Don Kamillonun kiçik dünyası

Roman.

Çox məşhur İtaliya yazıçısı Covannino Quareskinin "Don Kamillonun kiçik dünyası" romanının Azərbaycan dilinə tərcüməsi əhəmiyyətli hadisə sayılmalıdır. İtalyandilli ədəbiyyatın araşdırıcıları yazır ki, bu əsər ədəbiyyat tarixində müxtəlif dünya dillərinə tərcümə olunanlar arasında ilk üçlükdədir. Təsadüfi deyil ki, indi "Don Kamillo"nu eskimos dilindən tutmuş, Vyetnam dilinə; hindidən tutmuş, afrikaansa kimi, yüz əllidən artıq dünya dilində oxuyurlar. Cəmi beş-altı il bundan qabaq belə hesab olunurdu ki, bu şedevr yer üzündə rus və Çin dillərindən savayı, bütün əhəmiyyətli dillərdə işıq üzü görüb. Artıq keşiş don Kamillo ilə kommunist Pepponenin oyunbazlığı rus və Çin oxucularına da tanışdır. Mən də istədim bu qiymətli əsəri dilimizə çevirim, bizim oxucular da o sırada olsun... Quareskinin bu əsəri ədəbiyyatda tamamilə yeni bir janr yaradıb - kiçik formalardan təşəkkül tapan epopeya janrı. Romana daxil olan novellaların hər biri bitkin əsərdir. Hər novellanın öz süjeti olsa da, onlar birlikdə bənzərsiz, kamil bir mənzərə yaradır, Don Kamillo ilə Pepponenin kiçik dünyası böyük aləmə çevrilir. O aləm uzaq Apennin yarımadasında yerləşsə də, bizimkinə yaman bənzəyir...

Burada üç əhvalat və bir sitatın köməyilə "Kiçik dünya"nın cizgiləri barədə oxucularda təsəvvür yaradılır

Cavan olanda qəzetdə müxbirlik edirdim, günlər uzunu velosipedlə şəhərdə dolaşıb reportajlarım üçün maraqlı süjetlər axtarırdım.

Sonra bir qıza rast gəldim və başladım bütün günümü düşüncələrdə keçirməyə: fikirləşirdim ki, görəsən mən qəflətən Meksika imperatoru olsaydım, ya da yıxılıb ölsəydim o qız nə deyər, nə edərdi. Axşamlar isə şəhər xəbərlərini özümdən uydurub qəzetdəki sütunumu doldururdum. Xəbərlərim oxuculara xoş gəlirdi, axı gündəlik real faktlardan daha inandırıcı görünürdü.

Mənim leksikonumda cəmi iki yüz söz olardı - bir qocanın velosiped altında qalmasından tutmuş, hansısa bir evdar qadının kartof təmizləyərkən yol verdiyi ehtiyatsızlıq ucbatından az qala barmaqsız qalacağı haqda xəbərə kimi, bütün hadisələri eyni sözlərlə təsvir edirdim.

Bir sözlə, gördüyüm işin ədəbiyyat-zad kimi sarsaq şeylərə heç bir aidiyyəti yox idi. Mən elə bu kitabda da baş verənləri, sadəcə, nəql edən qəzet müxbiriyəm. Bütün yazdıqlarım uydurmadır, elə buna görə belə inandırıcı görünür. O qədər olub ki, barmağımdan uydurma bir xəbər sümürüb yazmışam, bir aydan sonra bir də görmüşəm ki, yazdıqlarım real həyatda baş verir. Bunda elə təəccüblü bir şey yoxdur, əsas məsələ müəyyən bir şey haqqında düzgün mülahizə yürütməkdədir: konkret tarixi anı, mövsümü, dəbi, psixoloji vəziyyəti nəzərə alırsan və başa düşürsən ki, bu şəraitdə, məsələn, X nöqtəsində nələr baş verəcək.

Elə mənim burada topladığım əhvalatlar da elə bəlli yerdə və bəlli mühitdə cərəyan edir. Bu mühit 1946-cı ilin dekabrından 1947-ci ilin dekabrınadək İtaliyanın siyasi həyatında olub. Bir sözlə, İtaliya siyasi həyatının bircə ilinin hadisələri var burada.

Əhvalatların vaqe olduğu məkan Padua vadisinin xalq arasında Çuxurməhlə adlandırılan qismində cərəyan edir. Bəli, diqqətinizə yetirməliyəm ki, mənim üçün Po çayı Pyaçensadan başlayır.

Mənbəyinin əslində tamam başqa yerdə olmasının mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Milandan Pyaçensaya kimi uzanan Via Emiliya adlı Roma yolu da mənim üçün Pyaçensadan Riminiyə aparan yoldur.

Təbii ki, çaylarla yolları müqayisə etməyə dəyməz, çünki yollar tarixə aiddir, amma çaylar coğrafiyaya. Hə, elədir, amma nə olsun?

İnsanlar tarixi yaratmır, insanlar coğrafiya kimi, tarixə də, sadəcə, dözməli olur. O ki qaldı sırf tarixin özünə, o, coğrafiyadan birbaşa asılıdır.

İnsanlar coğrafiyanı bir yolla düzəltməyə çalışırlar - dağlarda tunellər qazmaqla, çayların məcrasını dəyişməklə. Onlara elə gəlir ki, bu minvalla tarixin axarını da dəyişə biləcəklər, amma nə etsələr, heç nə dəyişmir. Günlərin birində onsuz da hər şey alt-üst olacaq. Sular körpüləri basacaq, bəndləri uçuracaq, mədənləri basacaq, sarayları, evləri, daxmaları yıxacaq, xarabalıqları ot basacaq, hər şey təzədən torpağa dönəcək. Sağ qalanlar daş alətlərilə vəhşi heyvanların öhdəsindən gəlməyə çalışacaqlar və bütün tarix yenə əvvəldən başlanacaq. Köhnə hamam, köhnə tas.

Üç min il keçəcək və günlərin birində torpaqda eşələnən insan yerdən su kranı, Milan ətrafındakı Sesto-San-Covanni qəsəbəsinin zavodunda düzəlmiş tokar dəzgahı tapıb gün işığına çıxaracaq, baxıb heyran qalacaq: bəh-bəh, nə gözəl şeylərdir! Sonra da başlayacaqlar uzaq əcdadlarının məşğul olduğu sarsaq-sarsaq işlərə girişməyə. Çünki insanlar çox bədbəxt məxluqlardır - onlar tərəqqiyə məhkumdurlar. Elə həmin tərəqqidir ki, onları məcbur edir köhnəlmiş Xudavəndi-taalanı müasir kimyəvi formullara dəyişsinlər. Hər şey axırda bununla bitir ki, qoca Xudavəndi-taala bezir, sol əlinin çeçələ barmağının ucunu millimetrin ondan biri qədər tərpədir və aləm yenə kəllə-mayallaq olur.

Bir sözlə, Po Pyaçensadan başlanır. Və düz də eləyir, çünki onu İtaliyanın yeganə hörmətli çayı saymaq olar. Özünə hörmət qoyan çayların yolu düzəngahdan keçməlidir, axı su elə bir şeydir ki, mütləq üfüqi axmalıdır və yalnız bu vəziyyətdə özünün yeganə məziyyətini qoruyub saxlaya bilər. Niaqara şəlaləsi isə tamaşa eləmək üçün bir əyləncədi, təxminən əlləri üstə gəzən adamlar kimi.

Qısası, Po Pyaçensadan başlanır. Elə mənim hekayətlərimin dünyası da öz başlanğıcını ordan götürür. Bu dünya Po çayı ilə Apennin dağları arasındakı bir parçaya sığır.

"...Orada göylər İtaliyanın hər yerindəki kimi, əksərən masmavi olur. Amma ilin pis əyyamlarında havadan çox sıx bir duman pərdəsi asılır. Burda torpaqlar əsasən yaxşıdır - bir az qumlu, bir az daşlı, tərkibində gili də var. Yamyaşıl örtük Po çayının qumsal dayazlıqlarına kimi torpağın bir qarışını da çılpaq qoymur.

Ətrafda üzümlüklərlə üzük qaşı kimi dövrəyə alınmış zəmilər dalğalanır, şüvərək çinarların sırası meynələrlə həmahəng uzanır, bütün bu mənzərəni tut ağaclarının şux görkəmi bəzəyirdi - torpaq öz məhsuldarlığını tam büruzə verir. Taxıl, qarğıdalı, üzümün cürbəcür növləri, ipək, çətənə və yonca - əsas məhsullar budur. Amma bura başqa bitkilər üçün də əlverişlidir, növbənöv palıdlar, cürbəcür meyvə ağacları yaxşı boy atır. Sıx söyüdlük çay boyunca pırpız şax-şəvəlini sağa-sola uzadır. Bir zamanlar çay qırağında adda-budda qızılağac qızaran, söyüd boy verən geniş qovaq meşələri yaşıllanırdı; ağacların gövdəsinə sıx sarmaşıqlar dırmanır, başına qızılı çiçəklər səpilmiş sərin, xoş ətirli köşklər yaradırdı...

Bu yerlərdə mal-qara da boldur, donuz da, sincabların, tülkülərin ovladığı ev quşları da. Ovçular dovşana tez-tez rast gəlir, amma bu ürkək məxluqlar ovçudan çox tülkünün qəniməti olur. Bir də görürsən bildirçin, xallı kəklik, qumru otların arasından pırr eləyib uçuşdu. Cüllütlər, qanadı iti sığırçınlar, Po çayında qışlayan ördəklər orda-burda torpaq eşib yem axtarırlar. Suyun üzərində bəyazqanadlı qağayılar süzür, qəflətən şığıyıb balıq qapır. Qamışlıqda rəngbərəng su quzğunları, zirək sərçələr, çoxbilmiş qamışquşu... Çayın üzərindən qalxan sevincək cikkiltilər ərşə dirənir. Burada leylək, qaqqıldaq, başqa sahil quşları; toyuqların əsas qənimi sayılan yırtıcı çalağanlar; havada dövrə vuran leylər, bayquşlar; uçanda qanadının səsi çıxmayan yapalaq da görərsən. Ovçular güclü küləklərin Po çayına, Alp dağlarına uzaq, qəribə ölkələrdən gətirdiyi bu quşlara tez-tez tuş gəlir, hərdən onları haylayıb havaya da qaldırırlar. Bu dərədə acı ağcaqanad yerdən duman kimi qalxır ("ya da lillikdən qurbağaların əbədi şikayətləri ucalır"), (1) amma aydın yay gecələrində bülbülün bal cəh-cəhi kainatın harmoniyasını təkrarlayır - bu təbii gözəlliklərin azad insan qəlbini yumşaltması üçün nisgilli-nisgilli oxuyur bülbül.

Çayda saysız-hesabsız balıqlar var: bığlı naqqa, acgöz durna balığı, gümüşü karplar, qırmızı üzgəcli xanı balıqları, sürüşkən ilan balıqları, çəkisi yüz əlli kiloqrama çatan nəhəng nərə balıqları (onlar bu çaya düşmənlərinin əlindən bezib gəlirlər).

Çayın sahilində Stanyo villasının xarabalıqları uyuyur, bir zamanlar ərazisi çox iri idi, amma zamanla dalğalar onun izlərini yalayıb aparır. Stirone və Taro çaylarının qovşağında günəş şüalarında çimən tənha Villa Fontanelle yerləşib. Əsas yolun səddə dirəndiyi yerdə isə Raqassola malikanəsi, bu yerlərin lap şimal küncündə, dərənin ən dərin yerində Fossa kəndi qərar tutmuşdu. Taro çayı ilə Riqozanın qovşağındakı qızılağac və çinar meşəliyində isə öz tənhalığında uyuyan bapbalaca Riqoza villası vardı. Bu yamyaşıl villanın arasında isə Rokkabyanka yerləşib...".

Mən notarius Françesko Luici Kamparinin (2) qələmə aldığı bu sətirləri təkrar oxuya-oxuya elə bilirdim onun danışdığı nağılın personajıyam, axı mən də "günəş selində çimən o xəlvət villada" dünyaya gəlmişdim.

Birinci əhvalat

Biz Po dərəsində, Boskaççoda yaşayırdıq: atam, anam, on bir qardaşım, bir də bacımla mən. Ən böyükləri mən idim, on doqquz yaşım təzəcə tamam olmuşdu, Kikko isə sonbeşik idi, hələ iki yaşı tamam deyildi. Hər gün səhər anam mənə bir zənbil çörək, bir bağlama alma ilə şabalıd verirdi. Atam bizi samanlıqda sıraya düzürdü, xorla dua oxuyub "Allah amanında" gedir, bir də gün batanda evə dönürdük".

Tarlalarımız üfüqə kimi uzanırdı. Səhərdən axşama kimi getsən, axırına çata bilməzdin. Biz lap üç sot sünbüllənmiş taxılı tapdalasaq, bir səf meynəni yıxsaq belə, atam bir söz deməzdi. Amma biz daim başqalarının ərazisinə girirdik, bir sözlə, böyüklər üçün yaman başağrısı idik. Hətta qırmızı dodaqlı kiçicik ağzı, uzunkirpikli iri gözləri, alnında mələklər kimi qıvrım telləri olan iki yaşlı Kikko belə yolda rastına çıxan bircə ördəyi də salamat buraxmırdı.

Hər səhər biz gedən kimi, həyətimizdə zənbili başıkəsik toyuqlar, ördəklər, çolpalarla dolu qarılar peyda olurdu. Anam hər kəsik quşa bir dənə dirisini verirdi.

Bizim tarlalarda azı min dənə ev quşu eşələnirdi, amma ikicə dənəsini bişirmək lazım olanda, bazardan alırdıq.

Anam başını bulaya-bulaya bircə kəlmə dinmədən başıkəsik ördəkləri dirisinə dəyişməyə davam edirdi. Atam qaşqabağını töküb bığlarını eşir, daşı məhz hansımızın atdığını aydınlaşdırmağa çalışırdı.

Əgər qadınlar desəydi ki, balaca Kikko atıb daşı, atam onları məcbur edirdi ki, əhvalatın necə baş verdiyini bütün təfərrüatı ilə üç-dörd dəfə danışsınlar: daşı necə atıb; iri daş olubmu; ilk dəfədən dəyə bilibmi və sairə...

Bunu mən sonralar, üstündən xeyli illər keçəndən sonra bildim. O zamanlar bu barədə heç düşünmürdük də. Bircə bunu xatırlayıram ki, bir dəfə Kikkonu ala-tala çəmənlikdə sarsaq görkəmlə gəzişən ördəyin dalınca yolladım. Onumuz da kolluqda gizlənib tamaşa edirdik. Birdən iyirmicə addımlığımızda atamızı gördüm - yekə palıdın altında qəlyanını çəkirdi.

Kikko ördəyin işini bitirən kimi, atam əllərini cibinə soxub getdi, biz isə Allahımıza şükür elədik.

- Görmədi, - uşaqlara pıçıltıyla dedim. Bəyəm onda mənim ağlıma gələrdi ki, atamız hər səhər dalımızca qarabaqara gəlir, Kikkonun ördəkləri necə vurduğuna tamaşa eləmək üçün oğru kimi gizlənib pusur...

Deyəsən, mətləbdən uzaqlaşdım bir az, - xatirələri çox olan bütün adamlar bu xəstəliyə mübtəladır.

Əslində, danışmaq istədiyim bu idi ki, Boskaççoda heç kəs heç zaman ölmürdü. Yəqin, bunun səbəbi nəfəs aldığımız saf hava idi.

Boskaççoda adama elə gəlirdi ki, iki yaşlı uşaq heç vaxt xəstələnə bilməz.

Amma Kikko xəstələndi, özü də çox möhkəm. Bir axşam evə qayıdanda yerə çöküb ağlamağa başladı. Sonra ağlamağını kəsib yuxuya getdi. Heç cür oyada bilmədik onu, məcbur oldum qucağıma alım.

Bədəni alışıb-yanırdı, birdən canımıza qorxu doldu. Günəş batdı, göyün üzü qara-qırmızı idi, kölgələr uzanmışdı. Kikkonu otun üstünə uzadıb ağlaya-ağlaya, çığırışa-çığırışa evə sarı yüyürdük. Elə qaçırdıq, sanki dalımıza nəsə sirli, dəhşətli bir məxluq düşüb bizi qovurdu.

- Kikko yatıb, yuxuda od tutub yanır! Kikkonun başı od kimidir, - atama çatan kimi hönkürtü içində dedim.

Yaxşı yadımdadı, atam dillənmədən divardan qoşalüləsini götürdü, doldurub qoltuğuna vurdu, dalımızca gəldi. Yolda ona sıxılmağa çalışırdıq, amma daha qorxmurduq, axı atamız səksən metrlikdən dovşanı bir gülləyə vururdu.

Kikko otluqda uzanmışdı. Əynindəki açıq rəngli paltarlarından, saçının alnına düşmüş qıvrımlarından qanadları qırılıb yoncalığa düşmüş mələyə oxşayırdı.

Boskaççoda heç kim heç vaxt ölmürdü. Kikkonun möhkəm azarladığı barədə xəbər yayılanda, hamının canını dərd aldı. Camaat öz evində belə, səsini qısıb danışırdı. Kənddə yad, təhlükəli bir nəsnə dolaşırdı, adamlar gecə düşəndə pəncərələrini açmağa belə, cəsarət eləmirdilər, çünki Ay işığında əlində dəryazı olan qarapaltar qarını görəcəklərindən qorxurdular.

Atam üç-dörd məşhur həkimin dalınca şəhərə fayton yolladı. Onlar Kikkonu müayinə edir, qulaqlarını kürəyinə dirəyib qulaq asır, sonra da atamıza baxıb bir söz demirdilər.

Kikko alışıb-yanırdı, amma hələ də yuxuda idi, sifəti mələfə kimi ağarmışdı. Anam da yanımızda idi, oturmuşdu, yeməkdən imtina edir, elə hey ağlayırdı. Atam isə bircə dəqiqə də dizini qatlayıb əyləşmədi, elə hey bığlarıyla əlləşir, bir kəlmə də danışmırdı.

Dördüncü gün qalan üç həkim üzlərində pərişan ifadə atama belə dedilər:

- Sizin uşağı ancaq rəhmli Allahımız xilas edə bilər.

Yadımdadı, səhər idi. Atam bizi başının hərəkətiylə yanına çağırdı, onun dalınca xırmana yüyürdük. Sonra fit çalıb muzdurları səslədi. Təxminən əlli nəfər toplaşdı: kişili, qadınlı, uşaqlı.

Atamız iribığlı, ucaboy, caydaq adam idi, sözünün kəsəri vardı. Başına yekə şlyapa qoyur, əyninə qısa, dar gödəkçə, qıçlarına doğru daralan şalvar, uzunboğaz çəkmə geyirdi. (Cavan vaxtlarında Amerikada olmuşdu, lap amerikanlar kimi geyinirdi). Ayaqlarını aralı qoyaraq qalxıb kiminsə qarşısında duranda adamın canına qorxu dolurdu. İndi də camaatın qarşısında eləcə durub dedi:

- Kikkonu ancaq rəhmli Allahımız xilas edə bilər. Hamınız diz çökün: Allaha yalvarmaq lazımdır ki, Kikkoya nicat versin.

Hamımız əllərimizi sinəmizdə çarpazlayıb dizüstə düşdük, ucadan dua eləməyə başladıq. Qadınlar növbə ilə cürbəcür sözlər deyir, uşaqlar, kişilərsə cavab verirdi: "Amin".

Atam ayaqda durmuşdu, amma onun da əlləri sinəsində idi. Bizim qarşımızda heykəl kimi, qımıldanmadan düz axşam yeddiyə qədər durdu. Hamımız dua edirdik, çünki həm ondan qorxurduq, həm də Kikkonu çox sevirdik.

Gün batmağa başlayanda atamın dalınca bir qadın gəldi. Mən də onların dalınca getdim.

Rəngi qaçmış üç həkim Kikkonun çarpayısının yanında oturmuşdu.

- Vəziyyəti pisləşir, - həkimlərin ən qocası dilləndi. - Səhərə çıxmayacaq.

Atam bir söz demədi, amma əlimi necə bərk sıxdığını hiss elədim.

Çölə çıxdıq. Atam qoşalüləsini götürüb doldurdu, sinəsindən asdı, sonra mənə yekə boğça verdi.

- Getdik, - dedi.

Tarlaların arası ilə gedirdik, gün artıq meşənin arxasında gizlənmişdi. Qarşımıza çıxan divardan aşıb bir qapını döydük.

Keşiş evində tək idi, kerosin lampasının işığında şam edirdi. Atam şlyapasını başından çıxarmadan içəri girdi.

- Müqəddəs ata, - dedi, - Kikko ölür. Onu ancaq rəhmli Allah xilas edə bilər. Bu gün altmış nəfər düz on iki saat dizüstə Allaha yalvarıblar, amma uşağın vəziyyəti pisləşə-pisləşə gedir, deyirlər, sabaha çıxmayacaq.

Keşiş atama dəhşətdən bərəlmiş gözlərilə baxırdı.

- Müqəddəs ata, - atam sözünə davam edirdi, - Allahla ancaq sən birbaşa danışıb vəziyyəti izah edə bilərsən. Onu başa sal ki, Kikko sağalmasa, buraları partladıb yerlə-yeksan edəcəm. Bax, mənim boğçamda beş kilo mina dinamiti var, kilsənin daşı daşüstə qalmayacaq. Başla!

Keşiş cınqırını da çıxarmadı, kilsəyə üz qoyub mehrabın qarşısında diz çöküb əllərini sinəsində çarpazladı. Biz də onun dalınca içəri girdik.

Atam kilsənin tən ortasında ayaqlarını aralı qoyub dik durmuşdu - tüfəngi qoltuğunun altında, Koloss kimi hərəkətsiz. Mehrabda şam yanırdı, ətraf qaranlıq idi.

Gecə yarısına yaxın atam məni səslədi.

- Get bax gör Kikko necədir, cəld qayıt bura.

- Ata, - son gücümü toplayıb çığırdım, - Kikko yaxşılaşıb, doktor dedi ki, ölməyəcək, bu əsl möcüzədir, orda hamı sevinir, gülür.

Keşiş ayağa qalxdı.

Onun avazımış sifətini tər basmışdı.

- Yaxşı, - atam boğuq səslə dedi.

Sonra gödəkçəsinin cibindən minlirəlik əsginas çıxarıb keşişin heyran baxışları altında nəzir qutusua atdı.

- Mən hesablarımı həmişə ödəyirəm. Gecən xeyrə.

Atam bu əhvalatı heç vaxt danışıb qürrələnmirdi, amma Boskaççoda bugünə kimi dinsizlər var ki, danışırlar. Özü də deyirlər ki, guya Allah həmin gün yaman qorxubmuş.

Çuxurməhlə belədir də: orada uşaqları xaç suyuna çəkdirmirlər, kafirlik edirlər - Allahı danmaqlarından deyil, onun acığına edirlər bunu. Şəhərlə arası qırx kilometrdən artıq olmaz, amma sədlərlə kəsilmiş, çəpərin o üzü, döngənin arxası görünməyən bu dərədə hər kilometr ona bərabərdir. Və adama elə gəlir ki, şəhər tamam başqa aləmə mənsubdur.

Covannino Quareski

Tərcümə etdi: İlqar ƏLFİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 27 oktyabr.- S.28-29.