Ünvanlı poeziyanı ordinat oxu üzərində təsəvvür etsək...

Daha "bir nəzər". Səhv nəzərləri sərf-nəzər etmə vaxtı

2-ci hissə

Əsas ideyası müştərək türk-İslam ədəbiyyatının, ələlxüsus da poeziyanın ilk yaranış dövründən ümumi xətlər üzrə formalaşması, ta XX əsrin ilk çərəyinə qədər davam etməsindən ibarət olan bu yazının birinci hissəsində irəli sürülən həmin mülahizə ədəbi faktlar əsasında mövzu, janr, forma, şəkil, habelə məzmun baxımından yoxlanılıb sərf-nəzər edilmiş, araşdırmalar, hətta səthi, ilk baxışda belə, müşahidə olunan oxşarlıq və eyniyyət əlamətlərinin əslində pozulmaz sistem təşkil etdiyini göstərmişdir. Yazının ikinci hissəsində vahid sistem mahiyyəti daşıyan türk-İslam ədəbiyyatının səciyyələndirilməsi davam etdirilir, XIX əsrdən meydana çıxmağa başlayan obyektiv-tarixi dəyişikliklərin ictimai fikrə, o cümlədən, ədəbi-yaradıcı mühitə labüd təsirləri izlənilir.

Həcviyyat

Ünvanlı poeziyanı ordinat oxu üzərində təsəvvür etsək, bu oxun müsbət qütbündə mədhiyyə, mənfi qütbündə isə həcviyyə yerləşir və bunların birindən danışıb, o biri haqqında söz açmamaq düzgün olmaz. Hər ikisinin əsas əlaməti əndazəsizlikdir - desək, yanılmarıq. Həcvdə də mədhdə olduğu kimi, mübaliğə əsasdır. Bunlar tarixən bir-birinə o qədər yaxın olub ki, bir şəxsin guya ona mədh oxumaq yolu ilə həcv edilməsi türk-İslam şeirində populyar bədii üsul sayılıb. Bunun ən parlaq örnəklərindən biri Ziya paşanın məşhur "Zəfərnamə"sidir. Ənənəvi zəfərnamələr ruhunda yazdığı bu əsərin "qəsidə" hissəsində yaramaz dövlət məmurlarından (həm də istedadsız şairlərindən) Fazil paşanın dili ilə sədrəzəm Əli paşanı guya mədh edən böyük sənətkar sonra həmin qəsidəyə "şairi-köhnə əda" Hayri əfəndinin adından "təxmis" (hər beytə üç orijinal misra artırmaqla misraların sayının beşə çatdırılması üsulu) yazmış, lap axırda isə Hüsnü paşanın dilindən bu mətnlərə bir "şərh" də əlavə etmişdir (Fazil paşa, Hayri əfəndi və Hüsnü paşa sədrəzəmin ən sadiq adamlarından idilər). Beləliklə, üç bölümdən ibarət "Zəfərnamə"yə bütövlükdə dərin bir ironiya hakimdir. Əsəri ləyaqətsiz dövlət adamlarına yazılan yersiz mədhiyyələrə, yaxud tarixi həqiqətləri təhrif edən zəfərnamələrə parodiya da saymaq mümkündür. Yuxarıda zəfərnamələrdən səthi də olsa bəhs etmişdik. Xatırladaq ki, türk-İslam, xüsusilə də Osmanlı ədəbiyyatında sultan və sərkərdələrin hərbi qələbələrinə həsr olunmuş mənsur və mənzum zəfərnamələr tarixi əsərlərin və mədhiyyələrin xüsusi bir növü kimi geniş yayılmışdı. İran tarixçisi Şərafəddin Əli Yəzdinin (vəf. 1454) Əmir Teymurun çoxsaylı hərbi yürüşləri, Osmanlı vaqeənəvislərindən Hüsrev/Xosrovun Sultan Süleymanın Macarıstana, Kara Çələbizadə Əbdüləzizin IV Muradın İrəvan və Bağdada, Niyazi təxəllüslü yazıçının Bağdad valisi Əli paşanın 1584-cü ildə Sincar və İraqa səfərləri zamanı qazanılan qələbələri təsvir edən əsərləri "zəfərnamə" adlanılırdı və bu, ümumi bir qanunauyğunluq idi. Ziya paşa da əsərinin qəsidə hissəsini "Çox degerli sadrazam paşa hazretlərinin Girit görevindeki üstün başarılarına dair İzmit mutasarrıfı saadetlü Fazıl paşanın tənzim etmiş olduğu zafarname" adlandıraraq yaltaq Fazil paşanın dilindən məmduhunu qədim tərənnüm şeirləri üçün səciyyəvi olan sifət və qiyaslarla mədh etmişdir:

Kimseler olmadı bu fəthi-mübinde mazhar

Ne Skender, ne Hülagü, ne Sezarü Anibal (...)

Bu ne gayret, ne hamiyyet, ne şecaattır bu

Hiç görülmüşmü tevarihi-selefte əmsal? (...)

Öyle bi şöhrete malik ki müluki-alem

Namını bilse eger elbet anar bil-icbal.

Öyle bir kudrete sahib ki murad eyler ise

Görünür sureti-imkanda nice emri-muhal.

Kendi sultan degil amma ki nice sultanı

Maksadı üzre eder bende kimi istimal (...)

Hamii-dini-mübin, muhyii-şeri-enver

Hafızı devletü derhem, küni evsani-dalal (...)

Kendinin gayreti-milliyesi koymaz, yoksa

Çekilir yükmü bu mihnet kişi olsa hammal (...)

Kahrına uğramadı, uğrasalar bir kerre

Ne tavanlarda gezer fare, ne dağlarda çakal...

(Belə uğurlu və şərəfli zəfərə heç kimsə - nə İskəndər, nə Hülaku, nə Sezar, nə Hannibal nail ola bilib (...) Allahım, bu fədakarlıq nə vətənpərvərlik, nə şücaətdir? Sələflərimizin tarixində heç bunun misli-bərabər olubmu? (...) Şöhrəti aləmi elə tutub ki, dünya hökmdarları adını eşitcək, ona ehtiram göstərərlər. Elə bir qüdrətə sahibdir ki, əgər istəsə, namümkün olanı da bacarar (eləyə bilməsə də etmiş kimi göstərə bilər). Özü sultan deyil, amma neçə-neçə sultanı öz məqsədi uğrunda qul kimi, bəndə kimi istismar eləyər (...) Dini-mübinin, şəriətin, dövlətin, hətta yolunu azmışların səcdə etdikləri bütlərin belə hamisi odur (...) İnsan hambal da olsa, bu möhnətli, çətin dövlət yükünü çəkə bilməz, odur ki, dözür; onu bu yoldan çəkinməyə qoymayan qeyrəti-milliyyəsidir... Siçanlar tavanlarda, çaqqallar dağlarda ona görə gəzə bilir ki, onun qəhrinə uğramayıblar...)

Doğrusu, ilk baxışda Ziya paşa bənzərsiz poetik məharətilə Əli paşanın iç üzünü bilməyən, idarəçilik qabiliyyətinə, həqiqi insani məziyyətlərinə bələd olmayan klassik qəsidə və mədh oxucularını çətin bir dilemma qarşısında qoyur: şair sədrəzəmi mədh edir, yoxsa ələ salır? Doğrudur, misal gətirilən sonuncu beyt (qəsidədə belə beytlər çoxdur) şairin Əli paşanı lağa qoyduğunu birmənalı şəkildə göstərir. Halbuki, Ziya paşanın hansı misrada hansı tarixi hadisəyə, problemə, qüsur və çatışmazlığa işarə etdiyi yalnız siyasi proseslərin aktiv iştirakçı və müşahidəçilərinə aydın idi. Ziya paşanın auditoriyası isə bu zümrə ilə müqayisədə qat-qat genişdir. Bu mənada Əbüzziya Tevfiqin "Bütün karyerası boyunca sədrəzəm Əli paşanın aldığı ən ağır zərbə "Zəfərnamə"dir" - fikrinə haqq qazandırmamaq mümkün deyil. Yeri gəlmişkən, bu əsərlə bağlı Əbüzziyaya isnad edilən başqa bir məşhur deyimi də xatırladaq: "Osmanlı ölkəsində elə bir adam qalmamışdı ki, oxuyub-yazmağı bacarsın, amma "Zəfərnamə"ni oxumamış olsun". Aşağıda, yeri gəldikcə, bu böyük həcv abidəsinin poetik məziyyətlərindən ara-sıra bəhs olunacaq. İndilikdə isə həcvin ümumi xarakteristikasına qayıdaq.

Ədəbi dövriyyədən praktik olaraq yüz il (bəlkə də daha çox) bundan qabaq çıxmasına baxmayaraq, həcviyyələr sirr deyil ki, tarixən həm şifahi, həm yazılı türk-İslam şeirinin ən qədim və populyar tematik qollarından biri olub. Buna inanmaq üçün zənnimcə, nəzərə almaq yetərdi ki, ərəblərin əşirətlər şəklində yaşadıqları dövrdə şairlərin əsas sosial funksiyalarından biri mənsub olduqları tayfanın başqalarından üstünlüyünü iqrar və isbat etmək (indiki təbirlə, "müsbət beynəlxalq imic formalaşdırmaq") idisə, ikincisi, onun düşmənlərini alçaltmaq, kiçiltmək, gözdən salmaq ("onlar haqqında mənfi beynəlxalq ictimai rəy yaratmaq") idi. Pəhləvanların güləş tutması, müharibə qaçılmaz olduqda sərkərdələrin, yaxud hər tərəfdən bir cəngavər döyüşçünün vuruşması əşirətlər arasında kütləvi qırğınların qarşısını aldığı kimi, aşıqların bir-birini bağlaması, şairlərin deyişməsi və həcvləşməsi də qarşılıqlı ittihamları zor müstəvisindən söz müstəvisinə keçirməklə cəmiyyətin mədəni-mənəvi inkişafında mütərəqqi rol oynamışdır. Siyasi rəqiblər qarşılıqlı münasibətlərini məhz həcv ruhlu şeirlərlə aydınlaşdırmış, ultimatumları bu üsulla bəyan etmiş, döyüşdən qabaq düşmənin gözünün odunu almağa, onu psixoloji cəhətdən sarsıtmağa çalışmışlar. Tarixdə belə hallar çox olub. Bunlardan birini - Fateh Sultan Mehmetin oğlanları Bəyazid və Cem arasında münaqişənin türk şeiri tarixində özünəməxsus inikasını yada salmaqla kifayətlənək. Osmanlı taxt-tacı uğrunda onunla cəngə girən (sonradan məlum olduğu kimi, xristianlara sığınmaq məcburiyyətində qalaraq acı bir tale yaşayan) qardaşı Cem sultanın Həccə getməsi xəbərini alanda II Bəyazid (Adili, Sofu və Bəyazidi-Vəli təxəllüslü şeirlər müəllifidir) yazır:

Çün ruzi-əzəl kismet olunmuş bizə devlet

Takdire riza vermeyesün böyle, sebeb ne?

Haccül-harameynim diyüben davi kılarsun

Ya saltanati-dünyeviyə bunca teleb ne?/

Bu saltanat-ı dünye içün bunca taleb ne?

(Səbəb nədir ki, dövlətin əzəldən bizə qismət olmasına razı deyilsən? Deyirsən, Haciyam/həccül-hərameynəm, amma taxt-tac üçün dava aparmaqda davam edirsən. Elə isə/din adamısansa, dünya səltənətini bu qədər tələb eləməyin nədəndir?)

Sultan Cem isə cavab vermişdir:

Sen bisteri-gülde yatasın şevk ile handan

Ben kül döşenem külheni-mihnetde, sebeb ne?

Yaxud ikinci misranın başqa bir variantına görə:

Cem hicrile balın edine harı sebeb ne?

(Sən gül yastığında şövqlə yatarkən mən niyə möhnət/əziyyət hamamının odluğunda kül döşənməliyəm; yaxud: Cem niyə həsrətlə tikanı özünə yastıq eləməlidir?)

İncə şeirlər müəllifi "Avni"- Fatih Sultan Mehmed rəqibi Qaramaniyə yazdığı bir fərddə (bir beytlik şeir) də onun döyüş ruhunu öldürmək, "gözünü qırmaq" niyyəti güdürdü: "Bizimle saltanat lafın idermiş ol Karamani Huda fursat virürse ger kara yire karam ani".

Təəssüf ki, son vaxtlar bəzi ədəbiyyatşünaslar XIX əsr maarifçiləri tərəfindən söylənilmiş müəyyən fikirləri özləri bildikləri kimi yozaraq, həcv şeiriyyətini birmənalı şəkildə ziyanlı (həm sosial, həm ədəbi baxımdan), hətta lazımsız ədəbi təzahür kimi qələmə verməyə çalışırlar. Bu isə həmin şeirin təkamülü, tarixi aspektləri üzərində bir qədər ətraflı dayanmağa lüzum yaradır. F.B.Köçərli və bir qədər sonra Hənəfi Zeynallı kimi ədəbiyyat tarixçiləri Orta əsrlər türk-İslam poeziyasından bəhs açarkən qəzəl, qəsidə, mədhiyyə, mərsiyə ilə bərabər, həcv yaradıcılığının da geniş yayıldığını qeyd edirlər. Bir qədər də uzağa getsək deyə bilərik ki, İslam dininin yaranması bütövlükdə ərəb şeiri kimi, həcvin də inkişafına güclü təkan vermişdir. Ərəbşünaslıqda geniş yayılmış təsəvvürə əsasən, İslamın meydana gəldiyi dövrdə ərəb şairləri üç yerə - Həzrət Peyğəmbərin tərəfində, əleyhində olanlara və ona neytral münasibət bəsləyənlərə bölünmüşdü. İslama qarşı çıxanlar arasında Peyğəmbəri həcv edənlər də olmuşdur. Məhəmməd Peyğəmbərə iman gətirmiş doğma qardaşına həcv qoşan və ölüm cəzasına məhkum olunan, sonra isə aman istəyərək dinə-imana gəlib İslamı qəbul edən və Həzrət Peyğəmbərin məddahına çevrilən Kəb bin Zuheyr də belələrindən olmuşdur. M.F.Köprülü İslamiyyətin ilk dövrlərində böyük ictimai təsir gücünə malik cahiliyyə şairlərinin yeni dini atəşin həcvlərlə qarşıladıqlarını, nəticədə cahiliyyə şeirinin haram buyurulduğunu yazır, sözünə belə davam edir: "Həzrət Peyğəmbər şeirin ərəb cəmiyyətindəki əhəmiyyətini nəzərə alaraq İslam şairlərini dini əsaslar dairəsində şeirlər inşad etməkdə sərbəst buraxaraq onları həm də müşriklərə həcvlər söyləməyə təşviq etdi və ürəkləndirdi". Köprülü həm də əruz şeir sisteminin İmam Xəlil bin Əhməd (718-790) tərəfindən bina edildiyindən, bu modelin tezliklə ehkamlaşmasına rəğmən, VIII-IX əsrlərdə Əbu Təmmam, Əbü-l-Ətahiyə kimi tanınmış şairlərin tez-tez qaydaları pozmalarından söz açır, onların hakim əruz nəzəriyyələri əleyhinə qızğın həcvlər söyləmələrini nəzərə çarpdırır ki, bu da həcvin ərəb ictimai fikri (ilk növbədə ədəbi fikri) üçün xarakterik olduğuna dəlalət edir. Yaxud Hələb əmirindən üz çevirib Misir sarayına sığınan əl-Mütənəbbinin tezliklə məyusluğa qapılaraq əmir Kafura yazdığı sarsıdıcı həcv min ildən artıqdır ki, öz kəskinliyi və bədii incəliyi ilə oxuyanları riqqətə gətirir. Klassik fars şeirinin atası sayılan Rudəki, Sədi Şirazi, Cami kimi böyük sənətkarların da müxtəlif həcvlər söylədikləri tarixdən məlumdur. Ustadlar ustadı Sənai Qəznəvinin "Karnameyi-Bəlx" əsəri isə fərdə deyil, bütöv bir şəhər əhalisinə yönəlmiş həcvlərin ilk örnəklərindəndir. Türk (Azərbaycan) ədəbiyyatında həcvin tarixi İsa Həbibbəyliyə görə, hələ "məvali şairlər"dən başlanır.

Davamı gələn sayımızda

Nizaməddin MUSTAFA

Ədəbiyyat qəzeti - 2018.- 27 oktyabr.- S.20-21.