Niyə yox olmağa üz tuturuq?

 

Sənətlərarası esse

 

 "Sonsuzluq sıfır" dövrünün yerinə "Seks ölüm" erası geri qayıdarsa hər şey öz ilkin gözəlliyinə dönə bilər. Onda insanlar özlərini ruh bədənə məhkum edilmiş çıxılmazlıqdan xilas edərək lap cənnətdəki Adəm Həvva kimi həzz harmoniyanın isti qucağında öz xətərsiz həyatlarına  davam edə biləcəklər...

Hər yerdə bir nəğmə səslənir: "...Yalvarıram, əzablardan al məni, qurtar, Yuxularda əlimdən tut, özünlə apar. O dünyada bəlkə ruhumuz qovuşacaq. Sənsiz ürək qiyamət qoparacaq". Aygün Səmədzadənin nəğməsi ruhuma hakim kəsilib.  Digər tərəfdə Jan-Lük Qodarın "Əlvida, dil" filmi beynimi qurcalayır. "Təbiətdə çılpaqlıq yoxdur. Ona görə heyvan çılpaq olduğu üçün çılpaq deyil". Bəs insan? Elə insan təbiətin ən böyük metaforu deyilmi? İnsan təbiət bir-biri ilə dil taparkən Tanrı hardan çıxdı? Onu kim icad etdi? Tanrıya ehtiyac varmı? "Əlvida, dil" filmi təbiət-insan, metafor Tanrı kimi  üç hissəlidir. "Təbiət", "Metafor" "Tanrı".

"Əlvida dil" böyük bir yaddaş səhnəsidir. Sənət, siyasət, elm, fəlsəfə, həyat ədəbiyyatın yaddaşı. Soljenitsın, Cek London, Bayron sənəti arasında var-gəl, rekonstruksiya nəhayətdə ədəbiyyatın, sənətin belə ünsiyyət vasitəsinə çevrilə bilməzliyi. Görəsən, Qodar çox pessimist qaşqabaqlıdır? Yoxsa insan xisləti belədir. Elə isə natura pozulub. Artıq insan bədəni metafor ola bilmir. Tanrı isə əlini , ətəyini dünyadan çəkib gedib. Heç Qodarın dünyasında Tanrıya dinə ehtiyac da yoxdur. Dünya onu öz içində gəzdirən insan mükəmməl olmadığı üçün sənət mövcuddur.

"Əlvida, dil" filmində evli bir qadın subay bir kişi ilə münasibətdədir. Qodar cütlüyün bədən ruh naturasını obyektivə tuşlayır. Böyüdülən, konkretləşən, yaxınlaşan səhnədə qəfildən cild dəyişir. Uzaq, anlaşılmaz, rabitəsiz köhnə yeni kadrlarla əvəz edilir. Siyasət, sənət bütöv bəşər tarixinə nəzər salınır. Cütlüyün ünsiyyətsizliyi təbiət qoynuna atılan itin ünsiyyətinə çevrilir. Kadrlar dəyişdikcə qadın kişinin nitqi yer dəyişir. Ancaq heç bir halda ünsiyyət vasitəsinə - dilə keçid baş vermir. Hər şey xaotikdir. Ünsiyyətin kişi dişi cinsində  təbii texnogen mühitin, həyat tərzinin, mövcudluq probleminin proyeksiyası özünü durmadan təkrarlayır.

Qodarın filmi deyir: Niyə yox olmağa üz tuturuq? Yaddaşımız eyni hadisələri təkrarlayır. Yeni olan gözəlliyin kəşfi həyatda olmadığı kimi, sənətdə yoxdur. İndi ilkinlikdən, naturadan ayrılıq inadkarlıqla davam edir. Tarixi yaddaş özünütəkrardan xilas ola bilmir. Mifoloji sənət yaddaşı özünü yamsılamaqdan qaçır. Daima nadir gözəl olanı axtarır. Kazimej Brandisinin "Üçüncü Henri" əsərində polşalı müəllim Amerikada bir universitetdə öz ölkəsinin ədəbiyyatından mühazirələr oxuyur. Orda heç kəs Polşa ədəbiyyatı haqqında heç bilmir. Vəziyyətdən istifadə edən müəllim xəyali bir dövrləşmə ədəbiyyat tarixi yaradır. Həmin xəyali ədəbiyyat tarixini tədris edir. Müəllimin bircə məqsədi var. Ölkəsi barədə özünün arzuladığı kimi bir ədəbiyyat tarixi yaratmaq. Nəhayətdə xəyali Polşa ədəbiyyatı da eyni məzmun keyfiyyəti ifadə edir. Müəllif mətnlərin adı dəyişir, mahiyyət isə eynidir. Müəllim məyus olur. Çünki tarixi yaddaşdan qaça bilmir. "Əlvida, dil" filmi natural yaddaşdan uzaqlaşmağın elegiyasıdır. Qodar çəkilişdə "3D" formatından istifadə edir. Ancaq vizual effektləri, görüntünü qəsdən qaraldır, pozur. Keyfiyyəti aşağı salır. Axı görüntü öz təbiiliyini itirib. Dil belə ünsiyyəti ifadə etmir.

Filmin finalında qadın öz məşuqundan qaçır. Günah işlətdiklərini bildirir. Peşmanlıq duyğusu insanlığın ən təbii tragediyasıdır. İnsanlığın bu acı real mənzərəsi  dini mətnlərdə , antik ədəbiyyatda da belədir. Mifoloji yaddaş öz qapalı çevrəsində dövrə vurur. yenə əvvələ qayıdırıq. Ya tragediyanı alın yazısı kimi qəbul edəcəyik, ya da ki, özünə qayıdış reallaşmalıdır. Qodar özünə - İthakaya qayıdışı təbiət ev arasında qalan bir itin bədən dili ilə verir. Dilə əlvida etməyin nadir forması. Axı sənət daim yenilənir. Qodar ilk filmi "Son nəfəsdə"dən bu yana eksperimentlərlə sənətin ən uyğun dilini, strukturunu axtarır. "Əlvida, dil" texno-mağara dövrünün sənətidir. Nizami , Füzuli , Şekspir , Servantes , Tolstoy da, Bodler eksperimentlərlə gözəl olan köhnəni təkrarlamayıblar. Yeninin gözəlliyini yaradıblar.

Xanım İsmayılqızının misraları, Aygün Səmədzadənin nəğmə dili Flora Kərimovanın nadir səs üçbucağında kəsişən məhzunluq mənə bu yazını yazdırır ixtiyarsız, labüd, qəsdi tragik bir ovqatda. Çünki axtarmaq və tapmağın arasında qalmışıq. Alın yazımızın bir forması da budur. Kino və ədəbiyyat barədə söhbət musiqinin dilinə çevrilir. "Təbiət", "Metafor" və "Tanrı". Təbiət Tanrının metaforudur. Məlum fikirdir. Qodarın "Nifrət" filmini xatırlayıram. O olmasa belə, Tanrını yaratmaq zərurətdir. Eynilə sənəti yaratmaq kimi. Tanrı da, sənət də insanlığın güman yeridir. Ancaq təbii, natural sənət və Tanrı. Özgə kim və nə ilə dil tapaq? Seksölüm həyatın naturasıdır. Sonsuzluq və sıfır təbiətdən uzaqlaşma prosesidir. Xilas yenə sənətlə mümkündür. Tanrıya dua etməyin, özünlə və başqaları ilə söhbətin, ünsiyyətin ən natural forması sənətdir. Başqa heç nə.

 

Ülvi BABASOY

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 20 oktyabr.- S.23.