
sənətin belə
ünsiyyət vasitəsinə
çevrilə bilməzliyi.
Görəsən, Qodar çox
pessimist və qaşqabaqlıdır?
Yoxsa insan xisləti belədir. Elə isə natura
pozulub. Artıq insan bədəni metafor ola
bilmir. Tanrı isə əlini
də, ətəyini də dünyadan çəkib gedib. Heç Qodarın dünyasında
Tanrıya və dinə ehtiyac da yoxdur. Dünya və onu öz
içində gəzdirən
insan mükəmməl
olmadığı üçün
sənət mövcuddur.
"Əlvida, dil" filmində evli bir qadın
subay bir kişi ilə
münasibətdədir. Qodar cütlüyün
bədən və ruh naturasını obyektivə tuşlayır.
Böyüdülən, konkretləşən, yaxınlaşan səhnədə
qəfildən cild dəyişir. Uzaq, anlaşılmaz,
rabitəsiz köhnə
və yeni kadrlarla əvəz edilir. Siyasət, sənət və
bütöv bəşər
tarixinə nəzər
salınır. Cütlüyün ünsiyyətsizliyi təbiət
qoynuna atılan itin ünsiyyətinə çevrilir. Kadrlar dəyişdikcə
qadın və kişinin nitqi də yer dəyişir.
Ancaq heç bir halda ünsiyyət vasitəsinə - dilə keçid baş vermir. Hər şey xaotikdir.
Ünsiyyətin kişi
və dişi cinsində təbii və texnogen mühitin, həyat tərzinin, mövcudluq probleminin proyeksiyası özünü durmadan təkrarlayır.
Qodarın filmi deyir: Niyə yox olmağa üz tuturuq? Yaddaşımız eyni hadisələri
təkrarlayır. Yeni olan
gözəlliyin kəşfi
həyatda olmadığı
kimi, sənətdə
də yoxdur. İndi ilkinlikdən, naturadan ayrılıq inadkarlıqla
davam edir. Tarixi yaddaş özünütəkrardan xilas
ola bilmir.
Mifoloji və sənət yaddaşı özünü
yamsılamaqdan qaçır.
Daima
nadir və gözəl
olanı axtarır.
Kazimej Brandisinin "Üçüncü
Henri" əsərində polşalı müəllim
Amerikada bir universitetdə öz ölkəsinin ədəbiyyatından
mühazirələr oxuyur.
Orda heç kəs Polşa ədəbiyyatı
haqqında heç nə bilmir. Vəziyyətdən istifadə edən
müəllim xəyali
bir dövrləşmə
və ədəbiyyat
tarixi yaradır.
Həmin
xəyali ədəbiyyat
tarixini tədris edir. Müəllimin bircə məqsədi
var. Ölkəsi barədə
özünün arzuladığı
kimi bir ədəbiyyat tarixi yaratmaq. Nəhayətdə xəyali Polşa
ədəbiyyatı da
eyni məzmun və keyfiyyəti ifadə edir. Müəllif və mətnlərin
adı dəyişir,
mahiyyət isə eynidir. Müəllim məyus olur.
Çünki tarixi yaddaşdan
qaça bilmir. "Əlvida, dil"
filmi natural yaddaşdan
uzaqlaşmağın elegiyasıdır.
Qodar çəkilişdə "3D" formatından istifadə edir. Ancaq vizual effektləri,
görüntünü qəsdən
qaraldır, pozur.
Keyfiyyəti aşağı salır.
Axı görüntü öz təbiiliyini itirib. Dil belə ünsiyyəti ifadə etmir.
Filmin finalında qadın öz məşuqundan qaçır. Günah işlətdiklərini bildirir. Peşmanlıq duyğusu insanlığın
ən təbii tragediyasıdır. İnsanlığın
bu acı və real mənzərəsi dini
mətnlərdə də,
antik ədəbiyyatda
da belədir. Mifoloji yaddaş öz qapalı çevrəsində
dövrə vurur.
Və yenə də əvvələ qayıdırıq.
Ya tragediyanı alın yazısı kimi qəbul edəcəyik, ya da ki,
özünə qayıdış
reallaşmalıdır. Qodar özünə - İthakaya qayıdışı
təbiət və ev arasında
qalan bir itin bədən dili ilə verir.
Dilə əlvida etməyin nadir forması. Axı sənət daim
yenilənir. Qodar
ilk filmi "Son nəfəsdə"dən
bu yana
eksperimentlərlə sənətin
ən uyğun dilini, strukturunu axtarır. "Əlvida,
dil" texno-mağara
dövrünün sənətidir.
Nizami də, Füzuli də, Şekspir də, Servantes də, Tolstoy da, Bodler də eksperimentlərlə gözəl
olan köhnəni təkrarlamayıblar. Yeninin gözəlliyini
yaradıblar.
Xanım İsmayılqızının misraları,
Aygün Səmədzadənin
nəğmə dili və Flora Kərimovanın
nadir səs üçbucağında
kəsişən məhzunluq
mənə bu yazını yazdırır
ixtiyarsız, labüd,
qəsdi və tragik bir ovqatda. Çünki axtarmaq və tapmağın arasında
qalmışıq. Alın yazımızın bir forması da budur. Kino və ədəbiyyat
barədə söhbət musiqinin dilinə
çevrilir. "Təbiət", "Metafor" və "Tanrı". Təbiət
Tanrının metaforudur. Məlum fikirdir. Qodarın "Nifrət" filmini xatırlayıram. O olmasa
belə, Tanrını yaratmaq zərurətdir.
Eynilə sənəti yaratmaq kimi. Tanrı da, sənət
də insanlığın güman yeridir. Ancaq təbii, natural sənət və Tanrı. Özgə kim və nə ilə dil tapaq? Seks və ölüm həyatın naturasıdır. Sonsuzluq və sıfır təbiətdən uzaqlaşma prosesidir. Xilas yenə sənətlə mümkündür.
Tanrıya dua etməyin, özünlə
və başqaları ilə söhbətin, ünsiyyətin ən
natural forması sənətdir. Başqa heç nə.
Ülvi BABASOY
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 20 oktyabr.- S.23.