Kimliyimizin yeni qolu

Keçən əsrin əvvəllərindən öncül ziyalılarımız Azərbaycanımızın Ensiklopediyasına yaratmaq təşəbbüsündə olmuşlar. Böyük filosofumuz Heydər Hüseynovu həmin sahənin ilk qol çırmayanlarından hesab etmək olar. Təəssüflər olsun ki, həbsxana küncündə baş damarını kəsmək məcburiyyətində qalmış bu adamın fəaliyyəti üstündən al qanı rəngində çal-çarpaz xətt çəkilmişdi. Həmin böyük zəhmətin altına girmək, bəhərini görməksə Rəsul Rzaya nəsib olmuşdu. (Həmin xalqı üçün böyük ictimai fəaliyyətinə qədər unudulmaz şəxsiyyət həmin sahədə xeyli təcrübə keçmişdi, Kinometaqrafiya Komitəsinin sədri vəzifəsində çalışarkən kinoteatrlarımızın adlarını əcaib-qəraiblikdən xilas edib Arazlaşdırmış, Nizamiləşdirmiş, Bakılaşdırmış, Vətənləşdirmiş, Baharlaşdırmışdı). Rəsul Rza humanist sahədə iş tapmağın çətin vaxtında içi mən qarışıq, o zamanın yaradıcı cavanlarını da həmin fəaliyyətə cəlb eləmişdi.

Böyük ustaddan bir xalqın Ensiklopediyası olmağının necə əhəmiyyət kəsb elədiyini rəhbərliyi altında işlədiyim zaman qələm yoldaşlarım kimi mən də dərk edə bilmişdim: Əvvələn, bu, mədəni dövlətlər arasına imzasını atmaqdır. Hər şəxsin kimliyi olduğu kimi, hər xalqın da bunu əvəz edə bilən Ensiklopediyası olmalıdı. Elə hesab edin ki, biz doğma xalqımızın keçmişindən bu günə kimi kimliyini hazırlayırıq.

Bu gün əlimiz altda tariximiz, incəsənətimiz, uzun sözün qısası, nəyimiz varsa hamısından mükəmməl məlumat verən çoxcildli Ensklopediyaya malikik. Üstəlik, onu get-gedə təkmilləşdirir, bir-birini əvəz edən nəsillərimizin ixtiyarına veririk.

Əcdadlarının köksündə pöhrələnmiş, yaradıcılığı ilə yanaşı ictimai fəaliyyətini davam etdirən qələm dostlarımı görəndə fərəh duyuram. Elçinləri, Kamal Abdullaları, Nizami Cəfərovları onların sələfi hesab edirəm. Onların həmin sahədəki əməklərinin məhsulları ürəkdə qürur doğurur.

Onlardan ən yenisinin birindən söz açmaq istəyirəm: "Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası" Kimliyimizin yeni qolunun, Ensiklopkdiyamızın bu olduqca böyük zəhmət tələb edən yeni sahəsinin təşəbbüskarları və zəhmətinə qatlaşanlar.

Redaksiya heyəti: Kamal Abdulla (Baş redaktor), Anar, Leyla Əliyeva, Rüstəm Hacıyev, İsa Həbibbəyli, Muxtar İmanov, Teymur Kərimli, Afaq Məsud, Azər Mustafazadə, Möhsün Nağısoylu, Tofiq Nağıyev.

Zəngin məlumatlara keçilməmiş tərcümə sahəsinin mütəxəssisləri araşdırmalar dolu elmi məqalələriylə oxuculara bələdçilik edirlər. Həmin məqalələr bir-birinə qüvvə verib geniş oxucu kütləsi üçün tərcümə sahəsinin dünənindən bu gününə kimi geniş mənzərəsini yarada bilir:

"Əsl bilik Xəzinəsi (Kamal Abdulla);

"Tərcümə elm sahəsi kimi" (M.Nağısoy, L.Əliyeva);

"Tərcümənin nəzəri və praktik prinsipləri" (R.Əliyev);

"Tərcümənin fəlsəfi əsaslarına dair (A.Rüstəmova);

"Tərcüməşünaslığın predmeti və problematikası (A.Ələkbərli);

"Azərbaycanda tərcümə ədəbiyyatı tarixi" (M.Nağısoy)

Kamal Abdullanın öz giriş məqaləsini ulu öndərin tərcümə sahəsinə verdiyi böyük əhəmiyyəti əks etdirən sözləriylə açması Ensiklopediyanın elmi dəyərini bir az da artırır; "Qardaş ədəbiyyatların çiçklənməsi və yaxınlaşmasının çoxcəhətli prosseslərində qarşılıqlı tərcümələr getdikcə daha böyük rol oynayır. Bu milli mədəniyyətlərin qarşılıqlı öyrənilməsi və zənginləşməsinin böyük ictimai və siyasi əhəmiyyətə malik qüdrətli vasitəsidi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə Respublikada az iş görülməyib… Lakin bu sahədə indiyədək həll olunmamış problemlər də az deyildi…"

Ulu öndərin və onun davamçısının qayğısıyla həmin sahədə dövlət səviyyəsində böyük işlər görüldü. Xalqı üçün beynini gecə-gündüz oyaq qoyan rəhbərlərin proqram əhəmiyyətli kəlmələri bəhs etdikləri sahələrə toxum kimi səpilir və tezliklədə bəhrəsini verir.

H.Əliyevin Yazıçılar qurultayındakı çıxışından sonra tezliklə dünya ədəbyiyatı incilərindən ibarət kitabxana və Dünya uşaq ədəbiyyatının seçmələrindən ibarət uşaq kitabxanası işıq üzü gördü.

İlham Əliyevin fərmanları ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında tərcümə mərkəzi yaradıldı, sərəncamı ilə "Kitabi-Dədə Qorqud"un ilk nəşrinin alman dilində ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyi qeyd edildi.

Bu cür yüksək dövlət qayğıçı nəticəsində Azərbaycanda tərcümə elm sahəsi kimi qiymətləndirildi, nəzəri və praktik prinsipləri işləndi, fəlsəfi əsasları təhlil edildi tərcüməşünaslığın predmeti və problematikasına aydınlıq gətirildi. Azərbaycanda tərcümə ədəbiyyatının tarixi M.Nağısoy kimi görkəmli akademiklər tərəfindən müfəssəl şəkildə tədqiq edildi. Təbii ki, tərcümə sahəmizin salnaməsi də həmin qayğıdan qidalanıb formalaşıb öz sahəsinin Ensiklopediyasına, Azərbaycanımızın kimliyinə çevrilmiş əsas Ana kitabın lazımlı, layiqli qoluna çevrildi. Tərcümə Ensiklopediyası oxucusunu əsl bələdçiyə çevrilə bilib dünya səyahətinə apara bilir. Həmin xüsusiyyəti onu dilimizə tərcümə olunmuş dünya xalqları dilindən elmi və bədii əsərlərin atlasına bənzətmək imkan da verir. Ensiklopediyanı vərəqlədikcə tərcümə sahəsində zəngin xəzinəyə malikliyimizdən qürur duyuruq. Tərcüməçilərlə tanışlıq da bu sahədə inkişafımızın təzahürünə çevrilir. Vaxtilə bütün əsərləri rus dili vasitəsiylə sətri tərcümələrdən ərsəyə gətirən ölkəmizin bu gün peşəkar tərcüməçi ordusuna malikliyi qürur doğurur. Artıq Azərbaycan oxucularına hər xalqın ana dilindən təcümə olunan əsərlər təqdim olunur. Bu sahədə də mütləq dövlət qayğısından bəhs etmək lazım gəlir, H.Əliyevin uzaqgörənliyi yada düşür. Dünyanın qabaqcıl Universitetləri ilə tələbə mübadiləsi məhz onun dövründə başlamışdır ki, Abbas Abdulla kimi Azərbaycan oğulları Ukarynada, M.Mirosniçenko kimi ukarynalı gənclər Bakıda yüksək dil təlimi keçə bilmişdi. Nəticədə T.Şevçenko başda olmaqla Ukrayna şairləri ukrain, S.Vurğundan, V.Nəsibə qədər Azərbaycan şairləri doğma dilindən oxuculara təqdim oluna bilmişdi.

Ensiklopediyanın bələdçi məqalələrindən M.Nağısoyun "Azərbaycan tərcümə ədəbiyyatı tarixi"ni xüsusi qeyd etmək lazımdır (bizcə, müəllif tədqiqatlarını genişləndirib, elmi işini monoqrafiya kimi oxuculara təqdim etsə daha böyük xidmət göstərmiş olar).

Məqalədə ən çox diqqət çəkən "Kitabi-Dədə Qorqud dastanları"ndan gətirdiyi tərcümə nümunəsidi. "Qurani-Kərim"in İslam dini tərəfindən qadağan olunmuş dövrlərində belə bir faktın araşdırılıb tapılmasını, həmin müqəddəs kitabımızın tərcüməsinin təməl daşı hesab etmək olar (həm də həmin tərcümə obraz dililə, sərbəst şəkildə verilməklə dövrün cəzalarından yan keçə bilmişdi).

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında "Qurani-Kərim"in 112-ci (İxlas) surəsinin sərbəst, bədii tərcüməsinin verilməsi tərcümə sənətinin Azərbaycan ədəbiyyatında qədimliyini sübut edən başlıca və tutarlı dəlillərdən biri sayıla bilər. Dastan qəhrəmanlarından Qazılıq Qoca oğlu Yegnəyin dilindən Allaha müraciətlə deyilən aşağıdakı sözlər mütəxəssislərin yekdil fikrincə yuxarıda adı çəkilən surənin məzmununa uyğun gəlir (Həmin fikir qorqudşünas, tanınmış alim Samət Əlizadə tərəfindən də təsdiq edilmişdi).

Yucalardan yucasan,

Kimsə bilməz necəsən, əziz Tanrı!

Anadan toğmadan sən, anadan olmadın,

Kimsə rizgin yemədin,

Kimsəyə güc etmədin.

Qamu yerdə əhədsən, Allahı səmədsən!..

Ululuğuna həddin, sənin boyun-qəddin yoq!

Ya cismlə cəddin yoq...

Aydınlıq üçün qurandakı həmin surənin filologi tərcüməsini də veririk:

"De o Allah birdir, Allah möhtac deyildir! O əzəldir, əbədidir! O nə doğmuş, nə doğulmuşdur! Onun heç bir tayı-bərabəri də yoxdur!".

Həmin dövrlərdə dövrün zərurəti zamanın ziyalılarını ərəb, fars dillərinə mükəmməl yiyələndirmişdir. "Qurani-Kərim"ə ərəb dili vasitəsiylə bələd olan belə ziyalılar və mücteyidlər yəqin ki, dini mərasimlər zamanı yerdə qalan xalq kütləsinin suallarına tərcümanlıq etmişdi. (Çünki həmin ənənə yas mərasimlərimizdə davam etmədədir. Yüksək dini savad görmüş mollarımız camaata şərhlər verməyində davam edirlər).

Hörmətli akademikimizin sözünə qüvvə kimi öz mülahizələrimi də bildirmək istəyirəm. Məncə şifahi xalq ədəbiyyatımızın bir qolu da şifahi tərcümə sahəsi olub. Şahlar saraylarında əcnəbi ölkələrin elçilərinə dilmanclıq etmək üçün tərcüməçilər yetişdirib. Qədim səyyahların Azərbaycanda ünsiyyət görə bilməsinin özü də bir növ bunu sübut edir. Bu cür tərcümanlardan ingilislər, öz mənafeyləri üçün daha çox istifadə etmişlər. İslamın inkişafının qızıl dövrlərində onu parçalamaq üçün öz missionerlərini ərəb toplumlarının arasına salıb islamı parçalamaq siyasəti yeritmişlər (ərəb qəbilələrinin bütün dialektlərini bilən həmin missionerlərdən Şeyx dini rütbəsinə yüksələnlər də olmuşdu.

Öz məzmunlu elmi məqalələri ilə tərcümə Ensiklopediyasının geniş oxucu kütləsi üçün dəyərini artıran müəlliflərin hamısının xalqlar arasında tərcümə ünsiyyətinin yaranması barədə fikri eyni olmuşdur. Həmin ehtiyacı zaman özü doğurmuşdu. Bu gün demək olar ki, bütün xalqların dilində kifayət qədər alınma sözlər işlənir. Həmin kəlmələr də əsasən qonşu yaşadıqları xalqlarınkından ibarətdi. Həmin sözlər xalqlar arasındakı ictimai-siyasi-ticari münasibətlərin olmasından xəbər verir. Rusiya ilə qonşuluqda (hətta daxilində də) xeyli sayda türkdilli xalqların yaşadığı məlumdu. Bu da hər iki xalqın dilində söz mübadiləsinə də gətirib çıxarmışdı. Rus dilindəki dengi, kolbasa, loşat, sovet və s. sözlərin qonşu türk xalqlarından ticarətləri zamanı keçdiyinin sübuta ehtiyacı yoxdur. Ticarətdə ən birinci alıcı və satıcı arasında dəngə yaratmaq ehtiyacı çıxıb. Və dəngə rolunu ilkin zamanlar qiymətli metallar oynayıb, sonra onlar pula çevrilib. Qazaxların hazırkı pul vahidləri "təngə, ruslarınkı denqidir və eyni ehtiyacdan yaranıblar (Oljas Süleymenov bu sahədə bir az da irəli gedib, hətta Rusların ana dastanların birinin - "İqor polkunun dastanı", - türkdilli xalqlar tərəfindən yarandığı mülahizəsini irəli sürmüşdü "Halbuki bunu mədəni mübadilə hesab etmək daha uyğun olardı).

Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyasını son dövrümüzün ən yararlı, ən qiymətli məhsulu hesab etmək olar. Baş redaktor, akademik Kamal Abdullanın dediyi kimi: "Ensiklopediya yazmaq maraqlı olduğu qədər şərəfli işdi: bu kitab bir çoxuna ömürlük yaddaş olacaq. Onun vasitəsiylə yeni-yeni ədəbiyyat üfüqləri görünəcək. Hər bir Ensiklopediya kimi "Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası" da əsl lirik xəzinəsi kimi yaşarıdı. Qiymətini minnətdar oxucu əlbəttə ki verəcək".

(Bu gün elmi, bədii əsərləri xalqların öz dilindən çevirə bilən tərcüməçi ordumuzun yarandığından söz açdıq. Onu da qeyd edək ki, iki böyük universitetimiz, Azərbaycan Dillər və Azərbaycan Slavyan universitetləri həmin sahə üçün, istedadlı kadrlar hazırlamaqla məşğuldu.

Onu da qeyd etdik ki, vaxtiylə əsərlərin çoxu rus dilindən sətri tərcümələr vasitəsiylə bədiiləşdirilmişdi. Nizaminin xəmsəsinin də fars dilli mütəxəssislərimiz sətri tərcüməsini S.Vurğuna, S.Rüstəmə, M.Rahimə təqdim etmişdi. Gələcək nəşrlərdə onların əməyi də qeyd olunsa yaxşıdı. Bir də mətinşünasların. Məlumdur ki, M.F.Axundzadə demiş, ərəb əlifbasında bir nöqtə xətası gözü kor, bir hərf Nadiri "nan" edir. şahnamələri, Xəmzəni nəşrə hazırlamış Rüstəm Əliyevin, Ziya Bünyadovun, Tahir Məhərrəmlinin (Əmir Xosrov Dəhləvinin "Xəmsə"sini o nəşrə hazırlamış, SSRİ Şərqşünaslıq İnstitutu çap etmişdi) əməyi də qiymətləndirilsin.

Bir də bu cilddə ancaq Azərbaycan tərcüməçilərinin fəaliyyəti özünə yer tapıb. Bizim yazıçı və alimlərimizin əsərlərinin dünya xalqlarının dillərinə tərcüməsinə yeni cild ayrılacaqmı?

Vaqif Nəsib Sarıhüseynoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 20 oktyabr.- S.29.