Azərbaycan istiqlal savaşının ideoloqu və onun "Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı" əsəri

Konkret, bəlkə də vazkeçilməz bir missiyanı yerinə yetirmək üçün dünyaya gələn insanlar bəzən unudulmalıdır ki, onların min bir əzab-əziyyətə tab gətirib icra etdikləri çox əhəmiyyətli işlər "yerisin", daşıdıqları mənanı daha geniş kontekst və "ərazidə" gerçəkləşdirə bilsinlər. Həmin şəxsiyyətlərin unudulmağından giley və təlaşla danışan insanlar qəlblərinin dərinliklərində şübhəsiz ki, bu həqiqəti - unudulmağın millətə, milli ideologiya və prinsiplərə xidmət etdiyini sezir və hiss edirlər, ancaq bu sezmə anidən keçir, sızıltıya çevrilir, yenə də bu insanın layiq olmadığı halda illərlə, bəzən on illər boyunca unudulmasından şikayətlər səslənir. Ancaq həqiqət, həqiqi olan, həm də millət üçün dəyəri olan nəsnələr bir gün gəlib yerini tutur. Və bu hadisədə heç bir gecikmə qeydə alınmır. Burada əsas amil missiyanın gerçəkləşməsinin gecikməməsidir. Əks təqdirdə, böyük bir işin, deyək ki, milli azadlıq və istiqlal savaşının tərkibində çox mühüm şeylər çatışmaz və bu, gələcəyin inşasında qəliz problemlərin yaranmasına meydan aça bilər. Bu missiyanı daşıyan, onu istənilən zorunluğa baxmadan icra edən şəxslər, şübhəsiz ki, amal, ideal uğrunda canlarını bir göz qırpmadan fəda etmiş şəhidlərdir. Böyük şəxsiyyət Hüseyn Baykaranın bütün kitabları izah təriqli "ön söz"lərlə açılır. Bu girişdən öncə isə müəllif qeydi gəlir: "BU ƏSƏRİMİ ADLARI MƏLUM OLAN VƏ OLMAYAN, BİR HİSSƏSİ YOLDAŞLARIM OLAN AZƏRBAYCAN AZADLIQ MÜBARİZƏSİNİN ƏZİZ ŞƏHİDLƏRİNƏ HƏSR EDİRƏM!..".

1904-cü ildə Şuşada anadan olmuş Qara Hüseynbəyli (Hüseyn Baykara) Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində oxuyarkən tələbələr qarşısında Azərbaycanın müstəqilliyini müdafiə edən çıxışlarına görə izləndiyini hiss etmiş, əvvəlcə İrana, ordansa Türkiyəyə keçmiş, Ankara Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş və bundan sonra (Türkiyə həyatı nəzərdə tutulur) həyatının hər bir anını doğma yurdu Azərbaycanı qətrə-qətrə öyrənməyə, əsarət altında olan yurdunda sovetlər tərəfindən icad edilən dürlü-dürlü saxta ideyaların gerçək olmadığını göstərmək üçün həqiqətləri yazmağa həsr etmişdi.

Hüseyn Baykaranın ilk monoqrafik əsərindən sonuncu tezisinə, məqaləsinə qədər bütün yazılarını oxusaq bir cəhətin dominant təşkil etdiyinin şahidi olarıq: o, Azərbaycanda milli istiqlal savaşının tarixini yazmış, ideyaların milli ideologiya bazasında tədriclə necə formalaşması prosesini izləmiş, bu savaşda təkamülün morfologiyasını açıq-aydın şəkildə və analitik yöndə izah etməyə çalışmışdır. Bu sahədə onun xidmətləri əvəzsizdir, başqa heç bir ictimai-siyasi xadim onun qədər ardıcıl şəkildə ideoloji baxışları zamanın və dövrün, o dövrlərdə baş verən qlobal hadisələrin süzgəcindən keçirib təhlil edə bilməmişdir. Bu əvəzsiz xidmətin əhəmiyyəti bir neçə cəhətlə izah edilə bilər: 1) H.Baykara, sadəcə, tarix, xronologiya yazmırdı, o, ideyaların tarixini yazır, onlar arasındakı keçidlərin məntiqini araşdırırdı; 2) H.Baykara azərbaycanşünaslıq sahəsində mövcud olan boşluqları doldurur, mövcud və getdikcə daha böyük ərazini zəbt edən yanlışlıqları aradan qaldırırdı və 3) H.Baykara o dövr üçün Azərbaycanın yaxın tarixində baş verən hadisələrin əsl mahiyyətini, həmin dövrdə meydana çıxmış şəxsiyyətlərin gördükləri işin siyasi-ideoloji və mədəni mahiyyətini tam fərqli müstəvidə açmağa çalışırdı. O, bir tərəfdən, istiqlal mücadiləsinin bütün təməl prinsiplərini, onun iqtisadi, siyasi və mədəni köklərini bir-birilə sıx əlaqədə öyrənir, təhlillər aparır, digər tərəfdən isə bu əsasda əldə edilən nəticələrin rəsmi, artıq oturuşmuş qənaətlərə qarşı ziddiyyət təşkil etdiyini, mübarizənin bitmədiyini, əksinə, istiqlal ideyasının özülünün daha da möhkəmlənməsinə xidmət etdiyinin sübutuna çevrilirdi.

Bu mənada Hüseyn Baykaranın "Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı (XIX əsr)" adlı ilk əsərinin (1966) böyük əhəmiyyəti var. Əvvəla, belə bir ştrixi qeyd etmək zəruridir: bir araşdırıcı və alim kimi Hüseyn Baykaranın təfəkküründə hadisələrə ən müxtəlif bucaqlardan baxmaq özəlliyi var. Onun yanaşmasının analitikliyini şərtləndirən bu ştrix eyni zamanda konkret məsələ və ya problemin köklərinin "uzandığı" məsafəni də aydın fonda göstərə bilirdi. Müəllifin məsələyə yanaşma prinsipi janrın da sərhədlərinin genişlənməsinə, janryaradıcı komponentlərin yenilənməsinə və orijinal mənalar kəsb etməsinə səbəb olurdu. Diqqət edin: "Azərbaycanın oyanışı, yenilənməsi və şəxsiyyətləri haqqında oçerki yazmağa başlayarkən məni ən çox düşündürən məsələ Çar Rusiyasının işğalından əvvəl xanlıqlar dövründə Azərbaycanın mədəni, siyasi və iqtisadi vəziyyətinin nə qədər inkişaf etmiş olması idi. Buna görə də kitabda ən çox bu mövzuya yer verdim. Bəzi zümrələr belə hesab edirlər ki, Azərbaycanın hal-hazırkı mədəniyyəti, incəsənəti rusların əsəridir".

Müəllifin incə müşahidə nəticəsində tutduğu bu cəhət zamanla daha da dolğunlaşır, çünki H.Baykara istənilən hadisəni qlobal müstəvidə nəzərdən keçirməyə hazırlığı olan bir mütəxəssis idi. Baxın: "Halbuki ruslar Azərbaycanı işğal etdikləri dövrdə nəinki bugünkü Qərb düşüncəsində, hətta o dövrün Qərb düşüncəsinə görə də mədəni millət hesab edilmirdilər. I Pyotrun hakimiyyətindən sonra Rusiyada yalnız hərb sahəsində qərbləşmə özünü göstərirdi. Şərqdə qazandıqları qələbələri də məhz buna borcludurlar. Rusiyada quldarlıq 1861-ci ildə II Aleksandrın fərmanı ilə ləğv edilmişdi. Öz vətəndaşları ilə qul kimi davranan rejim necə mədəni ola bilər, ya da necə mədəni hesab oluna bilər? Xüsusilə də Çar Rusiyası rejimi dözülməz despotik və zülmkar rejim idi. Bu səbəbdən də Avropa ilə müqayisə ediləcək heç bir tərəfi yox idi. Qədim köklərə sahib barbar slavyanların adətlərini rus qiyamı ilə XX əsrə gətirən rusların mədəniyyətlərinin səviyyələri hətta bu gün də münaqişə mövzusudur...".

Müəllif nəzərdən keçirdiyi zaman kəsimini bu genişhəcmli monoqrafik oçerkində tarixi metod əsasında öyrənir, bu hadisələri oxuculara dərinlərdən gələn kökləri ilə birlikdə təqdim edir, nəticədə isə oxucunun bildikləri ilə, ona sovet rejimində sırınan ideyalarla bu kitabın əsaslı və mükəmməl analiz əsasında təlqin etdiyi ideyalar arasında çox sözlü, çox ifadəli oppozisiya yaranıb-formalaşır. Məqsəd təkcə Azərbaycan torpaqlarını işğal edən işğalçını tənqid etməkdən, onun bu işğala don geyindirən saxta və ziyanlı fikirlərini alt-üst etməkdən ibarət olmayıb, həm də XX əsrin əvvəllərində inşa edilən milli dövlətin yaranmasını şərtləndirən amilləri bütün detalları ilə göstərməkdən ibarətdir.

Bütün bu deyilənlər, xüsusən "Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı" kitabının hiss etdirdiyi mətnaltı gerçəklər Hüseyn Baykaranın alim və ictimai xadim kimi şəxsiyyətini səciyyələndirən özəllikləri də nişan verir. Onun hiss-həyəcan dolu mətnləri bütün struktur boyu analitik təfəkkürün diktəsi ilə idarə olunur. Bayaq qeyd etdiyimiz kimi, bütün bu cəhətlər oçerk janrına bir yenilik gətirir, onu təsvirçilikdən çıxarıb ən müxtəlif analitik və fikir istiqamətlərinə qoşur. Bu mətnlərdə onun vaxtilə, deyək ki, 1927-ci ildə universitetdə tələbələr qarşısında etdiyi çıxışların alovu ilə bərabər böyük və nadir zəkası mütləq iştirak edirdi. O, təpədən-dırnağa qədər azərbaycançı idi, öyrənib əxz etdiyi hər bir bilgi, informasiya, elmi baxış və incələmələri həmin eşqin mənbəyinə - doğma yurdun müstəqillik savaşına çox asanlıqla yönəldə bilirdi. Hüseyn Baykara adı bizim nəzərimizdə dünyanın bütün sərgilərini dolaşıb yad mədəniyyətlərin daşıyıcılarını heyrətləndirən xalça butasına assosiasiya edilir. Xalça butası çox gözəldir, çünki ən gözəl hiss və duyğuların ifadəsidir, belə olduğu üçün də insan qəlbinin bütün künc-bucaqlarını işıqlandıran bir əsərdir; xalça butası həm də insan zəkasının ən mükəmməl məhsuludur, o qədər orijinal və millidir ki, yad mədəniyyətlərin daşıyıcıları buna baxıb ancaq heyrətlənə bilərlər, onu təkrar edə bilməzlər!

Hüseyn Baykara adıçəkilən əsərində XIX əsri (Axundzadə əsrini-!) bütün cəhətləri ilə nəzərdən keçirir və hər şeydən əvvəl həmin böyük zaman çərəyini müxtəlif fraqmentlərə bölməklə. XIX sərin birinci və ikinci yarısı onun tərəfindən ayrı-ayrı və fərqli kateqoriyalar kontekstində təhlil edilir. Birini "oyanış", digərini "yenilənmə" kimi səciyyələndirməklə iqtisadi göstəricilərdən tutmuş, qaçaqçılıq hərəkatı, xalqın folkloru, onun mədəni dəyərlərini yaradan şəxsiyyətlərinin yaradıcılıqlarını, ən əsası isə XX əsrin əvvəllərində yaranan milli dövlətçilik idealına göstərdikləri xidmətləri təhlil süzgəcindən keçirir. Bu həqiqəti müəllifin özü daha əsaslı şəkildə ifadə edir: "28 may 1918-ci ildə elan edilən Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi heç də təsadüfi bir əsər deyil və ya hər hansı bir şəxsin əsəri də deyil. Bu böyük tarixi hadisənin səbəbləri bu oçerkdə də izah etməyə çalışdığımız kimi Azərbaycan tarixindəki ən əsas hadisələrə əsaslanır. Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycanın istiqlal hərəkatı tarixin problemi olmuşdur. Hal-hazırda da bu problem qalmaqdadır. Bu məsələni yenə də tarix həll edəcək".

Təqdim edilən əsərin birinci fəslində ("Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda vəziyyət") müəllif rus çarlığının Azərbaycan torpaqlarını işğal etməyə başladığı dövrdə iki hadisəni xatırlayır və bu önəmli hadisələrdən çıxış edərək bilxassə A.A.Kasparinin "Fəth edilən Qafqaz" əsərinə istinad edərək mövcud siyasi durumu təhlil edir. İstinad edilən müəllifin də təsdiqlədiyi kimi, 1796-cı ildə baş vermiş basqın nəticəsində "rusların qalib olduqları halda məğluba çevrilmələri sonralar fransızların Rusiyadan qaçmasına oxşayır". Dirəniş, tarix boyunca qazandığın dəyərləri qorumaq əzmi general Zubovun ordusunun ağır itkilər verməsinə səbəb olmuşdu. İkinci hadisə isə 1804-cü ildə rusların Gəncə xanlığını işğal etməsi ilə bağlıdır. " ...Hücum edən qüvvə olaraq ruslar da böyük itkilər vermişdilər. Ən əsas üç generalını da məhz bu yürüşlərdə itirmişdilər. General Sisianov Bakıda, Kotlyerevski Lənkəranda, Gulyakov isə Zaqatalada öldürülmüşdü". Və nəhayət, 1828-ci ildə İran və Rusiya arasında imzalanan Türkmənçay sülh müqaviləsi...

Müəllif baş verən dəhşətli və qlobal hadisələrin fonunda onların hansı niyyətlərə xidmət etdiyini elə rus siyasətçi və traixçilərinin öz məxəzlərinə dayanaraq izah edir. "...Azərbaycanın dünya var olduqca yaşayacaq əfsanəvi qəhrəmanı Cavad xan verdiyi sözün üstündə durdu. Sisianov Gəncə qalası divarları üstündə onu ölü tapdı. Beləliklə də Kasparinin dediyi kimi, İran və Hindistana gedən yollar ruslar üçün açılmış oldu. Kaspari deyirdi ki, Gəncə işğal olunmayınca bu, mümkün olmayacaqdı".

Müəllifin üslubunun bütün əsərlərindən görünən, ancaq birinci olduğu üçün bu genişhəcmli oçerkdə daha önəmli şəkildə nəzərə çarpan bir xüsusiyyətini nəzərə çarpdırmaq lazımdır; belə ki, müəllif müxtəlif hadisələri, faktları, onlar arasındakı əlaqələri şərh edərkən həmin dövrün və milli şüurun səciyyəsini parlaq şəkildə əks etdirən ricətlər edir, daha önəmlisi isə bunu Azərbaycana kənar baxışla izah etməyə çalışır. Kənar baxış bu əsəri oxuyan oxucunun bütün hiss və həyəcanlarını "görməyə" qabildir. Gəncənin işğalından bəhs edərkən bu qanlı hadisənin xalqın duyğu və həyəcanlarından keçib bədiiləşmiş nümunələrindən də vaz keçmir, əksinə, hadisələrin bütün dramatizminin bədii lövhələrdə necə əks edildiyini son dərəcə lakonik tərzdə təqdim edir. Başqa bir nümunə. Müəllifin şəhadətinə görə, XIX əsrin ortalarında Bəhailik təriqətinə mənsub Qəzvin qazısının qızı Tahirə Gürretüleyn Nəsrəddin şahın əmri ilə diri-diri yandırılır. Ona nəsihət edilir: Məzhəbini tərk et, şah səni bağışlar. Azərbaycanlı şairənin cavabı gecikmir:

Mən demərəm kimsən

səməndər ol da, ya pərvanə ol,

Çünki yanmaq niyyətimdir,

dönmə gəl mərdanə ol...

Yaxud: "... Rəhmətlik general İsmayıl Berkok "Tarixdə Qafqaz" adlı əsərində qafqazlıların sosial-psixoloji xarakterinə misal kimi, Lermontovun "Mıtsıri" poemasından bir hissəni türk dilinə tərcümə edərək göstərmişdir. "Mıtsıri" poemasında Qafqaz dağlıları ilə ruslar arasında gedən döyüşlərdə 5-6 yaşlarında əsir götürülən bir uşağın keşiş kimi yetişməsi üçün Gürcüstanda yerləşən "Mıtsıri" monastırına verilməsindən bəhs olunur." Poemadan məlum olduğu kimi, bu uşaq vaxt gəlir dörd divar arasında sıxılmağa başlayır və dağları, qayaları yerindən oynadan fırtınalı bir gündə monastırdan qaçır. Meşədə kaftar ilə qarşılaşır və onunla boğuşmağa başlayır. Kaftarı boğub öldürməyi bacarsa da özü ölümcül vəziyyətdə yaralanır. "...Meşədə ölümlə qarşı-qarşıya dayanan bu kiçik uşağı tapırlar və monastıra geri gətirirlər. Lermantov ölüm ayağında olan bu uşağı danışdırmağa başlayır. "Mən bu monastırda olduğum müddətdə vətənimi, vətənimin gözəlliklərini, millətimi, millətimin məğrur, mübariz simasını düşünmüşəm. Bu düşüncə məni yandırıb-yaxan bir alov kimi idi. Bu düşüncə məni insanın ruhunu boğan, dualarla dolu havasız monastırdan mübarizəli və möcüzəli həyata çağırırdı. Göz yaşları töküb, dərd çəkməkdənsə vətənim olan tanımadığım o müqəddəs torpaqları öpməyə and içdim".

Rus işğalından sonra Azərbaycanda şərait, təbii ki, büsbütün dəyişir və bu kardinal dəyişmələrə paralel şəkildə qaçaqçılıq hərəkatı alovlanır. İqtisadi cəhətdən iki sistemin qarşı-qarşıya gəlməsi, kapitalizmin ilk rüşeymlərinin görünməsi və Azərbaycanda az sayda olsa da kapitalist müəssisələrinin yaranması onu öz məhvərindən ayırır, hansı məqamlardasa işğalçı siyasətin güddüyü hədəflər xalqın xeyrinə işləyirdi. Yəni kimsə, hansı siyasi doktrinanın gücünə olur-olsun başqa bir xalqı diz çökdürüb ona hər şeyi qəbul etdirmək gücünə malik deyildir. Bir tərəfdən boğulan, ağzı qapanan mənbə, digər tərəfdə bütün gücü ilə püskürə bilər. Müəllif bütün bu ziqzaqlı, qəliz tarixi şəraitin gətirdiyi ziddiyyətləri o dövrdə mədəni vəziyyətlə yanaşı, paralel müstəvidə araşdırır və yuxarıda təsbit edilən cəhət - gücün, enerjinin boğulduğu anda başqa bir müstəvidə əyaniləşməsi ideyası öz təsdiqini tapır. Müəllif Azərbaycan mədəniyyətinin o dövrdə inkişafının bütün parametrlərini dolğun şəkildə verə bilmək üçün həm həmin dövrün mədəni simasını yaradan şəxsiyyətlərin bioqrafiyasını, həm də ən səciyyəvi əsərlərini təhlil edir. Vaqif, Vidadi, Mirzə Kazım bəy, Zərdabi, Zakir, Bakıxanov, Axundzadə və başqa şəxsiyyətləri məhz XIX əsrin yenilənmə kontekstində araşdırmaqla əsas ideyasını (xalq öz kökündən aldığı enerjini, çınqını nə olur-olsun özünəməxsus tərzdə müxtəlif dönəmlərdə əyaniləşdirir və yoluna işğalçılıq kimi maneələr çıxdıqda belə bu təməl niyyətini daha böyük istək və ehtirasla ifadə edir) təsbit etməyə çalışır. Hüseyn Baykaranın bir alim kimi tarixi hadisələrə baxışında bir mühüm amili nəzərə çarpdırmaq həm də Azərbaycan mühacirətşünaslığı üçün önəmlidir. O, adıçəkilən şəxsiyyət və mədəni hadisələri xalqın taleyi, daşıdıqları missiya, bu missiyanın əyaniləşən qənaətlərinin tarixin və mədəniyyətin sonrakı inkişafında hansı cəhətlərlə qovuşub millətin azadlıq ideyalarının püxtələşməsinə stimul verdiyini bir tam şəklində götürür. Hüseyn Baykara bütün mövcud faktları diqqətdə saxlamaqla, onlardan hansısa birini unutmamaqla əslində ideyaların inkişaf stixiyasını təhlil edir. Hansı dövrdəsə, deyək ki, XVIII əsrdə, yaxud XIX əsrin birinci yarısında hansısa ədəbi şəxsiyyətin deyək ki, "millət" və bu qəbildən olan sözləri işlədib-işlətməməsi şərt deyil, əsas olan ümmətdən millətə inkişaf yolunda bu şəxsiyyətlərin xalqın dilində nələr yaratması, dünya elmi və mədəni irsi ilə hansı kontekstdə səsləşib-səsləşməməsidir. Çünki ana dilində yazılan hər bir bədii əsər, bu dilin sərhədləri daxilində reallaşan hər bir mədəni hadisə o xalqı yaşadan, həyatını fırtınalardan keçirən böyük bir enerji mənbəyidir. Bu mənada Hüseyn Baykara haqlı olaraq məhz Qasım bəy Zakiri Azərbaycanın oyanış dövrünün ilk şairi adlandırır və onu İtaliyanın İntibah dövrünün nadir şəxsiyyəti - Petrarka ilə müqayisə edir. Diqqət edin: "...Zakir dövrünün şairləri arasında "Vətən"kəliməsini ən çox işlədən Azərbaycan şairidir. Buna görə də İtaliyanın İntibah dövrü şairi Petrarkadan heç bir fərqi yoxdur. Onu Azərbaycanın oyanış dövrü şairi adlandırmağımızın səbəblərindən biri də məhz budur. O, vətəni Azərbaycanı digər ölkələrdən üstün tutmuş və sevmişdir. Şeirlərindən birində Azərbaycanın Hicaz, Nişapur və İraqdan üstün olduğunu qeyd edir:

Axtarmaq ilə mövsümü gülzar ələ düşməz...

"Azərbaycanı"

"Hicazə", "Nişapura" onu eyləmə həmtay,

Həm mülkü "İraqa".

Kitabın ən mühüm fəsillərindən biri XIX əsrin ikinci yarısına həsr edilən bölümdür. Bu zaman çərəyinə aid etdiyi "yenilənmə" anlayışı yazıda "intibah" və "islahat" sözləri ilə əvəz edilir. Burada Axundzadə və Zərdabi haqqında deyilən fikirlər, səsləndirilən ideyalar bu dövr və şəxsiyyətlər haqqında sovet dövründə aparılan tədqiqatlardan həm fərqlənir, həm də müəyyən məqamlarda səsləşir. Axundzadənin fəaliyyəti və irsinin bu şəkildə araşdırılması onun masştabını dəqiq nişan verir. "Bu böyük şəxsiyyətin səyləri Azərbaycan sərhədlərini aşdığı üçün o, Şərq intibahçısı hesab oluna bilər." Baykaranın bu fikrini incələsək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, M.F.Axundzadə yaradıcılığı, eyni zamanda, həm Qərb, həm də Şərq kontekstində öyrənilməlidir. Onu təkcə Qərb ədəbiyyatının janr və formalarını milli ədəbiyyata gətirən şəxs kimi səciyyələndirmək kifayət deyil, Axundzadə öz yaradıcılığı və fəaliyyətində ən fərqli təfəkkür tiplərini birləşdirmiş, nəticədə Azərbaycan türkcəsində bu dilin bütün tarixini əhatələyən, yığdığı bütün enerjini ifadə edən əsərlər yaratmışdır.

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 27 oktyabr.- S.14-15.